Assessment and Ranking Appropriate Agriculture Land: Kermanshah Township

Document Type : Research Paper

Authors

1 Associate Professor of Rural Development and Development, College of Agriculture and Natural Resources, Razi University of Kermanshah,

2 m.a Extension and Education, Campus of Razi University of Kermanshah

3 Assistant Professor of Rural Development and Development, College of Agriculture and Natural Resources, Razi University of Kermanshah,

4 Associate Professor of Geography, Razi University of Kermanshah

Abstract

Extended abstract
Introduction
The importance of environmental capabilities has made rural practitioners to study the potentials of each and every location. Some researchers have come to believe that agriculture is the main player in rural development (Koutsouris, 2000). Therefore, identifying appropriate agricultural lands using scientific methods such feasibility study can enhance effective land use policy and thus improve environmental resources. In other words, efficient use of agricultural lands depends on identifying farm lands that are most suitable for cultivation. Recently, Kermanshah Township with rich water resources and highly fertile soil has attracted rural development practitioners. Since agricultural site selection has a major role in agricultural development, the main purpose of this investigation was to conduct a location study in order to identify the most appropriate location for agricultural activities in Kermanshah Township.
Methodology
Generally, location studies require that researchers search for criteria that influences agricultural potentials. Therefore, using agricultural experts as well as library search, these criteria were identified. Knowing the weight of each index is important for rural development practitioners. Therefore, Analytic Hierarchy Process (AHP) were used to weigh each criteria perceived as important by experts and review of literature.  Expert Choice (EC) software was used to analyze AHP data. Finally, Geographical Information System (GIS) was used to explain characteristics of selected sites.
Results
Agricultural experts as well as review of literature revealed that four criteria are important in assessing potential sites for agricultural activities in Kermanshah Township. Namely, climate, water resources, soil condition, and land use. These criteria were prioritized on the basis of their importance in site selection studies using AHP. The ranking of these criteria revealed that water resources ranked highest (0.539) whereas land use (0.042) ranked lowest in terms of site selection. Other criteria such as soil condition (0.316) and climate (0.103) ranked second and third. Pair-wise comparison for water resource criteria indicated that surface water (0.885) perceived as most important compared to underground water (0.115) when selecting agricultural sites. Moreover, sub-criteria under water resources showed that well (0.759) was perceived more valuable than spring (0.068) and khanat water (0.173). Soil condition was another criteria mentioned by experts and derived through literature review. Pair-wise comparison for soil condition sub-criteria indicated that water plains (0.469) were more suitable than flat plains (0.04) for agricultural productions. Climate was also identified as one of the major potential for considering agricultural location for farm activities. Pair-wise comparison across sub-criteria for climate revealed that precipitation (0.884) ranked higher than temperature (0.116). Precipitation had its sub-criteria so that 800-900 mm (0.457) rain was most preferred in compare to lower rates. In addition, temperature at 10-12.5°C (0.575) was more preferred than temperatures of 15-17.5°C (0.062). Land use was also considered as an important factor in selecting agricultural lands for farming practices. The pair-wise comparison for sub-criteria revealed that irrigated lands (0.614) were more important than range lands (0.046). Finally, GIS analysis categorized 13 site specific locations as: 1) completely suitable, 2) suitable, 3) somewhat suitable, 4) somewhat unsuitable, 5) completely unsuitable.  Miandarband region was identified as completely suitable. Mahidasht region was identified as suitable location for agricultural productions. Sarfirouzabad, Gharasoo, Doroodfaraman, Baladarband, Jaghanarges, and Sanjabi were considered as somewhat suitable for farming activities. Razavar and Haftashian were considered as somewhat unsuitable. Finally, Poshtdarband, Jalalvand, and Osmanvand were identified as unsuitable for agricultural productions.
 Conclusion, discussion, and recommendations
This study shed light on potential of Kermanshah Township in term of agricultural production. Results clearly indicated that Miandarband has a major potential in compare to other regions for agricultural activities. This location was further verified using focus group discussion among agricultural experts in Kermanshah Township. The result of this study may have implications for rural development practitioners in Kermanshah Province. For example, knowing site specific locations for more effective production can help agricultural policy-makers design a site specific crop pattern for the region. This in turn would make better use of land potential and thus enhance agricultural production in the area.
 

Keywords


مقدمه

رشد روزافزون جمعیت، عدم مدیریت صحیح و استفاده نادرست و غیراصولی از اراضی برای تأمین مواد غذایی سبب شده اراضی کشاورزی دیگر توانی برای تولید فرآورده های کشاورزی نداشته باشند. لذا برنامه­ریزان در تلاش هستند تا با ارزیابی اراضی و شناسایی پتانسیل اراضی کشاورزی برنامه جامعی برایاستفاده بهینهازمنابع موجود ارائه کنند. درحقیقت به نظر می رسد برای استفاده بهینه از واحد سطح و زمین، ضروری است زمین­هایی که قابلیت بیشتری برای انجام فعالیت­های کشاورزی دارند، شناسایی شوند. به اعتقاد برخی متخصصین، ارزیابیتوان محیط به مثابه ابزاری است برای شناسایی یک سرزمین به منظور انجام فعالیت­هایی نظیر کشاورزی، جنگل­کاری، سکونت­گاه وOli,2001; Quangminhetal.,2003; Stewartetal.,2004). اهمیت ارزیابی توان محیط سبب شده تا کارشناسان بخش های مختلف از جمله برنامه­ریزان بخش کشاورزی برای انجام پروژه­های مختلف استعدادها و پتانسیل مناطق را از نظر شرایطی نظیر اقلیم، آب، خاک، مراتع و غیره مدنظر قرار دهند(سازمان برنامه و بودجه، 1364). در برنامه پنجم توسعه، استان کرمانشاه به عنوان قطب کشاورزی معرفی شده است و آمار نشان می دهد که شهرستان کرمانشاه از نظر تولید محصولات کشاورزی در مقام نخست قرار دارد(جهاد کشاورزی کرمانشاه،1389).  این درحالی است که متاسفانه مطالعات نشان می دهد به دلیل انتخاب منطقه براساس تجربه پیشینیان، استفاده بیش از حد از اراضی کشاورزی، عدم استفاده صحیح از منابع موجود و عدم به کارگیری نظام های بهره برداری مناسب کشاورزی، منابع طبیعی این شهرستان با خطرکمبود مواجه بوده و در سال های اخیر میزان تولید محصولات کشاورزی دچار نوسان شده است. لذا به نظر می رسد ارزیابی و رتبه­بندی زمین­های کشاورزی شهرستان کرمانشاه علاوه بر آنکه به برنامه ریزان توسعه روستایی این امکان را می دهد تا با شناخت بیشتر، زمینه استفاده مناسب و بهینه از منابع محیطی شهرستان کرمانشاه را فراهم کنند، به آنان این فرصت را می دهد تا موانع افت شدید تولید محصولات کشاورزی نسبت به گذشته را شناسایی کنند. در این مطالعه سعی شده است که اراضی مستعد کشاورزی در شهرستان کرمانشاه مورد ارزیابی قرار گیرد.

 

مباحث نظری تحقیق و پیشینه

استفاده نادرست از اراضی بدین معنی است که از زمین و آب به اندازه توان یا پتانسیل آن استفاده نمی‏شود. این مساله حاصل استفاده غیر منطقی انسان از اراضی است(محبی و غلامی، 1388). بررسی روند توسعه در کشورهای دارای توسعه پایدار روستایی نمایانگر اهمیت برنامه ریزی و ارزیابی منابع زیست محیطی است. دو کشور استرالیا و کانادا، که به نظر می‏رسید دارای قابلیت و توان بالا برای کشاورزی باشند، با فقر اقشاری از جامعه خود مواجه شدند. برای گریز از فقر و حل مشکل، نخست در سال 1958، استرالیا در سازمان تحقیقات علمی و صنعتی کشورهای مشترک المنافع  به ایجاد بخش مطالعات استفاده از زمین پرداختند. سپس در سال 1962، به هنگام شناسایی کانادا در سازمان توسعه جنگلداری و سرزمین های روستایی، این کشور با ایجاد بخش سامانه های ارزیابی و برنامه ریزی به پژوهش و مطالعه در سرزمین خود اقدام کرد. اکنون این کشورها از منابع باالقوه و مستعد خود برای فعالیت­های کشاورزی آگاهی دارند. زلاندنو، مالزی و سنگاپور نیز قدم در راه این دو کشور گذاشته و تاکنون به موفقیت های قابل توجهی رسیده اند (مخدوم و همکاران،1383).  لذا به نظر می رسد شناخت فضا و توان محیطی هر منطقه اولین قدم در رسیدن به توسعه پایدار باشد(جمعه پور، 1384). به بیان دیگر توسعه پایدار زمانی محقق خواهد شد که از سرزمین به تناسب قابلیت­ها و توانمندی­های آن استفاده شود(بختیاری­فر و همکاران،1390). در مجموع ارزیابی توان اراضی عبارت است از : تنظیم رابطه بین انسان و اراضی به منظور بهره برداری پایدار از جمیع امکانات انسانی و فضای اراضی در برای بهبود وضعیت مادی و معنوی اجتماع در طول زمان (مخدوم، 1385،ص 295). با توجه به تعریف ارزیابی توان اراضی و رابطه تنگاتنگ فعالیت های کشاورزی با محیط طبیعی، شناسایی علمی توان محیط طبیعی برای رسیدن به کارایی بالاتر و تناسب بیشتر ضروری به نظر می رسد.

در گذشته­ای نه چندان دور طراحی برنامه­های توسعه و بهره­برداری از منابع طبیعی بدون انجام برنامه­ریزی درازمدت و حتی کوتاه­مدت و بی­اعتنا به اثرات و پیامدهای توسعه انجام می­پذیرفت و کارشناسان عموماً براساس تجربه منابع طبیعی را شناسایی می­کردند(سرهنگ زاده و مخدوم، 1380). در سال­های اخیر با گسترش دیدگاه اقتصاد سرمایه­داری و نگرش به مکان به عنوان یک کالای اقتصادی، رقابت برای استقرار فعالیت­ها در مناسب­ترین مکان شدت یافته و انتخاب مناسب­ترین مکان به عنوان هدف اصلی مطالعات پایه مورد توجه قرار گرفته است(شکویی، 1375). این در حالی است که تعیین و شناسایی مکان مناسب کار چندان ساده­ای نیست. متخصصان در تحلیل­های مکانی به منظور شناسایی مکان­های بهینه از مدل­های گسسته و پیوسته فضایی استفاده می­کنند. در مدل­های گسسته مجموعه­ای از شاخص­ها و معیارها انتخاب و سپس با استفاده از روش­های ویژه­ای ارزش­گذاری، و در ادامه بهترین گزینه از میان گزینه­ها انتخاب می­شود. این درحالی است که در مدل­های پیوسته گزینه­ای از قبل وجود ندارد، لذا کل فضا به صورت یکپارچه در نظر گرفته می­شود (فرجی­سبکبار و همکاران، 1389؛  فرجی­سبکبار و رضاعلی، 1388).نکته قابل توجه این که بیش­تر تحلیل­های مکانی به روش سنتی و قبل از مطرح شدن رایانه و تکنیک­های مختلف، با محدودیت­های متفاوتی مانند طولانی شدن پروژه، ایجاد خطا، هزینه­های اضافی و غیره مواجه بوده­اند. اما امروزه برنامه­ریزان در تحلیل­های مکانی به طور گسترده از سامانه اطلاعات جغرافیایی[1](GIS) که توانایی جمع­آوری، مرتب­سازی، ذخیر­ه­سازی، پردازش و تحلیل داده­های فضایی را دارد استفاده می‏کنند(پرهیزکار، 1385). با این وجود یکی از معایب این سامانه عدم انجام ارزیابی و اولویت­بندی معیارهای موجود در پروژه­های مختلف است(Heywoodetal.,1995). برای حل این نقیصه تصمیم­گیران و برنامه­ریزان در تحلیل­های خود از تکنیک­های مختلفی از جمله تکنیک تحلیل تصمیم‏گیری چند معیاره[2](MCDM) که قابلیت ارزیابی و اولویت­بندی مسائل مختلف را دارد استفاده می­کنند. در فرایند تحلیل تصمیم­گیری چند معیاره برای وزن­دهی به معیارها از تکنیک­های متعددی نظیر روش مجموع ساده وزین[3]، تکنیک ارزش­گذاری چندمعیاره[4] و تکنیک تحلیل سلسله مراتبی[5](AHP) استفاده می‏شود. کریمی(1387) معتقد است روش­های فوق از لحاظ مبانی نظری، دقت و سهولت در کاربرد با یکدیگر متفاوتند و این درحالی است که مناسب­ترین روش وزن­دهی به معیارهای موردنظر به میزان دقت، درجه ادراک، سهولت در استفاده و دسترسی به نرم‏افزارهای رایانه­ای بستگی دارد(پرهیزکار،1385). از بین تکنیک­های فوق تکنیک تحلیل سلسله مراتبی در تصمیم­گیری­های فضایی کاربرد فراوانی دارد(Lai&Hopkins,1995;Eastmanetal.,1993). از مهم‏ترین مزایای این تکنیک می­توان به مدیریت بهتر معیارها، به کارگیری معیارهای کمی و کیفی به طور همزمان(ShahadatHossainetal.,2009; Ma,2005)، حل مسائل ساده و پیچیده(Araset al.,2004)، تصمیم­گیری در مورد معیارهای متضاد(زبردست، 1380؛,2006 Bertolini)، قابلیت استفاده در تصمیم­گیری­های مبتنی بر سیستم اطلاعات جغرافیایی(EastmanEtAl.,1993) و توانایی بررسی میزان سازگاری قضاوت­ها(Omkarprasad,2004; Hill,2005) اشاره کرد. همانطور که اشاره شد سیستم اطلاعات جغرافیایی و تکینک­های تصمیم­گیری چند معیاره این قابلیت را دارند که به طور گسترده در مباحث مکان­یابی استفاده شوند. در ادامه به برخی از مطالعاتی که پیرامون ارزیابی پتانسیل اراضی صورت گرفته اشاره می­شود. به عنوان مثال می توان از مطالعه (Voivontasetal,2001) که با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی به ارزیابی توان بیومس اراضی کشاورزی برای تولید محصولات کشاورزی اقدام نمودند، یاد کرد. همچنین درمطالعه دیگری اراضی کشاورزی مناطقی از سیدنی در استرالیا با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی مورد ارزیابی قرار گرفت(Baja etal ,2006). در مطالعه­ای که نوری در سال 1995 انجام داد، به تعیین تفاوت­های ناحیه­ای و ارزیابی پتانسیل کشاورزی شهرستان اصفهان پرداخت. همچنین (AhamedEtAl.,2000  ) با استفاده ازنرم­افزار سیستم اطلاعات جغرافیایی به ارزیابی زمین­های کشاورزی پرداختند. در مطالعه دیگری آورگانی و همکاران (1389)، توان­های محیطی ناحیه چغاخور در شهرستان بروجن را برای توسعه کشاورزی ارزیابی نمودند. پریرا و تیلان دراجان (1991 )با مطالعه کاربری اراضی سریلانکا با استفاده از GIS و با در نظر گرفتن معیارهایی نظیر شیب، نوع خاک، قابلیت زمین و چگونگی آبیاری منطقه تناسب منطقه را برای کشت محصولات کشاورزی تعیین نمودند. ریشماویدی و همکاران (2009) در مطالعه خود با بکارگیری منطق فازی و GIS توان کشاورزی حوضه آبخیز بنگال غربی را ارزیابی کردند. در مطالعه ای دیگر گلشیری و همکاران(1387) به تحلیل و ارزیابی منابع و کاربری

 

فعلی و آتی شهرستان بروجن پرداختند و با توجه به وضعیت، استعداد و گسترش خاک ها توصیه­هایی برای الگوی کشت ارائه دادند. قنواتی و دلفانی گودرزی (1392) در مطالعه خود با بهره گیری از منطق فازی و نرم افزارAHP ویژگی های محیطی و ارزیابی مکان های بهینه را برای توسعه کاربری کشاورزی در شهرستان بروجن مشخص کردند. همچنین نوری و همکاران (1388) به بررسی و ارزیابی توان محیطی برای تعیین الگوی کشت شهرستان کیار از استان چهارمحال و بختیاری پرداختند.

این مطالعه در پی یافتن دو پرسش شکل گرفت:

1-                 مهم­ترین معیارهای تأثیرگذار در تعیین پتانسیل اراضی کشاورزی شهرستان کرمانشاه  چیست؟

2-                  دهستان­های شهرستان کرمانشاه از نظر پتانسیل کشاورزی در چه سطحی از اولویت قرار دارند؟ پژوهش حاضر برای دستیابی به پاسخ این سؤالات از تکینک­های تصمیم­گیری چند معیاره و سیستم اطلاعات جغرافیایی بهره گرفته است.

 

 

 

محدوده مورد مطالعه

شهرستان کرمانشاه با وسعتی بالغ بر 8547 کیلومترمربع در غرب کشور و با ارتفاع متوسط 1410 متر از سطح دریا، دارای 950 هزار هکتار اراضی کشاورزی است. از مجموع اراضی کشاورزی استان 200 هزار هکتار آن آبی است و سرانه زمین آبی هر بهره­بردار در استان 5/1 هکتار است. سرانه تولید محصولات کشاورزی در استان 2000 کیلوگرم است و از سوی دیگر متوسط عملکرد در هکتار 8/3 تن است. براساس آخرین تقسیمات سیاسی اخذ شده از استانداری، شهرستان کرمانشاه از 4 بخش و 13 دهستان تشکیل شده است. این شهرستان از نظر مورفولوژی کشیده و در میان مجموعه­ای از کوهستان‏ها قرار دارد. شهرستان کرمانشاه از لحاظ هیدرولوژیکی شامل رودخانه­های اصلی مرگ، رازآور، قره­سو و آبشوران است. متوسط دمای سالیانه این شهرستان طی دوره آماری 86-69 حدود 15 درجه و متوسط بارندگی سالیانه 8/458 میلی­متر گزارش شده است. این شهرستان از نظر خاک در اراضی دشت کرمانشاه قرار داشته و جزء دشت­های مرتفع است.

 

 

شکل 1. اهنمای نقشه موقعیت شهرستان کرمانشاه، در تقسیمات سیاسی استان کرمانشاه

 

 شکل 1. اهنمای نقشه موقعیت شهرستان کرمانشاه، در تقسیمات سیاسی استان کرمانشاه

 

 

درانجام موضوعات مربوط به مکان­یابی، معیارهای متعددی دخیل­اند با این وجود در هر پژوهشی متخصصان ترجیح می­دهند تا علاوه بر در نظر گرفتن امکانات مالی، فنی و اطلاعات موجود از معیارهایی که بیشترین تأثیر و رابطه را با  هدف تحقیق دارند، استفاده نمایند. لذا برای شناسایی معیارهای تأثیرگذار در تعیین پتانسیل کشاورزی

 

مواد و فرایند پژوهش

دهستان­های شهرستان کرمانشاه از نظر متخصصان و مطالعات اسنادی استفاده گردید. در ادامه معیارهای شناسایی شده توسط 25 نفر از متخصصین و اساتید گروه های آب، خاک و زراعت دانشگاه رازی کرمانشاه و متخصصین و کارشناسان مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه مورد تایید قرار گرفت. این بدان معنی است که برای ارزیابی پتانسیل اراضی کشاورزی شهرستان کرمانشاه، ایجاد لایه­های اطلاعاتی معیارهای اقلیم، منابع آبی، خاک و کاربری اراضی ضروری است. لذا با مراجعه به سازمان های مختلف نقشه مرز سیاسی استان، شهرستان و دهستان­های شهرستان کرمانشاه؛ نقشه موقعیت مکانی دهستان­های شهرستان کرمانشاه؛ نقشه­های اقلیمی شامل نقشه­های هم­دما و هم­بارش؛ نقشه خاک شناسی؛ نقشه کاربری اراضی و نقشه موقعیت مکانی منابع آبی(منابع آب سطحی و منابع آب زیرزمینی) شهرستان کرمانشاه جمع­آوری شد. از آنجاکه برنامه‏ریزان در مسائل مکان­یابی با معیارهای متفاوتی از لحاظ اهمیت مواجه­اند، لذا اطلاع از اهمیت نسبی معیارها برای تصمیم­گیران ضروری به نظر می­رسد. بر این اساس، در این مطالعه به منظور ارزش­گذاری معیارهای مورد نظر از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی[6] (AHP) بهره گرفته شد. این تکنیک علاوه براین که یکی از روش­های رایج در تحلیل­های تصمیم­گیری محسوب می­شود (Ozcan,2002)، در مطالعات مکان­یابی کاربرد فراوانی دارد(جندقی،1388). اولین قدم در فرایند (AHP) ایجاد یک نمایش گرافیکی از مسأله است که در آن روابط بین هدف، معیارها، زیرمعیارها و گزینه­ها نشان داده می­شوند(Cheng,2000; Bowen,1990). به عبارت دیگر تبدیل موضوع یا مسأله مورد بررسی به ساختار سلسله مراتبی(سطح بندی) مهم­ترین قسمت این فرایند محسوب می­شود(Cimren,2007). بنابراین در این مطالعه اولین سطح از ساختار سلسله مراتبی را هدف مطالعه(ارزیابی پتانسیل اراضی کشاورزی شهرستان کرمانشاه) تشکیل داد. همان­طور که در شکل(2) مشاهده می­شود چهار معیار اقلیم، منابع آبی، خاک وکاربری اراضی در سطح دوم این فرایند جای دارند. گاهی اوقات معیارها از عامل­های جزئی­تر و حتی عامل­ها از زیرعوامل دیگری تشکیل شده­اند که در این­ گونه موارد سطوح بعدی ایجاد و به درخت سلسله مراتبی اضافه می­شوند. در این مطالعه تفکیک معیارها به عامل­ها و زیرعوامل جزئی­تر براساس جزئیات نقشه­ معیارهای اصلی شهرستان کرمانشاه صورت گرفت. 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


شکل 2. ساختار سلسله مراتبی درخت ارزیابی پتانسیل اراضی کشاورزی دهستان­های شهرستان کرمانشاه

 

 

گام بعدی این تکنیک تنظیم پرسشنامه بر مبنای ماتریس تصمیم­گیری بوده که هدف آن مقایسه زوجی(دو به دو) عناصر هر سطح نسبت به عنصر مربوطه خود در سطح بالاتر است. به عبارت دیگر وزنمعیارها و زیرمعیارها نسبت بهیکدیگر مورد سنجش قرار می­گیرد. ساعتی (1980) یک مقیاس 9 سطحی برای مقایسه زوجی عناصر هر سطح پیشنهاد نمود. روش کار بدین صورت است که در هر مقایسه زوجی، یک عدد از 1 تا 9  مطابق با جدول (1) به معیارها نسبت داده می­شود(,2006; Saaty,1980 Bertolini ؛ قدسی پور، 1387). از آنجا که انجام این نوع مقایسات در برگیرنده محاسباتی زمانبر است، از برنامه­های رایانه­ای نظیر نرم افزار EC استفاده می شود. لذا در این مطالعه پرسشنامه­ای براساس تکنیک تحلیل سلسله مراتبی تنظیم و در اختیار متخصصین مربوطه قرار گرفت. کارشناسان قضاوت­های خود را براساس قاعده این تکنیک به صورت مقادیر کمی بین 1 تا 9  بیان کردند. در ادامه داده­های جمع آوری شده وارد نرم­افزار (EC) گردید و وزن نسبی آن­ها به کمک این نرم افزار محاسبه شد.

 

جدول1. مقادیر عددی قضاوت­ها برای مقایسه­های زوجی (,2006  Bertolini ؛ قدسی پور، 1387)

امتیاز(مقادیر عددی)

قضاوت­ها

1

اهمیت  مساوی

3

اهمیت اندکی بیشتر

5

اهمیت بیشتر

7

اهمیت خیلی بیشتر

9

اهمیت مطلق

2،4،6،8

ترجیحات بین فواصل فوق

 

در ادامه لازم بود تا وزن نرمال عامل­ها و زیرعوامل موجود نیز محاسبه گردد. برای این کار وزن نسبی هر معیار در وزن عامل و یا زیرعامل مربوط به خود ضرب گردید. سپس جمع تمامی این اعداد محاسبه شد و تک تک این اعداد بر مجموع آن­ها تقسیم گردید. بدین صورت اعداد بدست آمده وزن­های نرمال نام گرفتند(عظیمی حسینی و همکاران1389؛Cimren,2007). در واقع وزن نرمال، وزنی است که نقش و اهمیت هر یک از معیارها را در تعیین مکان مناسب مورد نظر نشان می­دهد. با عنایت به اینکه هدف این مطالعه ارزیابی پتانسیل اراضی کشاورزی هر یک از دهستان­های شهرستان کرمانشاه بود، لذا در مرحله بعدی از مدل مکان­یابی گسسته بهره برده شد. همچنین از آنجا که وقتی تعداد زیادی گزینه وجود داشته باشد، روند فرایند ahp در سطح صفت به پایان می­رسد(Eastmanetal.,1993;Siddiquietal.,1996)، در ادامه با استفاده از توانمندی­های سامانه اطلاعات جغرافیایی وضعیت هر دهستان براساس معیارهای اقلیم، منابع آبی، وضعیت خاک و کاربری اراضی تعیین گردید.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     در مرحله بعد داده­های بدست آمده وارد نرم افزار اکسل شد و محاسبات لازم برای دستیابی به وزن نهایی هر دهستان انجام گردید. در انتها وزن­های بدست آمده به نقشه دهستان­های شهرستان کرمانشاه لینک، و نقشه موضوعی سطح­بندی دهستان­های شهرستان کرمانشاه براساس پتانسیل اراضی کشاورزی تهیه شد.  در (شکل 3) فرایند مراحل روش شناسی تحقیق به نمایش آمده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


شکل3. فرایند تحقیق

 

 

یافته­های تحقیق

همان طور که گفته شد برای تعیین میزان اهمیت و ارزش هر کدام از معیارهای تاثیرگذار در ارزیابی اراض کشاورزی شهرستان کرمانشاه از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی و نرم افزارEC استفاده شد. در ذیل درخت سلسله مراتبی و ایجاد شده توسط نرم افزار همراه وزن نسبی محاسبه شده  معیارهای اصلی به طور جداگانه آورده شده است.

 

 

 

یافته­های مقایسات زوجی بین معیارهای اصلی

یافته­های حاصل از تعیین وزن معیارهای اصلی توسط کارشناسان حاکی از آن است که مهم­ترین معیارهای اصلی در تعیین پتانسیل اراضی کشاورزی به ترتیب اولویت عبارتند از منابع آبی (539/0)، خاک (316/0)، اقلیم (103/0) و کاربری اراضی (042/0). همان­طور که مشاهده می­شود به ترتیب معیار منابع آبی (539/0) و کاربری اراضی (042/0) بیش­ترین و کم­ترین ارزش را به خود اختصاص داده­اند (نمودار 1).


 

 

 

 

 

 

نمودار 1. مقایسات زوجی بین معیارهای اصلی

 

بنابر توصیه حسینی و همکاران (1389) پس از تعیین وزن معیارها، عوامل و زیر عوامل، عملیات نرمال­سازی آغاز می­شود. در ذیل یافته­های حاصل از محاسبه وزن نرمال هریک از مولفه­ها ارائه شده است (جدول2).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول2. محاسبه وزن نرمال، عوامل و زیر عوامل موثر در ارزیابی پتانسیل­ اراضی کشاورزی شهرستان کرمانشاه


وزن نرمال

عملیات  ضرب

وزن معیار

وزن عوامل

وزن زیرعامل

زیرعامل

عوامل

معیار

0.47

1*0.88*0.5

 

 

     

     

0.5

 

0.88

1

رودخانه

آب سطحی

 

 

منابع آبی

0.04

0.75*0.11*0.5

 

0.11

 

0.75

چاه

 

 

آب زیرزمینی

0.03

0.06*0.11*0.5

0.06

چشمه

0.005

0.17*0.11*0.5

0.17

قنات

0.14

0.46*0.3

 

 

0.3

 

0.46

 

 

دشت سیلابی

 

 

خاک

0.09

0.28  *0.3

0.28

دشت رسوبی

0.04

0.13*0.3

0.13

دشت دامنه ای

0.03

0.1*0.3

0.1

فلات

0.01

0.04*0.3

0.04

تپه

0.006

0.57*0.11*0.1

 

 

 

 

0.1

 

 

 

 

 

0.11

0.57

10-12.5

 

دما

 

 

 

 

اقلیم

0.002

0.25*0.11*0.1

0.25

12.5-15

0.001

0.1*0.11*0.1

0.1

7.5-10

0.000

0.06*0.11*0.1

0.06

15-17

0.002

0.03*0.88*0.1

 

 

0.88

0.03

300-400

 

 

بارش

0.003

0.04*0.88*0.1

0.04

400-500

0.006

0.07*0.88*0.1

0.07

500-600

0.01

0.1*0.88*0.1

0.1

600-700

0.02

0.26*0.88*0.1

0.26

700-800

0.04

0.45*0.88*0.1

0.45

800-900

0.02

0.61*0.04

 

 

0.04

 

0.61

 

 

آبی

 

 

کاربری اراضی

0.004

0.11*0.04

0.11

دیم

0.009

0.22*0.04

0.22

آبی- دیم

0.001

0.04*0.04

0.04

مرتع

 

 

همان طور که پیش از این در روش تحقیق اشاره شد با انجام محاسبات لازم وزن نهایی هر دهستان بدست آمد و سیزده دهستان شهرستان کرمانشاه از نظر پتانسیل کشاورزی رتبه­بندی شدند(جدول3 ) .


 

 

 

جدول 3. رتبه­بندی دهستان­های شهرستان کرمانشاه از نظر پتانسیل کشاورزی


وزن نهایی

وزن خاک

وزن کاربری اراضی

وزن  اقلیم

وزن  منابع آبی

دهستان

144

0/10

0/07

0/51

143/3

میاندربند

65

0/12

0/14

0/32

64/97

ماهیدشت

36/34

0/14

0/17

0/49

35

سرفیروزآباد

35/81

0/26

0/18

0/89

35

درودفرامان

35/44

0/04

0/09

0/29

35

بالادربنذ

31/60

0/041

0/07

0/26

31/22

سنجابی

30/47

0/02

0/05

0/38

30

قره سو

26

0/05

0/16

0/40

25/38

چغانرگس

9/52

0/05

0/09

0/37

9

رازآور

8/38

0/08

0/10

0/30

7/9

هفت آشیان

5/09

0/07

0/24

0/34

4/44

پشت دربند

4

0/005

0/02

0/49

3/455

جلالوند

4/0

0/014

0/04

0/20

0/13

عثمانوند

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

یافته­های حاصل از انتقال وزن­های بدست آمده (جدول3) به نرم­افزار سیستم اطلاعات جغرافیایی منجر شد تا سیزده دهستان­ شهرستان کرمانشاه بر اساس پتانسیل اراضی کشاورزی به 5 سطح تفکیک شوند. بدین صورت که دهستان میاندربند در منطقه کاملاً مساعد، دهستان ماهیدشت در منطقه مساعد، دهستان­های سرفیروزآباد، قره­سو، درودفرامان، بالادربند، چغانرگس، سنجابی در منطقه نسبتاً مساعد، دهستان­های رازآور، هفت آشیان در منطقه نسبتاً نامساعد و دهستان­های پشت­دربند، جلالوند، عثمانوند در منطقه نامساعد از نظر پتانسیل کشاورزی قرار گرفتند ( شکل 5).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 5. نقشه تفکیک دهستان های شهرستان کرمانشاه بر مبنای پتانسیل کشاورزی

 

 

نتیجه گیری و پیشنهادها

بطور کلی نتایج نشان داد که منطقه میاندربند یه لحاظ شاخص هایی همچون منابع آبی، کیفیت خاک، اقلیم و کاربری اراضی برای فعالیت های کشاورزی کاملاً مساعد تشخیص داده شد. با توجه به اراضی مسطح و منابع آبی بسیار مناسب میاندربند در بالاترین رتبه کاملاً مساعد قرار گرفته است. پروژه ملی سد گاوشان در تجهیز و نوسازی اراضی میاندربند نقش بسزایی ایفا نموده است. در این پروژه ملی، بسیاری از اراضی منطقه یکپارچه و با تجهیز کانال‏های درجه یک، دو و سه از سوی شرکت آب منطقه ای غرب استان و سازمان جهاد کشاورزی، میاندربند را برای فعالیت های کشاورزی و دام داری کاملاً مساعد نموده است. در گذشته کشاورزان منطقه عمدتاً دیم کار و اراضی به صورت محدودی به کشت آبی می پرداختند. اما اکنون پروژه های تجهیز و نوسازی اراضی در این منطقه باعث شده است که کشت های آبی رونق بسیاری به خود بگیرد. از طرفی، فرهنگ کشاورزان منطقه که همواره پیشروتر از مناطق دیگر بودند میاندربند را نسبت به سایر مناطق دیگر توسعه یافته تر نموده است.

نتایج این مطالعه، نشان داد که دشت ماهیدشت پس از دهستان میاندربند مساعد تشخیص داده شد. شاید بتوان مساعد بودن دشت ماهیدشت را به نزدیکی به شهر کرمانشاه از یک سو و اراضی مسطح از سوی دیگر نسبت داد. یکی از عمده ترین دلایلی که ماهیدشت پس از میاندربند قرار گرفته است پایین بودن سطح آبهای زیرزمینی این منطقه می باشد. هم اکنون این دشت از سوی شرکت آب منطقه ایی به عنوان دشت ممنوعه معرفی شده است. این بدان علت می باشد که بیلان آبی این منطقه منفی می باشد. اما مساعد بودن دشت ماهیدشت علاوه بر مطالبی که ذکر گردید، بدلیل وجود کشت و صنعت هایی نظیر کشت و صنعت ناز گل می باشد. در این منطقه توسعه کشت کلزا همواره مورد توجه مسوولین بوده است و شرکت روغن نازگل در خرید کلزا کشاورزان را تشویق به این نوع کشت نموده است. سابقه طولانی دشت ماهیدشت به عنوان مخزن گندم استان از دیگر مواردی است که این دشت را به عنوان دشت مساعد برای فعالیت های کشاورزی قرار داده است. دهستانهای سرفیروزآباد، قره سو، درود فرامان، بالا دربند، چقانرگس و سحابی به عنوان دهستان های نسبتاً مساعد برای فعالیت های کشاورزی تشخیص داده شدند. برخی از ویژگی هایی که سرفیروزآباد را در رتبه نسبتاً مساعد قرار داده است کشت مکانیزه در این منطقه می باشد. در این دهستان کشاورزان به صورت صد در صد مکانیزه فعالیت دارند و علاوه بر کشاورزی به دامپروری نیز مشغول هستند. وجود رودخانه فصلی همچون رودخانه قره سو در دهستان درودفرامان و استفاده از این رودخانه برای آبیاری تکمیلی از سوی کشاورزان دهستان درود فرامان و قره سو را نسبتاً مساعد برای فعالیت های کشاورزی تشخیص داده شده است. دهستان بالادربند کشاورزان پیشرو را در خود جای داده است. وضعیت معیشت مناسب کشاورزان از یک سو و کشت مکانیزه در منطقه از دیگر سو موجب شده است که دهستان بالادربند نسبتاً مساعد تشخیص داده شود. اما مشکل کم آبی در این دهستان همواره یکی از دغدغه های مسوولین در طی چند سال گذشته بوده است. دهستان چقانرگس اگرچه مساحت کوچکتری نسبت به دهستان بالادربند دارد اما کشاورزان این منطقه به عنوان کشاورزان پیشرو مطرح هستند. آخرین دهستانی که در این رتبه قرار گرفته است، دهستان سنجابی می باشد. شاید بتوان نسبتاً مساعد بودن این دهستان را به وضعیت جغرافیایی آن نسبت داد. این دهستان در بین شهرستان روانسر و کرمانشاه قرار گرفته است و از امکانات مکانیزه برخوردار است. نکته قابل توجه اینکه کشاورزان دهستان سنجابی به دلیل همسایگی با کشاورزان روانسری از فرهنگ بالا و سطح سواد بالایی برخوردار هستند. نتایج این مطالعه نشان داد که دهستان های رازآور و هفت آشیان نسبتاً نا مساعد و در نهایت دهستانهای پشت دربند، جلالوند و عثمانوند قابلیت های آنچنانی برای فعالیت های کشاورزی ندارند و لذا نامساعد تشخیص داده شدند. نامساعد بودن این مناطق را می توان به فقر فرهنگی، اراضی زراعی محدود و وجود مراتع و جنگل نسبت داد.

در بسیاری از مناطق مدیریت سرزمین بدون توجه به قابلیت­ها و توان سرزمین انجام می­شود. این امر می‏تواند منجر به اتلاف سرمایه، کاهش و تخریب توان طبیعی زمین گردد. از همین رو شاید بتوان از ارزیابی توان محیط و مکان­یابی کاربری­های مختلف از جمله شناسایی مناطق مستعد کشاورزی به عنوان راه­حلی برای رفع مسایل به وجود آمده یاد نمود. در راستای این مهم مطالعه حاضر به مکان­یابی اراضی مستعد کشاورزی در سطح شهرستان کرمانشاه پرداخت. نتایج این مطالعه نشان داد دهستان میاندرند از نظر پتانسیل کشاورزی نسبت به سایر دهستان­های شهرستان کرمانشاه از وضعیت مناسب­تری برخورداراست. همچنین نتایج این مطالعه در اختیار متخصصین کشاورزی شهرستان کرمانشاه قرار گرفت و مورد تایید واقع شد. در نهایت از آنجا که موفقیت در طرح­های توسعه کشاورزی در گرو شناخت پتانسیل محیط خواهد بود، نتایج این مطالعه می­تواند توصیه­هایی برای برنامه­ریزان بخش کشاورزی استان کرمانشاه داشته باشد. بدین صورت که برنامه­ریزان می­توانند با انتخاب منطقه میاندربند علاوه­بر استفاده بهینه از منابع طبیعی و پیاده کردن سیاست­های مناسب به تولید بیشتر دست یابند.

 

آورگانی و همکاران،1389، ارزیابی توان های محیطی برای توسعه کشاورزی(مطالعه موردی: ناحیه چغاخور،شهرستان بروجن)،فصلنامه پژوهش های روستایی، دوره 1، شماره 2.
بختیاری فر، مهرنوش و همکاران،1390، مدلسازی تعیین میزان مناسب کاربری اراضی با استفاده از روش­های تصمیم­گیری چند معیاره مکانی، قابل دسترسی در: http://www.Google.com (شهریور 1390)
جمعه پور، محمود،1385، کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی در امکان سنجی توان های محیطی و تعیین الگوی فضایی بهینه در نواحی روستایی(مورد نمونه: شهرستان تربیت حیدریه)،پژوهش های جغرافیایی،
جندقی، غلامرضا،1388، روش­های بهینه سازی در آمایش سرزمین فصلنامه آمایش سرزمین، سال اول، شماره 1.
زبردست،اسفندیار، 1380 ،کاربردفرایندتحلیلسلسلهمراتبیدربرنامهریزیشهریومنطقهای،نشریههنرهایزیبا، شماره 10 ،صص 13-. 21
سازمان برنامه و بودجه،1364، طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی ایران، کلیات و اصول سازمندهی فضای کشور، تهران.
سرهنگ زاده، جلیل و مخدوم، مجید(بی­تا).آمایش سرزمین حفاظت شده ارسباران. مجله محیط شناسی، شماره 30، صص 42- 31.
شکویی، حسین،1375، اندیشه­های نو در فلسفه جغرافیا. تهران، انتشارات گیتاشناسی.
عظیمی حسینی، محمد، نظری فر، محمد و مومنی، رضوانه، 1389، کاربرد GIS در مکان یابی، انتشارات مهرگان قلم. تهران.
فرجی سبکبار، حسنعلی و رضاعلی،منصور،1388، مقایسه مدل­های گسسته و پیوسته مکانی مطالعه موردی: مکان یابی محل واحدهای تولید روستایی بخش طرقبه،پژوهش های جغرافیایی انسانی، شماره 67، صص 83-69.
فرجیسبکبار، حسنعلی وهمکاران،1389، تحلیلتناسباراضیبهمنظوراستقرارمراکزخدماتروستاییبااستفادهاز روشهای  PROMETHEEII و مقایسهزوجیدرمحیط GIS (مطالعهموردیبخشسلطانیه،شهرستانابهر)، توسعه روستایی، دوره دوم، شماره 2، صص118-95.
نوری،هدایت الله، 1376، توسعه کشاورزی در حومه شهر. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره دهم و یازدهم، اصفهان.
قدسی پور، حسن،1387، مباحثی در تصمیم­گیری چند معیاره ،فرایند تحلیل سلسه مراتبی، چاپ پنجم،  انتشارات دانشگاه صنعتی امیرکبیر(پلی تکنیک تهران).
کریمی،وحید و همکاران ،1387، مدل­سازی مکان یابی پارکینگ های عمومی با استفاده از GIS با تاکید بر مقایسه روش های وزن دهی و تلفیق لایه ها، مجله دانشکده فنی،جلد 38(3).شماره پیاپی 56
یاچک مالچفسکی، ترجمه اکبر پرهیزکار و عطا غفاری گیلانده،1385، سامانه اطلاعات جغرافیایی و تحلیل تصمیم گیری چند معیاری،تهران، انتشارات سمت.
Aras, H., Erdogmus, S., and E. Koc., 2004, Multi-criteria selection for a wind observation station location using analytic hierarchy process, Renewable Energy 29, pp. 1383–1392
Baja S, Chapman D .M, Dragovich D, 2002, Using GIS-based continuous methods for assessing agricultural land-use potential in sloping areas, Environment and Planning B: Planning and Design 29(1) 3 – 20
Bertolini,M., & Braglia, M. 2006, Application of the AHP methodology in making a proposal for a public work contract, 17.
Bowen,W.M. 1990,Subjective judgments and data environment analysis in site selection, Computer, Environment and Urban Systems, 14,133-144.
Çimren,E., Çatay, B., Budak, E. 2007, Development of a machine tool selection system using AHP, International Journal of Advanced Manufacturing Technology, 35, 363–376.
Cheng, S.K., 2000. Development of a Fuzzy Multi-Criteria Decision Support System for Municipal Solid Management, M.S. Thesis. University of Regina-Saskatchewan
Eastman, J. R., P. A. K. Kyne, J. Toledano, AND W. JIN., 1993, GIS and decision making, Geneva: The United Nations Institute For Training And Research (UNITAR).
Heywood, J., & Tomlinson, S. 1995, Building an exploratory multi-criteria modeling environment for spatial decision support,In P. Fisher (Ed.) Innovations in GIS, 2,127–136.
Hill,M.J., R.,Braaten.2005, Multi-criteria decision analysis in spatial decision support: the ASSESS analytic hierarchy process and the role of quantitative methods and spatially explicit analysis, Environmental
Koutsouris, A. 2000, A system’s approach to agricultural and rural development, Dept. of Agricultural Economy and Rural Development, Univ. of Athens, Greece.
Lai, S.K., & Hopkins, L. 1995, Can decision makers express multiattribute preferences using AHP and MUT? An experiment. Environment and Planning, 22(1),21-34.
Ma, J.,  Scott, N.R., DeGloria, S.D., and Lembo, A.J. 2005, Siting analysis of farm-based centralized anaerobic digester systems for distributed generation using GISBiomass and Bioenergy ,Volume 28, Issue 6, Pages 591-600
Nisar Ahamed, T. R., Gopal Rao, K., & Murthy, J. 2000, GIS-based fuzzy membership model for crop-land suitability analysis,Agricultural Systems,63(2), 75-95.
Oli, p.p. 2001, Spatial data for landuse planinig in Nepal, International Conference on spatial information for sustainable development , Nairobi, Kenya, 2-5 october.p9.
Omkarprasad, V. and K. Sushil. 2004, Analytic hierarchy process: An overview of applications,
Ozcan, O. 200. ,Culture, the traditional Shadow Play and Interactive Media Design,
Massachusetts Institute of Technology Design Issues, 18 (3): 18-26.
Quangminh, V.Quang tri, L. and yamada. 2003, Delination and incorpotation of socio-infrastructure database into GIS for landuse planinig: A case study of Tan Phu Thanh village, chauthanh district, Cantho Province, Map Asia Conference,Gisdevelopment.net, pp:14.
Saaty,  T.L.  198,. The Analytic Hierarchy Process, McGraw Hill, New York, USA,
Shahadat Hossain, M., Chowdhury, S., Gopal Das, N., Sharifuzzaman, S.M., & Sultana, A., 2009, “Integration of GIS and multicriteria decision analysis for urban aquaculture development in Bangladesh”. Landscape and Urban Planning, 90, (3-4), 119-133.
Siddiqui, M. Z., J. W. Everett, and B. E. Vieux .1996, Landfill siting using geographic information systems: a demonstration, Journal Of Environmental Engineering  122(6);515-523
Voivontas, D., Assimacopoulos, D. and Koukios, E.G. 2001, Assessment of biomass potential for power production: a GIS based method, Biomass and Bioenergy 20  101-11