محمد حسین رضائی مقدم؛ منصور خیری زاده؛ مسعود رحیمی
چکیده
رودخانهها به‌دلیل برداشت، انتقال و نهشتهگذاری رسوبات، یکی از مهم‌ترین عوامل تغییردهندۀ سطح زمین هستند. در طول تاریخ، برخی از رودخانهها به‌عنوان خطوط مرزی بین کشورها انتخاب شده‌اند و اهمیت ...
بیشتر
رودخانهها به‌دلیل برداشت، انتقال و نهشتهگذاری رسوبات، یکی از مهم‌ترین عوامل تغییردهندۀ سطح زمین هستند. در طول تاریخ، برخی از رودخانهها به‌عنوان خطوط مرزی بین کشورها انتخاب شده‌اند و اهمیت مضاعفی را کسب کرده‌اند. مجرای رودخانهها، به‌خصوص رودخانههای با بستر آبرفتی، پیوسته در حال تغییر هستند و همین امر مسائل مختلفی را موجب میشود. رودخانۀ ارس در زمرۀ چنین رودخانههایی به‌شمار میرود. در این پژوهش، قسمتی از رودخانۀ ارس از نظر جابه‌جایی جانبی مجرا در دو دورۀ زمانی 1379 ه.ش (2000م) و 1393 ه.ش (2014م) بررسی شد. در این راستا، با استفاده از پردازش تصاویر ماهوارهای (تصاویر سنجندههای ETM+ و OLI ماهوارههای لندست 7 و 8) مجرای رودخانۀ برای دو دورۀ زمانی مورد مطالعه حاصل شد. سپس با توجه به مورفولوژی و روند تغییرات مجرا، کل رودخانۀ به 21 ترانسکت تقسیم شد. پلانفرم رودخانۀ در هر ترانسکت با استفاده از دو شاخص ضریب خمیدگی و زاویۀ مرکزی بررسی شد. با توجه به جابه‌جاییهایی که در مجرا صورت گرفته است، آهنگ مهاجرت کانال محاسبه شد. همچنین با توجه به تغییرات مساحت ترانسکتها، مقدار اراضی ازدست‌رفته یا افزوده‌شده به هر دو جهت رودخانه محاسبه شد. نتایج نشان میدهد، رودخانۀ ارس در بازۀ مورد مطالعه از نوع مئاندری توسعه‌یافته است. مقادیر ضریب خمیدگی و زاویۀ مرکزی در سال 2014 نسبت به سال 2000، روند افزایشی را نشان میدهد که گویای فعال‌بودن مئاندرهای رودخانه است. متوسط آهنگ مهاجرت مجرا، رقم چشمگیری درحدود 8 متر را نشان میدهد و از این نظر رودخانۀ بسیار پویایی محسوب میشود. جابه‌جایی مجرا در رودخانۀ مورد مطالعه به دلیل فرسایش و پیشروی کناره مقعر مئاندرها، ایجاد میانبُرها و مخصوصاً تغییر مسیر بوده است. در قسمتهایی از رودخانه که زاویۀ مرکزی دارای مقادیر بالایی است، مقدار آهنگ مهاجرت مجرا ارقام چشمگیری را نشان میدهد. برعکس، در قسمتهایی که رودخانه گرایش به یک الگوی مستقیم دارد، آهنگ جابه‌جایی کمتر بوده است. در طی دورۀ 14 ساله، در حدود 253 هکتار از اراضی ایران درنتیجۀ تغییرات مجرا از دسترس خارج شده و برعکس در حدود 275 هکتار به اراضی در دسترس افزوده شده است و ازاین‌رو، نزدیک به 23 هکتار به اراضی طرف ایران اضافه شده است.
