Document Type : Research Paper
Authors
1 1 M.Sc. Graduate of Natural Resources Engineering, Desert Management Department, International Desert Research Center (IDRC), University of Tehran, Iran
2 Associate Professor, Desert Management Department, International Desert Research Center (IDRC), University of Tehran, Iran
3 Associate Professor, Geo Science Research Department, International Desert Research Center (IDRC), University of Tehran, Iran
4 Senior Expert for Research, Desert Management Department, International Desert Research Center (IDRC), University of Tehran, Iran
Abstract
Keywords
مقدمه
در دنیای امروز گردشگری به دلیل درآمدزایی مطلوب، عاملی مؤثر در اقتصاد جهانی محسوب می‌شود. این امر بسیاری از کشورهای جهان را بر آن داشته است تا سرمایه‌گذاری زیادی به آن تخصیص دهند (فرجی‌راد و آقاجانی، 1388: 4؛ موسوی و همکاران، 1397: 2). اقلیم، بخش مهمی از مفهوم محیط را تشکیل می‌دهد که گردشگری در قالب آن شکل می‌گیرد. شناخت دقیق ویژگی‌های اقلیمی، زمینة نیرومندی برای برنامه‌ریزی گردشگری فراهم می‌سازد. درواقع یک اقلیم مناسب پاسخ‌های مثبت گردشگران را در پی دارد و گردشگران نیز برنامة سفر خود را با توجه به شرایط اقلیمی و جوّی مقصد مدنظر طرح‌ریزی می‌کنند (Cheng & Zhong‚ 2019: 4). اقلیم، عاملی جغرافیایی است که فضای جغرافیایی و شرایط محیطی مناسبی را برای اقامت گردشگران در مقصد گردشگری ایجاد می‌کند (آروین و شجاعی‌زاده، 1393: 8).
آب‌وهوا فقط یکی از متغیرهایی است که در جذب گردشگر مؤثر است؛ اما بیشتر گردشگران شرایط آب‌وهوایی را برای مسافرت خود مدنظر قرار می‌دهند؛ حتی افرادی هم که به‌منظور استفاده از آب‌وهوای مناسب سفر نمی‌کنند، مانند گردشگران فرهنگی، سعی می‌کنند زمان‌هایی را برای سفر خود برگزینند که مکان مدنظرشان بهترین شرایط آب‌وهوایی را داشته باشد؛ بنابراین آگاهی از وضعیت آب‌وهوای مناطق مختلف در برنامه‌ریزی گردشگری نقش مؤثری دارد (گندمکار، 1391: 2).
تاکنون تلاش‌های زیادی برای ابداع شاخص‌های تجربی به‌منظور ارزیابی آسایش گرمایی انسان و همچنین تعیین آثار تجمعی دما و رطوبت محیطی و نشان‌دادن مقدار و سطح استرس گرمایی انجام شده است. این شاخص‌ها در مقیاس‌های مختلف جهانی تا محلی استفاده شده است. به‌تازگی درزمینة ارزیابی زیست‌اقلیمی، مدل‌های پیچیده‌تری به کار می‌روند که نسبت به مدل‌های تجربی پیشرفته‌تر هستند. این مدل‌ها قدرت و توانایی زیادی در تجزیه و تحلیل زیست‌اقلیمی دارند؛ اما این شاخص‌ها به‌طور کامل تمام نیاز گردشگران را در ارزیابی آسایش حرارتی در نظر نمی‌گیرند. به همین منظور از شاخص‌های آسایش حرارتی با انجام پاره‌ای تغییرات برای ارزیابی شرایط اقلیم گردشگری مقاصد و مناطق مختلف گردشگری بهره برده می‌شود و گردشگران از نوع شرایط اقلیمی مقصد آگاه می‌شوند؛ همچنین ظرفیت‌های اقلیم گردشگری مناطق مختلف مشخص می‌شود (فرج‌زاده و احمدآبادی، 1388: 4).
پیشینة پژوهش
در همین زمینه و با توجه به اهمیت شرایط اقلیمی در چگونگی روند انتخاب مقصد گردشگران، پژوهشگران ایرانی و سایر کشورها مطالعات گوناگونی دربارة ارتباط اقلیم و گردشگری انجام داده‌اند.
فرج‌زاده و همکاران (1395) کاربرد شاخص اقلیم حرارتی جهانی را در ایران از منظر گردشگری بررسی کردند. در این پژوهش از داده‌های میانگین روزانة دما، رطوبت نسبی، سرعت باد و پوشش ابر 47 ایستگاه همدیدی از ابتدای تأسیس تا سال 2010 استفاده و براساس آستانه‌های دمایی شاخص (UTCI)[1]، اطلس زیست‌اقلیمی ایران به‌صورت فصلی و سالیانه تهیه شد. نتایج این مطالعه نشان داد توزیع سالیانه در ایران با افزایش ارتفاع کاهش و روزهای بدون استرس حرارتی از نواحی پست به نواحی مرتفع افزایش می‌یابد. این امر تأثیر توپوگرافی را بر آسایش اقلیمی در ایران نشان می‌دهد و در فصل بهار در بیشتر مناطق ایران شرایط مطلوب آسایش حاکم است.
عبداللهی (1396) تحلیل فضایی و سنجش زمانی شاخص آسایش اقلیم گردشگری استان آذربایجان شرقی را بررسی کرد. در این پژوهش، نخست آمار هفت پارامتر اقلیمی از ده ایستگاه سینوپتیک استان دریافت و تجزیه و تحلیل داده‌ها برمبنای مدل اقلیم گردشگری انجام شد. نتایج این پژوهش حاکی از این بود که ماههای می، ژوئن، ژوئیه و آگوست از بهترین شرایط اقلیم آسایش گردشگری برخوردارند و ماههای ژانویه، فوریه و دسامبر، نامناسب‌ترین ماه‌ها ازلحاظ اقلیم آسایش گردشگری هستند.
دی فریتاس[2] (2001) نظریه‌ها، مفاهیم و روش‌ها را در پژوهش‌های اقلیمی گردشگری بررسی کرد. در این پژوهش، چهارچوب‌های نظری برای شناسایی مفاهیم اقلیم گردشگری بیان شد و نتایج این بررسی نشان داد شاخص اقلیم گردشگری بیشترین تقاضا را برای محاسبة اقلیم گردشگری داشته است.
امیراناشویلی و همکاران[3] (2008) شاخص اقلیم گردشگری را در تفلیس گرجستان بررسی کردند. در این پژوهش از شاخص اقلیم گردشگری استفاده شد و نتایج بیان‌کنندة این مطلب بود که در ماههای مارس و نوامبر ارزش این شاخص قابل قبول، در طول آوریل خوب، در طول ماه مه، ژوئیه، آگوست و اکتبر خیلی خوب و در طول ماههای ژوئن و سپتامبر عالی بوده است.
سبین و همکاران[4] (2010) منابع اقلیمی آینده را برای گردشگری اروپا براساس شاخص اقلیم گردشگری روزانه بررسی کردند. در این پژوهش برای مقایسة مناطق مختلف گردشگری اروپا و محاسبة شاخص اقلیم گردشگری از آمار روزانة ایستگاه‌ها استفاده شد. نتایج بیان‌کنندة این مطلب بود که شمال و جنوب اروپا در تمامی فصل‌ها برای ورود گردشگر مطلوب است و در جنوب فقط در فصل تابستان مطلوبیت به‌صورت جزئی بوده است.
در پژوهشی آملانگ[5] (2014) ارزیابی تأثیر تغییرات آب‌وهوایی را بر صنعت گردشگری در استرالیا با استفاده از شاخص اقلیم گردشگری بررسی کرده است. نتایج این پژوهش نشان داد از شمال به جنوب استرالیا از نظر دما و شرایط اقلیم گردشگری، تغییرات محسوسی وجود دارد؛ به‌طوری که در مناطق جنوبی، بیشترین مطلوبیت و در مناطق شمالی، کمترین مطلوبیت را دارد.
در مطالعه‌ای آلمازرویی[6] (2015) اقلیم کشور عربستان را با استفاده از مؤلفه‌های اصلی دو متغیر دما و بارش پهنه‌بندی کرد. در این مطالعه 27 ایستگاه در کل کشور عربستان در طول دورة آماری 2010-1985 به مدت 26 سال استفاده شده است. روش استفاده‌شده در این پژوهش، ترکیبی از تکنیک‌های ریاضی و آماری شامل تحلیل مؤلفه‌های اصلی و همبستگی بوده است. همچنین مقایسه‌ای تفصیلی فیزیکی با اقلیم‌شناسی بلندمدت و توپوگرافی عربستان انجام شده است که درنهایت پنج گروه تشخیص داده شد. هر گروه اقلیمی یک مشخصة خاص را با همگونی قوی بین ایستگاه‌های متعلق به یک گروه نشان می‌دهد.
در پژوهش کاروالو[7] (2016)، قلمرو اروپا به مناطقی با تغییرات اقلیمی مشابه با استفاده از شبیه‌سازی بارش کلی روزانه، دماهای بیشینه و کمینه برای دوره‌های گذشته و آیندة بلندمدت تقسیم شد. در این پژوهش با استفاده از تحلیل خوشه‌ای، تفاوت‌های بین اقلیم‌شناسی روزانة آیندة بلندمدت و گذشته برای این سه متغیر تعیین شد. نتایج به‌دست‌آمده از کاربرد روش‌های تک‌متغیره نشان داد همة مناطق به‌لحاظ آماری، توزیع‌های متفاوتی از دست‌کم یکی از متغیرها دارند.
قدمت استان کرمان، تنوع آب‌وهوایی از خشک و بیابانی تا نیمه‌مرطوب سرد کوهستانی، فرهنگ غنی و منابع انسان‌ساخت آن باعث شده است استان کرمان، یکی از مناطق ارزشمند توسعة صنعت گردشگری ایران به شمار آید. در فهرست توریست کنسولت[8]، استان کرمان از حیث منابع گردشگری، پس از استان‌های اصفهان، فارس و همدان قرار گرفته است. در تهیة شناسنامة منابع گردشگری استان نزدیک به 450 منبع گردشگری با ارزش‌های بین‌المللی، ملی، منطقه‌ای و محلی شناسایی و معرفی شده‌اند (مهرابی بشرآبادی و همکاران، 1389: 8)؛ بنابراین شناخت ویژگی‌ها و ظرفیت‌های اقلیمی استان کرمان به‌منظور برنامه‌ریزی سازمان‌ها و نهادهای مسئول و افزایش کیفیت و کمیت خدمات گردشگری، به صنعت گردشگری و درنتیجه توسعة امور اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن کمک می‌کند؛ از این رو با توجه به شرایط خاص استان، پژوهش حاضر با به‌کارگیری دو شاخص اقلیم گردشگری، ویژگی‌های اقلیمی و پهنه‌بندی مناطق و معرفی شاخص مطلوب‌تر را در سطح استان کرمان بررسی کرده است.
روش‌شناسی پژوهش
روش پژوهش
آمار و اطلاعات
در پژوهش حاضر، آخرین آمار و اطلاعات هشت پارامتر اقلیمی لازم شامل میانگین دما، میانگین رطوبت نسبی، میانگین حداکثر دما، میانگین حداقل رطوبت نسبی، میانگین بارش، میانگین تعداد ساعات آفتابی، میانگین سرعت باد و میانگین ابرناکی، مربوط به ایستگاه‌های سینوپتیک استان کرمان از سازمان هواشناسی کشور در مقیاس روزانه دریافت شد. پس از گردآوری داده‌های اقلیمی، انتخاب پایة زمانی مشترک صورت گرفت؛ به این صورت که در تجزیه و تحلیل آمارهای منطقه‌ای مشکل همیشگی، وجود تعداد سال‌های آماری متفاوت برای ایستگاه‌ها بود که به تأسیس آنها در سال‌های مختلف مربوط است.
به دلیل اینکه پژوهش حاضر در حیطة گردشگری است، بحث توزیع مکانی ایستگاه‌ها نیز مطرح بوده است. با توجه به شرایط آمار و اطلاعات و توزیع مکانی ایستگاه‌ها، 12 ایستگاه سینوپتیک داخل استان شامل انار، بافت، بم، کهنوج، کرمان، لاله‌زار، جیرفت، رفسنجان، شهداد، شهر بابک، سیرجان و زرند که هم پایة زمانی مشترک و هم بیشترین پتانسیل را در جذب گردشگر داشته‌اند، در بازة زمانی 11ساله (2013-2003 میلادی) انتخاب شدند. در مرحلة بعدی، آزمون همگن‌بودن با استفاده از آزمون کلموگروف - اسمیرنوف در نرم‌افزار SPSS انجام شد.
شکل 1. موقعیت جغرافیایی منطقة پژوهش در کشور
شاخص اقلیم گردشگری[9]
اقلیم گردشگری، رابطة کیفیت اقلیم یک منطقه را در ارتباط با رضایت و آسایش مسافران و گردشگران یک منطقه بررسی می‌کند. در این بین شاخص اقلیم گردشگری (TCI)، عناصر اقلیمی را دربرابر کیفیت تجربة گردشگران ارزیابی می‌کند (Scott‚ 2016: 11). این روش را در سال 1985 میکزوکوسکی[10] برای ارزیابی اقلیم به‌منظور فعالیت‌های گردشگری ابداع کرده است. پارامترهای این شاخص عبارت‌اند از: متوسط دما (درجة سانتی‌گراد)، متوسط حداکثر دما (درجة سانتی‌گراد)، میانگین حداقل رطوبت نسبی (درصد)، میانگین رطوبت نسبی (درصد)، میانگین بارش (میلی‌متر)، مجموع ساعات آفتابی و متوسط سرعت باد (کیلومتر بر ساعت)؛ (عبداللهی، 1396: 12).
تجزیه و تحلیل شاخص اقلیم گردشگری
در این روش، عناصر مختلف اقلیمی برای یک منطقه بررسی شده و برحسب مدل، ضریب‌های مختلفی گرفته است؛ درنهایت امتیاز هر ماه یا هر مقطع زمانی مدنظر محاسبه شده است. در جدول (1)، زیرشاخص‌ها و تأثیرات آنها بر گردشگری آمده است.
جدول 1. زیرشاخص‌های شاخص اقلیم گردشگری (ذوالفقاری، 1395: 6)
|
زیرشاخص |
متغیرهای لازم |
تأثیر بر گردشگری |
وزن در TCI به درصد |
|
CID |
متوسط حداکثر دمای روزانه و حداقل رطوبت نسبی |
آسایش گرمایی را در زمانی نشان می‌دهد که گردشگران بیشترین فعالیت را دارند. |
40 |
|
CIA |
میانگین دمای روزانه و رطوبت نسبی |
آسایش گرمایی را در طول شبانه‌روز نشان می‌دهد که ساعات خواب را نیز شامل می‌شود. |
10 |
|
P |
کل بارش |
اثر منفی را بازتاب می‌دهد که این عنصر بر لذت تعطیلات می‌گذارد. |
20 |
|
S |
کل ساعات آفتابی |
برای گردشگری مثبت ارزیابی شده است و از سویی به دلیل خطر آفتاب‌سوختگی و ناراحتی در روزهای داغ اثر منفی دارد. |
20 |
|
W |
میانگین سرعت باد |
اثر آن عنصر به دما بستگی دارد (تأثیر خنک‌کنندگی باد در اقلیم گرم مثبت ارزیابی شده است؛ در حالی که اثر سردکنندگی باد در اقلیم‌های سرد منفی ارزیابی شده است. |
10 |
نحوة محاسبة هریک از زیرشاخص‌های یادشده در منابع گوناگونی ازجمله ذوالفقاری (1395) و جوان (1396) ارائه شده است. درنهایت پس از به‌دست‌آوردن ضریب اولیة هریک از شاخص‌ها، ضریب‌ها در رابطة نهایی شاخص اقلیم گردشگری قرار گرفت و ضریب و شاخص نهایی برای محدودة مطالعاتی محاسبه شد.
|
(1) |
TCI=2[(4*CID)+CIA+(2*P)+(2*S)+W]=? |
در مقیاس ارائه‌شدة میکزوکوسکی[11]، اعداد به 10 طبقه از 30- تا 100 درجه‌بندی شده‌اند. در جدول (2)، طبقات تعیین و احساس وابسته به هرکدام از آنها نشان داده شده است (ذوالفقاری، 1395: 10).
پس از محاسبة فرمول نهایی، ارزش و مقداری بین 0 تا 100 برای شاخص به دست آمده است که هر مقداری کیفیت اقلیم گردشگری منطقه را نشان می‌دهد. ارزش نهایی به‌دست‌آمده با جدول تطبیق داده و درنهایت کیفیت اقلیم گردشگری یک منطقه مشخص می‌شود. همان‌طور که در جدول اشاره شده است، با افزایش مقادیر و امتیاز شاخص، شرایط از نامطلوب به ایده‌آل و عالی برای گردشگر تغییر می‌کند (عبداللهی، 1396: 7).
در پژوهش حاضر، شاخص اقلیم گردشگری و شاخص‌های فرعی مرتبط با آن با استفاده از نرم‌افزار اروجی و علیزاده (1390) محاسبه شده‌اند.
جدول 2. مقادیر عددی شاخص اقلیم گردشگری و طبقه‌بندی آن (ذوالفقاری، 1395: 10)
|
امتیازTCI |
|
ارزش توصیفیTCI |
|
90 تا 100 |
|
ایده‌آل |
|
80 تا 89 |
|
عالی |
|
70 تا 79 |
|
بسیار خوب |
|
60 تا 69 |
|
خوب |
|
50 تا 59 |
|
پذیرفته |
|
40 تا 49 |
|
مرز |
|
30 تا 39 |
|
تا حدودی مطلوب |
|
20 تا 29 |
|
نامطلوب |
|
10 تا 19 |
|
بی‌نهایت نامطلوب |
|
9 تا 30- |
|
غیرممکن |
شاخص دمای معادل فیزیولوژیک[12]
شاخص دمای معادل فیزیولوژیک، جامع‌ترین و پرکاربردترین شاخص‌ها برای ارزیابی شرایط زیست‌هواشناختی و شناسایی منابع اقلیم گردشگری محسوب می‌شود. دمای معادل فیزیولوژیک، دمایی است که در آن بیلان انرژی انسان برای شرایط فضای سرپوشیده معادل دمای پوست و میزان تعریق تحت شرایط واقعی فضاهای آزاد بررسی می‌شود (بختیاری، 1395: 2). مزیت اصلی این شاخص، ارائه برحسب واحد سانتی‌گراد است که نتایج به‌دست‌آمده را برای گردشگران و برنامه‌ریزان بخش گردشگری ناآشنا با اصطلاحات زیست‌هواشناسی قابل درک می‌کند؛ علاوه بر این قابلیت ارزیابی در مقیاس روزانه و حتی ساعتی را برای پژوهشگران به وجود می‌آورد (ندیم و همکاران، 1395: 3).
جزئیات مربوط به این شاخص در منابع گوناگون آورده شده است (بختیاری، 1395: 6؛ ذوالفقاری، 1395: 4). در جدول (3)، آستانه‌های عددی طبقه‌بندی این شاخص همراه با وضعیت توصیفی شرایط فیزیولوژیکی و حساسیت گرمایی آورده شده است. محاسبات مربوط به این شاخص در محیط نرم‌افزار ریمن انجام شد.
پهنه‌بندی شاخص‌های اقلیمی
تکنیک‌های درون‌یابی به دو شیوة کلی انجام می‌شود؛ در روش اول که قطعی[13] نامیده می‌شود، درون‌یابی براساس تعیین سطح از نقاط نمونه‌گیری و برپایة شباهت‌ها مانند وزنی معکوس فاصله[14] یا درجة هموارسازی مانند توابع پایة شعاعی[15] صورت می‌گیرد؛ روش دوم درون‌یابی، تکنیک زمین‌آمار[16] است که براساس ویژگی‌های آماری نقاط نمونه‌گیری‌شده انجام می‌شود و کریجینگ و کوکریجینگ[17] ازجملة این روش‌هاست (ارشاد حسینی، 1395: 63). در پژوهش حاضر، با توجه به مستندات علمی موجود و سوابق (ارشاد حسینی، 1395: 81؛ کریمی و همکاران، 1397: 9)، پهنه‌بندی شاخص‌های اقلیمی با استفاده از روش وزنی معکوس فاصله و در محیط نرم‌افزاری ArcGIS 10.3.1 انجام شده است.
جدول 3. مقادیر آستانة شاخص PET در درجات مختلف حساسیت انسان (ذوالفقاری، 1395: 12)
|
ردیف |
درجة تنش فیزیولوژیک |
حساسیت حرارتی |
مقادیر شاخص PET |
|
1 |
تنش سرمایی بسیار شدید |
بسیار سرد |
- |
|
2 |
تنش سرمایی شدید |
سرد |
4 |
|
3 |
تنش سرمایی متوسط |
خنک |
8 |
|
4 |
تنش سرمایی اندک |
کمی خنک |
13 |
|
5 |
بدون تنش سرما |
آسایش |
18 |
|
6 |
تنش گرمایی اندک |
کمی گرم |
23 |
|
7 |
تنش گرمایی متوسط |
گرم |
29 |
|
8 |
تنش گرمایی شدید |
بسیار گرم |
35 |
|
9 |
تنش گرمایی بسیار شدید |
داغ |
41 |
معرفی محدودة پژوهش
استان کرمان به‌مثابة پهناورترین استان کشور در جنوب شرقی ایران واقع شده است. مساحت این استان حدود 181714 کیلومترمربع است و بین 53 درجه و 26 دقیقه تا 59 درجه و 29 دقیقه طول شرقی و 25 درجه و 55 دقیقه تا 32 درجه عرض شمالی قرار گرفته است (شکل 1). این استان از شمال با استان‌های خراسان جنوبی و یزد، از جنوب با استان هرمزگان، از شرق با استان سیستان و بلوچستان و از غرب با استان فارس همسایه است (بامری‌نژاد، 1397: 32).
کرمان سابقة فرهنگی‌تاریخی غنی و مناظر و چشم‌اندازهای طبیعی زیادی با پتانسیل جذب گردشگران داخلی و خارجی دارد. متوسط بارش سالیانه بین 30 تا 9/152 میلی‌متر و متوسط درجه‌حرارت سالیانه بین 17 تا 28 درجة سانتی‌گراد در سطح استان متغیر است (سازمان هواشناسی کشور، 1397).
یافته‌های پژوهش
نتایج شاخص اقلیم گردشگری در استان کرمان
با توجه به رتبة به‌دست‌آمده از هریک از زیرشاخص‌های TCI و محاسبة شاخص اقلیم گردشگری برای ماههای مختلف سال در ایستگاه‌های استان کرمان، امتیاز نهایی برای استان محاسبه شده است. امتیاز نهایی TCI، طیفی از 100 تا 30- را شامل شده است. نتایج مربوط به پهنه‌بندی این شاخص برای ماههای گوناگون در سطح استان کرمان در
شکل (2) ارائه شده است.
ژانویه فوریه
مارس آوریل
می ژوئن
جولای آگوست
سپتامبر اکتبر
نوامبر دسامبر
شکل 2. نقشة پهنه‌بندی شاخص اقلیم گردشگری استان کرمان در ماههای سال طی بازة زمانی 2013-2003
نتایج حاصل از شاخص اقلیم گردشگری نشان داد در سطح استان کرمان برای فصول و موقعیت‌های مکانی گوناگون، متفاوت بوده است.
بررسی‌ها حاکی استبراساس پارامترهای دخیل در شاخص استفاده‌شده در فصل بهار، بهترین ماه برای جذب گردشگر، ماه آوریل بوده است که شهرستان‌های انار، رفسنجان، زرند، شهر بابک و کرمان در شرایط عالی و ایده‌آل جذب گردشگر قرار گرفته‌اند؛ به‌طوری که متوسط دما در این ایستگاه‌ها بین 7/21-6/15 درجه، ساعات آفتابی بین 10-8، مجموع بارش بین 14-9/4 میلی‌متر و متوسط سرعت باد بین 3/16-9/7 کیلومتر بر ساعت است که نسبت به فصل زمستان با افزایش نسبی دما، افزایش ساعات آفتابی، کاهش بارش و کاهش سرعت باد روبه‌رو و شرایط مطلوب‌تری نسبت به سایر ماه‌ها در این فصل برای استفادة گردشگران از این محل‌ها مهیا بوده است. در ماههای می و ژوئن با افزایش دما، کاهش میزان بارش‌ها و به‌دنبال آن کاهش میزان رطوبت و افزایش شدت خشکی هوا تا 40 درجه، کاهش میزان بارش‌ها و به‌دنبال آن کاهش میزان رطوبت و افزایش شدت خشکی هوا (بارش بین 2-0 میلی‌متر)، ساعات آفتابی بین 11-8/7 و متوسط سرعت باد 6/15-8 کیلومتر بر ساعت در شهرستان‌های بم، کهنوج، جیرفت و بخش بیابانی شهداد، از شرایط مناسب برای جذب گردشگر کاسته شده و این مناطق در محدودة ارزش توصیفی پذیرفته و ناچیز حاشیه‌ای قرار گرفتند. در این ماه با بهبود بعضی از پارامترهای اقلیمی ازجمله ساعات آفتابی و افزایش طول روز روبه‌رو بوده‌ایم؛ اما به‌دنبال افزایش نسبی دما و کاهش میزان رطوبت و افزایش شدت خشکی، نسبت به ماه قبل شرایط ضعیف‌تری داشته است. در منطقة لاله‌زار با ارتفاع 2775 متر از سطح دریا با وجود گرم‌شدن هوا در سطح استان همچنان وضع ایده‌آل مشاهده شده است.
دربارة فصل تابستان مشخص شد در دو ماه ابتدایی این فصل در بیشتر مناطق استان با توجه به افزایش متوسط دما تا 2/41 درجه، بارش بین 5-0 میلی‌متر و افزایش سرعت باد تا 6/16 کیلومتر بر ساعت در مناطق با ارتفاع بین 600-400 (متر ارتفاع از سطح دریا) به‌ویژه در شهرستان‌های کهنوج، جیرفت و بخش بیابانی شهداد، شرایط برای جذب گردشگر نامناسب بوده است؛ اما در مناطق مرتفعی مانند لاله‌زار با توجه به شرایط توپوگرافی و متوسط دمای 20 درجه، بارش بین 7/2-2/0 میلی‌متر، ساعات آفتابی 8 و سرعت باد تا 15 کیلومتر بر ساعت نسبت به سایر مناطق استان، این روند با شدت کمتری رخ داده است و شرایط ایده‌آل را شاهد بوده‌ایم. در سپتامبر این روند تغییر کرده و با معتدل‌شدن شرایط، شاهد ایجاد محدودة عالی و ایده‌آل به نسبت بیشتری در مناطق مرتفعی مانند بافت و سیرجان با 2280 و 4/1739 متر ارتفاع از سطح دریا بوده‌ایم.
با توجه به نتایج حاصل از این شاخص، فصل پاییز به‌طور کلی برای ورود گردشگر به استان مناسب است؛ زیرا با معتدل‌شدن هوا رتبة بیشتری از این شاخص می‌گیرد. در این فصل شرایط مساعدتر از ارتفاعات به سمت مناطق کم‌ارتفاع مثل جیرفت، کهنوج و شهداد منتقل شده است؛ زیرا در این مناطق متوسط دما بین 29-15 درجه، ساعات آفتابی بین 11-7/7، بارش
16-0 میلی‌متر و سرعت باد بین 4/15-2/6 کیلومتر بر ساعت بوده است و نسبت به مناطق مرتفعی مانند لاله‌زار با کاهش متوسط دما تا 8/2 درجة سانتی‌گراد، ساعت آفتابی 8، شدت بارش بیشتر از فصل تابستان تا 7/22 میلی‌متر و سرعت وزش باد تا 14 کیلومتر بر ساعت در آخرین ماه این فصل، مناطق یادشده از شرایط ایده‌آل‌تری برخوردار بوده‌اند.
با توجه به ماهیت کوهستانی بعضی مناطق در استان به‌ویژه مناطق بافت و لاله‌زار که در ارتفاع بیش از 2000 متری از سطح دریا قرار گرفته‌اند، این نقاط مرتفع در فصل زمستان با متوسط دمای بین 3/10-2/1 درجة سانتی‌گراد، مجموع بارش 8/40-6/26 میلی‌متر، ساعات آفتابی 5/9-5/7 و متوسط سرعت باد با
12-4/11 کیلومتر بر ساعت، شرایط مساعدی برای جذب گردشگر ندارند؛ بالعکس در این فصل مناطقی با ارتفاع کمتر و عمدتاً با اقلیم گرم‌تر مانند جیرفت، کهنوج، شهداد و بم با متوسط دمای بین 24- 8/10 درجة سانتی‌گراد، مجموع بارش 3/29-8/3 میلی‌متر، ساعات آفتابی بین 8-7 و متوسط سرعت باد 4/11-5 کیلومتر بر ساعت در محدودة شرایط آسایش ایده‌آل و عالی قرار گرفته‌اند.
دربارة استفاده از شاخص اقلیم گردشگری، پژوهش‌های مشابه دیگری نیز انجام شده است؛ ازجمله خوش‌اخلاق و همکاران (1392) و کریمی و همکاران (1397) که نتایج مشابهی را درزمینة کارایی این شاخص گزارش کرده‌اند.
نتایج شاخص آسایش دمای فیزیولوژیک در استان کرمان
با واردکردن متغیرهای لازم در مدل نرم‌افزاری ریمن، شاخص دمای معادل فیزیولوژیک محاسبه و نتایج نهایی برای ایستگاه‌های مدنظر در تمامی ماههای سال در جدول (4) آورده شده است.
جدول 4. نتایج محاسبة امتیاز نهایی شاخص آسایش دمای فیزیولوژیک (PET)در سطح استان کرمان
|
دسامبر |
نوامبر |
اکتبر |
سپتامبر |
آگوست |
ژوئیه |
ژوئن |
می |
آوریل |
مارس |
فوریه |
ژانویه |
ماه ایستگاه |
|
1/5 |
4/11 |
1/22 |
6/30 |
8/35 |
6/38 |
7/36 |
8/28 |
1/20 |
5/13 |
9/7 |
8/3 |
انار |
|
9/0 |
6/6 |
8/14 |
5/21 |
7/25 |
4/27 |
1/25 |
4/19 |
7/12 |
5/7 |
3/2 |
1- |
بافت |
|
7/6 |
3/13 |
7/22 |
32 |
9/37 |
7/40 |
9/38 |
1/33 |
1/24 |
4/17 |
8/10 |
1/6 |
بم |
|
9/13 |
8/20 |
8/31 |
40 |
5/44 |
3/46 |
3/44 |
3/39 |
2/31 |
3/23 |
7/16 |
8/12 |
جیرفت |
|
6/2 |
5/8 |
9/16 |
1/24 |
4/30 |
1/34 |
6/31 |
9/23 |
1/17 |
3/11 |
2/6 |
9/1 |
رفسنجان |
|
3 |
9/9 |
6/18 |
9/26 |
33 |
6/36 |
34 |
4/26 |
4/18 |
7/12 |
7 |
6/2 |
زرند |
|
9/2 |
8 |
6/16 |
9/25 |
1/31 |
9/33 |
31 |
9/23 |
2/18 |
3/13 |
3/8 |
4/3 |
سیرجان |
|
4/0- |
6/5 |
8/13 |
4/21 |
5/28 |
6/32 |
6/29 |
8/22 |
7/15 |
6/8 |
2/2 |
7/1- |
شهر بابک |
|
4/11 |
5/18 |
8/29 |
1/39 |
6/46 |
1/49 |
3/47 |
9/41 |
5/33 |
25 |
5/16 |
1/11 |
شهداد |
|
5 |
3/11 |
8/21 |
4/30 |
5/35 |
3/38 |
5/36 |
6/28 |
20 |
4/13 |
8/7 |
7/3 |
کرمان |
|
7/13 |
7/20 |
3/30 |
8/37 |
42 |
9/43 |
9/43 |
39 |
1/30 |
22 |
17 |
13 |
کهنوج |
|
1/3- |
7/1 |
4/8 |
5/14 |
5/18 |
21 |
5/19 |
2/15 |
1/9 |
2/4 |
9/0- |
4- |
لاله‌زار |
نتایج پهنه‌بندی شرایط دمای معادل فیزیولوژیک در سطح استان کرمان
پس از محاسبة امتیاز نهایی شاخص دمای معادل فیزیولوژیک، وضعیت شاخص دمای معادل فیزیولوژیک استان به‌صورت نقشه‌های ماهیانه تهیه و ارائه شده است. نتایج مربوط به پهنه‌بندی این شاخص برای ماههای گوناگون در سطح استان در شکل (3) آمده است.
ژانویه فوریه
مارس آوریل
می ژوئن
ژوئیه آگوست
سپتامبر اکتبر
نوامبر دسامبر
شکل 3. نقشة پهنه‌بندی شاخص دمای معادل فیزیولوژیک استان کرمان در ماههای سال طی بازة زمانی 2013-2003
نتایج حاصل از شاخص اقلیم گردشگری نشان داد در سطح استان برای فصول و موقعیت‌های مکانی گوناگون، متفاوت بوده است. نتایج حاصل از این شاخص دربارة فصل بهار حاکی است در فصل بهار محدودة آسایشی بدون تنش در ماه آوریل در شهرستان‌های انار، زرند، سیرجان و کرمان با متوسط دمای 1/32-9/7 درجة سانتی‌گراد، میانگین ابرناکی 9/2-7/0 اکتا و متوسط سرعت باد 1/4-1/2 متر بر ثانیه مشاهده شده است؛ زیرا این مناطق با داشتن مقادیر متوسط بهینة پارامترهای اقلیمی دخیل در شاخص دمای معادل فیزیولوژیک از شرایط نسبی بهتری نسبت به سایر مناطق استان برخوردار بوده و در محدودة بدون تنش حرارتی و راحت قرار گرفته‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد این چهار شهرستان، هم مناطق دشتی و هم مناطق کوهستانی دارند و با افزایش نسبی دما نسبت به فصل زمستان و میزان سرعت باد بسیار کم، شرایط بسیار مطلوبی داشته‌اند.
در ادامه در ماه می با افزایش نسبی دما در مناطق دشتی و شرایط اقلیمی گرم و خشک‌تر، محدودة آسایش در مناطق مرتفع‌تر و با اقلیم سردتر و شرایط توپوگرافی مرتفع‌تر نسبت به مناطق دشتی مانند شهرستان‌های بافت و شهر بابک با متوسط دمای 5/26-6/14 درجة سانتی‌گراد، میانگین ابرناکی
3/2-5/0 اکتا و متوسط سرعت باد 8/3-1/2 متر بر ثانیه مشاهده شده است.
در ماه پایانی یعنی مارس نیز، محدودة آسایش فقط به شهرستان لاله‌زار با متوسط دمای 9/20-4/11 درجة سانتی‌گراد، میانگین ابرناکی 6/1-1/1 اکتا و متوسط سرعت باد 4-3/3 متر بر ثانیه محدود شده است که اهمیت درجه‌حرارت و سرعت باد بهینه را در تعیین مناطق مناسب و مطلوب گردشگری در این شاخص نشان می‌دهد.
نتایج حاصل از این شاخص دربارة فصل تابستان بیان‌کنندة این مطلب بود که در فصل تابستان محدوده‌های آسایش نسبت به فصل بهار کمتر شده است؛ زیرا در ماههای ژوئیه و آگوست فقط منطقة مرتفع لاله‌زار با متوسط دمای 3/22 درجة سانتی‌گراد، میانگین ابرناکی 4/4 اکتا و متوسط سرعت باد 6/2 متر بر ثانیه یعنی با داشتن مقادیر متوسط بهینة پارامترهای اقلیمی دخیل در شاخص دمای معادل فیزیولوژیک، شرایط نسبی بهتری نسبت به سایر مناطق استان برخوردار داشته و در محدودة حساسیت حرارتی راحت قرار گرفته است.
در ماه سپتامبر، محدودة آسایش باز هم در مناطق مرتفع و با اقلیم سردتر و شرایط توپوگرافی مرتفع مانند شهرستان‌های بافت و شهر بابک با متوسط دمای 6/22-8/21 درجة سانتی‌گراد، میانگین ابرناکی 2-9/0 اکتا و متوسط سرعت باد 2/3-6/2 متر بر ثانیه بوده است.
نتایج حاصل از شاخص دمای معادل فیزیولوژیک دربارة فصل پاییز حاکی از این بود که در نخستین ماه از فصل، بیشتر مناطق استان ازجمله شهرستان‌های انار، بم، زرند و کرمان با متوسط دمای 8/21-8/8 درجة سانتی‌گراد، میانگین ابرناکی 2/3-1/1 اکتا و متوسط سرعت باد 8/3-6/1 متر بر ثانیه با بهبود بعضی از پارامترهای اقلیمی ازجمله ساعات آفتابی و افزایش طول روز در محدودة درجة بدون تنش سرما قرار گرفته‌اند. در ماههای بعد محدودة آسایش به سمت مناطق گرمسیر و کم‌ارتفاع رفته است؛ به‌طوری که در ماه نوامبر منطقة بیابانی شهداد و شهرهای جیرفت و کهنوج با متوسط دمای 9/21- 6/14 درجة سانتی‌گراد، میانگین ابرناکی 9/1-4/0 اکتا و متوسط سرعت باد 3/4-3/1 متر بر ثانیه در محدودة بدون تنش سرما و راحت قرار گرفته‌اند.
نتایج این شاخص در فصل زمستان حاکی از آن بود که در این فصل به‌دنبال کاهش نسبی دما و رطوبت در ماههای ژانویه و فوریه، هیچ‌یک از شهرهای استان حساسیت حرارتی راحت نداشته‌اند؛ اما در ماه مارس منطقة دشتی مانند شهرستان کهنوج با متوسط دمای 8/22 درجة سانتی‌گراد، میانگین ابرناکی 4/1 اکتا و متوسط سرعت باد 2/3 متر بر ثانیه در محدودة آسایشی بدون تنش قرار گرفته است.
دربارة استفاده از شاخص دمای معادل فیزیولوژیک، علیجانی و زابلی (1393) پژوهش مشابه دیگری انجام داده و نتایج مشابهی را درزمینة ویژگی‌های این شاخص گزارش کرده‌اند.
نتیجه‌گیری
استان کرمان به دلیل داشتن جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی، یکی از مناطق جاذب گردشگران داخلی و خارجی است؛ از این رو در این پژوهش شرایط اقلیمی استان براساس شاخص TCI و بیوکلیمایی PET ارزیابی شده است. براساس نتایج شاخص TCI در فصل گرم (تابستان) شهرستان‌های لاله‌زار، بافت و سیرجان (6/16درصد مساحت استان)، در فصل سرد (زمستان) شهرستان‌های بم، جیرفت، شهداد و زرند (4/28درصد مساحت استان) و در فصول معتدل (بهار و پاییز) شهرستان‌های انار، رفسنجان، زرند، شهر بابک، بافت، لاله‌زار، سیرجان، جیرفت، شهداد و کهنوج (3/83درصد مساحت استان)، شرایط ایده‌آل برای گردشگری داشته‌اند. همچنین براساس نتایج شاخص PET در فصل گرم (تابستان) منطقة لاله‌زار (3/3درصد مساحت استان)، در فصل سرد (زمستان) شهرستان کهنوج (3/1درصد مساحت استان) و در فصول معتدل (بهار و پاییز) شهرستان‌های انار، زرند، سیرجان، کرمان، بافت، شهر بابک، لاله‌زار، بم، جیرفت، شهداد و کهنوج (4/75درصد مساحت استان) در شرایط بدون تنش با حساسیت حرارتی راحت برای جذب گردشگر قرار گرفته بودند.
استان کرمان ازنظر اقلیمی جزو مناطق خشک و فراخشک محسوب می‌شود و در بعضی فصول سال به‌ویژه فصول گرم سال درجه‌حرارت بسیار زیاد و وزش بادهای موسمی شدیدی دارد؛ بنابراین پارامترهای دما و سرعت باد اهمیت زیادی دارند. نتایج حاصل از شاخص‌های استفاده‌شده در استان کرمان به نوعی بیان‌کنندة مطلوبیت و مزیت شاخص‌ها نسبت به یکدیگر بوده است. در همین زمینه برای نمونه برمبنای شاخص TCI، منطقة لاله‌زار در ماه آوریل با متوسط دمای سالیانة 4/11 درجة سانتی‌گراد در شرایط اقلیم آسایش بسیار خوب قرار گرفته است؛ در حالی که براساس طبقه‌بندی شاخص PET، درجة تنش فیزیولوژیک سرمای متوسط را داشته است. همچنین منطقة شهداد در ماه می با متوسط دمای
36 درجة سانتی‌گراد و مقادیر حدی 40 درجة سانتی‌گراد، برمبنای شاخص TCI، محدودة آسایش پذیرفته را به خود اختصاص داده است؛ در حالی که براساس نتایج حاصل از شاخص PET، درجة تنش گرمای بسیار شدید داشته است. دربارة پارامتر باد نیز، منطقة بیابانی شهداد در ماههای سپتامبر و اکتبر با متوسط سرعت باد 6/16 و 4/15 کیلومتر بر ساعت، برمبنای شاخص TCI در محدودة خوب و عالی قرار گرفته است؛ اما برمبنای شاخص PET در محدودة تنش گرمای شدید و متوسط بوده است؛ بنابراین با توجه به مطالب بیان‌شده و شرایط کلی حاکم بر استان و بررسی پارامترهای اقلیمی به کار گرفته شده در هر شاخص، می‌توان نتیجه گرفت نتایج شاخص PET با شرایط استان کرمان انطباق بیشتری دارد و کاربردی‌تر است.
[1] Universal Thermal Climate Index
[2] De Freitas
[3] Amiranashvili et al
[4] Sabine et al
[5] Amelung
[6] Almazroui
[7] Carvalho
[8] Tourist consult
[9] Tourism Climate Index
[10] Mieczkowski
[11] Mieczkowski
[12] Physiological Equivalent Temperature
[13] Deterministic
[14] Inverse Distance Weighted (IDW)
[15] Radial Basis Functions
[16] Geostatistical
[17] Kriging and Co-Kriging
)