Document Type : Research Paper
Authors
1 Ph.D student in Geography, Urban Planning, Department of Geography, Payame Noor University, Tehran, Iran
2 Associate Professor of Geography, Urban Planning, Department of Geography, Payame Noor University, Tehran, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
صنعتیشدن در طول زمان موجب افزایش تمرکز اقتصادی و اجتماعی در شهرها شده است (Korkmaz & Balaban, 2020: 1)؛ به طوری که در چند دهة گذشته، شهرنشینی در بسیاری از کشورهای جهان افزایش چشمگیری داشته است (Xuili & Maliene, 2021: 615) و شهر و شهرنشینی شیوة غالب زندگی در شهرهای جهان بهویژه در کشور ما شده است. همزمان با رشد کمّی شهرها، تحولات کیفی همهجانبهای نیز در عرصههای مختلف شهری به وقوع پیوسته است؛ توسعة زیرساختهای شهری، ارتقای خدمات عمومی، تمرکز نهادهای اداری و سیاسی و رشد فرصتهای شغلی همزمان با تمرکز زیاد فعالیتهای اقتصادی در شهرها، کیفیت و مطلوبیت زندگی و سکونت در شهرها را به گونهای متفاوت از گذشته به کلی دگرگون کرده است (علیاکبری و امینی، 1389: 125).
این دگرگونیها برخلاف مزایای زیاد برای جمعیت شهرنشین، بسیاری از محلههای تاریخی و قدیمی شهرها را با معضلات زیادی مواجه کرد؛ به نحوی که گاه انزوای این محدودهها را نیز شامل شد. امروزه بافتهای قدیمی که طی زمانهای گذشته شکل گرفتهاند و به مقتضای زمان عملکرد منطقی و سلسلهمراتبی دارند، دچار کمبودهای ساختاری و عملکردی شدهاند و پاسخگوی نیاز ساکنان خود نیستند (پوراحمد و همکاران، 1389: 75).
مرور و مقایسة سرگذشت شهرهای تاریخی ایران با آنچه اکنون به آن فضای شهری اطلاق میشود، نشاندهندة شکاف و ضعف عمیق در تطابق فضاهای شهری کهن با سلیقة شهروندان امروزی آن بوده است. عناصر کهن شهری همچون میادین شهری، فضاهای باز وسیعی که محدودهای محصور یا کموبیش معین داشتند و درکنار راهها یا در محل تقاطع آنها قرار داشتند (غنیزاده نیازی، 1394: 2) و برای شهروندان و تبلور زندگی جمعی و پاسخگوی نیاز زندگی اجتماعی و جمعی آنها بودهاند (کتاباللهی، 1396: 2؛ Hajari, 2009: 57)، کارکردی ارتباطی، اجتماعی، تجاری، ورزشی، نظامی یا ترکیبی از دو یا چند کارکرد مزبور را داشتهاند (غنیزاده نیازی، 1394: 2). نبود حفاظت اصولی، حذف فعالیتهای عمومی از میدانها، تسلط کامل خودرو بر فضای میدان و فرسودگی کالبدی و عملکردی میادین تاریخی سبب رکود و از بین رفتن نقش اصلی این فضاها در ایجاد شور و نشاط اجتماعی و رونق اقتصادی شهرها شده است (حکیمی و همکاران، 1394: 66)؛ همچنین با گذشت زمان و بیتوجهی به کارکرد اجتماعی میادین شهری کهن و صرف نوسازی کالبدی با ارزش آن، توجه کمتری به روی دیگر سکه یعنی باززندهسازی با رویکرد بهسازی شده است (غنیزاده نیازی، 1394: 2).
شهر اصفهان یکی از کهنترین شهرهای ایران است که موجودیت تاریخی آن به هزارة سوم پیش از میلاد بازمیگردد (پاشایی و همکاران، 1395: 1). ساختار کلی شهر اصفهان که در قرون متمادی و درنهایت زیبایی و مهارت شکل گرفته همواره بر دو محور عمود بر هم استوار بوده است، یکی محور طبیعی زایندهرود و دیگری محور مرکزی. نقطة شروع محور مرکزی، بازتابدهندة تمامی ارزشهای معماری و شهرسازی در شهر، مجموعة میدان عتیق است. میدان عتیق بهمثابة مهمترین فضای باز در حوزة شمالی شهر با تراکم فعالیتی زیاد نیازمند دستیابی به ابعاد کمی و کیفی مطلوب است. بازسازی و احیای میدان در طول چندین سال متمادی، مهمترین و پرهزینهترین پروژة مرمت و طراحی شهری اصفهان بوده است (کشاورزی فضل و منجزی، 1396: 43)؛ برای نمونه برای احیای میدان، ابتدا عبور و مرور خودروها در چهار خیابان منتهی به این محل بهصورت زیرگذر از میدان خارج و سپس با استفاده از مشارکت مردمی (در قالب اوراق مشارکت) تمامی مغازههای وسط میدان خریداری و تخریب و کف میدان و بازارهای اضلاع میدان با طرحهای سنتی تکمیل و مرمت شد؛ همچنین در این میدان چهارشنبهها و دوشنبهها بازارهای محلی تشکیل میشده است که شهرداری سعی در ساماندهی و حتی برچیدن این بازارها کرد. با بررسی این اقدامات مشاهده میشود که همهجانبه و کلینگر هستند. در طرحهای مرمت و ساماندهی این مجموعه فقط به موضوعات کالبدی نظیر سنگفرش و بهبود نمای ظاهری توجه شده است؛ این بدین معناست که گامهایی در مسیر سرزندهسازی این میدان برداشته شده است؛ اما سرزندهسازی یک فضای شهری بعد پنهانی دارد که معمولاً مغفول میماند و آن حیات و سرزندگی اقتصادی است. در اقدامات انجامشده هیچ توجهی به وجود معنا، افزایش خاطرهانگیزی، جذب مشتری، رضایت کسبه و حیات اقتصادی این مجموعه نشده است (نهاوندی، 1396: 1)؛ برای نمونه طرح احیای این مجموعه در فراهمکردن زمینه برای توانمندسازی کسبة سابق در خرید مغازههای جدید، توجه به کسب و کارهای کوچک سابق (که باعث افزایش تعامل میشد)، استقبال شهروندان، ایجاد معنا و خاطرهانگیزی موفق نبوده است. از آنجایی که این فضا به دلیل مجاورت با بازار قدیم و اماکن تاریخی، پتانسیل ایجاد یک مرکز فعال گردشگری را دارد که بتواند ریشههای قوی حیات شهری را تأمین کند، توجه هرچه بیشتر به عملکرد این میدان موجب جلب رضایت شهروندان، افزایش سرزندگی و حس تعلق شهروندان و کسبه میشود.
بیشک بیتوجهی به عوامل بیانشده و انجامنشدن پژوهشهای لازم در این زمینه باعث فقدان هویت ملموس، نابسامانی و اغتشاش بصری، ناامنی روانی و سردرگمی افراد در عرصة میدان، رهاشدن عناصر فرهنگی و تاریخی، مشکل خوانایی، ارزیابی منفی مردم از فضاهای شهری، کاهش تعاملات اجتماعی و کاهش حس تعلق خواهد شد؛ از این رو بررسی آثار بازآفرینی میدان عتیق بر عملکرد اقتصادیاجتماعی محدودة میدان اهمیت فراوانی دارد که پژوهش حاضر آن را مدنظر قرار داده است. در این راستا هدف اصلی پژوهش حاضر، تحلیل آثار بازآفرینی میدان عتیق بر عملکرد اقتصادیاجتماعی محدودة میدان است.
مبانی نظری پژوهش
دربارة مبانی نظری پژوهش، فضای شهری یک نمونه از فضای جغرافیایی است. درواقع این فضا، بخشی از سطح زمین است که به همراه درونمایة مادی و اجتماعی و فرهنگی به وجود میآید؛ از این رو فضای جغرافیایی شامل طبیعت و همة منابعی است که بهطور مستقیم و غیرمستقیم با نیازهای انسانی برخورد میکند و سطح جدیدی از سطح زمین را بهمنزلة فضای شهری میسازد. بدینسان که فضای جغرافیایی، یک حوزة زیستگاهی است که از شرایط طبیعی و ساختارهای اجتماعی جامعه شکل میگیرد (ذاکری مهابادی، 1391: 13).
(2011) Cohen واژة «فضای شهری» را به دو گونه تعریف میکند: فضای اجتماعی و فضای ساختهشده و مصنوع؛ بنابراین فضای شهری را میتوان بستری احاطهشده با عناصر شهری دانست که در آن روابط و فعالیتهای اجتماعی متبلور میشوند و شکل مییابند. فضای شهری بیش از هر فضای دیگری در شهر، عرصة اعمال متقابل اجتماعی، غلبة هنجارها و ارزشهای اجتماعی و فرهنگی و در یک کلام بستر حیات مدنی جامعه است.
(1996) Rob Krierفضاهای شهری را عمدتاً در دو دستة خیابان و میدان میداند.
Richard Rogers فضاهای شهری را خیابانها، میادین، سایر مسیرهای عمومی و سایر فضاهای با دسترسی آزاد برمیشمرد.
جهانشاه پاکزاد فضاهای شهری را به پنج دستة ورودی، میدانها، فلکهها، مسیرها، لبه آب و پله تقسیم کرده است (عباسزاده و گوهری، 1393: 166).
(1986) Trancik در کتاب «پیداکردن فضای گمشده: نظریههای طراحی شهری»[1]، مهمترین فضاهای شهری را شبکة خیابانها و میادین بیان میکند.
میدان، محلی است که شهروندان برای گذراندن اوقات فراغت و دیدن یکدیگر به آنجا میروند؛ مکانی است با مقیاس انسانی و متناسب با رفتارها و ادراکات شخصی پیاده و درواقع جایی است که شکلدهندة بیشترین خاطرات جمعی ماست (عباسزاده و گوهری، 1393: 167). به بیانی مکانی است که تعاملات اجتماعی در آن برقرار میشود و عنصری کلیدی در ایجاد فضای پایدار شهری است (Hajari, 2009: 57). میادین سنتی، محلی برای انجام مراسم نظامی و قدرتنمایی حکومتهای وقت بودهاند. آنها در یک یا چند ضلع خود بناهای حکومتی چون قصر و دارالاماره یا ساختمانهای مذهبی چون مساجد و تکایا را جای میدادند (ابراهیمی، 1388: 112). این میادین (از گذشته تاکنون) با تعریف عملکردهایی چندگانه، به القای ارزشها و کنترل رفتار استفادهکنندگان، هویتبخشی و افزایش تعلق خاطر ساکنان کمک کردهاند؛ برای نمونه میدان عتیق در دورة سلجوقی از رونق زیادی برخوردار بوده و علاوه بر کارکرد اصلیاش بهمثابة محل ورزش و مرکز بازرگانی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و اداری شهر، اطراف آن را نیز مساجد، مدارس، کاخها، بازارها و قیصریه احاطه کرده بوده است. در شرق آن دولتخانة سلجوقی و کاخهای سلطنتی وجود داشته، در شمال آن نقارهخانه و در شمال غرب آن مسجد جامع اصفهان و در جنوب شرقی آن نیز منار علی بوده است (به بیانی با تعریف فضاهای مذهبی و تجاری بهخوبی توانستهاند پالایش ذهن و القای ارزشهای دینی و اخلاقی بهویژه در کسبوکار و افزایش تعاملات اجتماعی را تحقق بخشند).
در زمان دو شاه نخست سلسلة صفوی (شاه اسماعیل و شاه طهماسب) به بازسازی و تزئین این میدان توجه شد (هدف از این کار، تمرکز دیوانیان و امیران در جلوة جدید ساختار مذهبیسیاسی کشور بوده است)؛ بقعة هارون ولایت در ضلع جنوبی و مسجد علی در گوشة جنوب شرق میدان (در کنار منار قدیم عهد سلجوقی) و کاروانسرایی در شمال آن، بازماندة همان ساختمانهای اولیة صفوی است. پس از آنها، شاه عباس با تدارک طرح میدان جدید، شهر را به سمت جنوب غربی کشاند. با ساخت میدان جدید، علاوه بر کاهش رونق تجاری میدان کهنه، مداخلات کالبدی نیز در میدان صورت گرفت که موجب کوچکشدن پهنة فضای باز آن شد و از جلوه و شکوه آن کاست. ازجملة این مداخلات میتوان به ساخت بازار ریسمان، مدرسة کاسهگران و کاروانسرای کاسهگران در شمال بازار ریسمان اشاره کرد. با احداث میدان نقش جهان بیشتر فعالیتهای عمومی شهر ازجمله مجازاتها، اعلانهای حکومتی و دیگر برنامههای جمعی در میدان جدید شهر برگزار میشد و نقش سیاسی، مذهبی، اجتماعی و اقتصادی میدان کهنه تضعیف شد.
پس از دورة صفوی و با حملة افغانها به شهر اصفهان و تصرف و ویرانی آن، این شهر دیگر نتوانست به دوران عظمت و شکوه خود در دورة صفوی بازگردد؛ بهویژه آنکه در دورة افشاریه، زندیه و قاجاریه پایتخت ایران از اصفهان به ترتیب به مشهد، شیراز و تهران منتقل شد (جعفری جبلی و شهابینژاد، 1395: 103- 107).
در دوران حکمرانی ظلالسلطان، شهر چون ملک شخصی به غارت رفت، بسیاری از بناهای باستانی ویران شد و مصالح آنها به فروش رفت (https://rasekhoon.net/). وضعیت نابسامان شهر موجب شد فضای باز میدان کهنه که در دورة صفوی به دلیل ساخت بازار ریسمان، مدرسه و کاروانسرای کاسهگران تا حدی کوچک شده بود، بهتدریج در تصرف کسبة شاغل در آن محدوده درآید و فضاهای بینظم تجاری بهصورت خردهفروشی در جایجای فضای باز میدان شکل گیرد و جنبة مالکیت برای متصرفان پیدا کند. این موضوع باعث شد در دورة قاجار، دیگر فضایی باز با عنوان میدان کهنه در شهر دیده نشود و فقط نام و نشانی از این میدان بر جای بماند.
در دورة پهلوی اول با احداث محور شمالیجنوبی هاتف، گسستگی بافت در محل میدان قدیم تشدید شد. در این دوره تنها اقدامات شاخصی که در محدودة میدان کهنه بهطور خاص انجام شد، اقدامات مرمتی در مسجد جامع و ثبت مقبرة هارون ولایت بود و به خود میدان کهنه که روزگاری بخشی از ساختار اصلی شهر را شکل میداد، توجهی نشد و دغدغهای برای رسیدگی به اوضاع آن وجود نداشت.
در دورة پهلوی دوم عبور خیابان عبدالرزاق از وسط محدودة میدان کهنه، عرصة آن را از هم گسست؛ به نحوی که بخشهای بریدهشدة آن در بدنههای شمالی و جنوبی خیابان عبدالرزاق به حفرههای برهنهای تبدیل شد؛ علاوه بر این بخشی از بازار ریسمان نیز که دو لبة شرقی و غربی میدان را به یکدیگر متصل میکرد و همچنین بخشی از کاروانسرای کاسهگران (خیار) نیز با احداث این خیابان تخریب شد. پس از احداث خیابان عبدالرزاق در تقاطع این خیابان و خیابان هاتف در حاشیة شمال شرقی میدان کهنه، فلکة سوارهرویی ساخته شد که به دلیل ایجاد فضای سبز و حوض آب در وسط آن، از آن پس «سبزهمیدان» خوانده شد. در این دوره مرمت مسجد جامع و مقبرة هارون ولایت بهطور جدی ادامه یافت. بناهای تاریخی دیگری نیز مانند مسجد علی، منارة ساربان و چهلدختران در برنامة تعمیر آثار ملی قرار گرفت؛ به بیانی در دورة پهلوی نهتنها از میدان کهنه حفاظت و این میدان احیا نشد، بلکه در اواخر دهة سی فلکهای سواره جایگزین آن شد و این فلکة سواره پس از انقلاب اسلامی «میدان قیام» نامیده شد.
ازلحاظ نظام فعالیتی باید گفت که میدان کهنه و بازارها و مراکز تجاری مجاور آن در دهههای ابتدایی پس از انقلاب از پررونقترین و فعالترین مناطق تجاری و اقتصادی شهر اصفهان محسوب میشدند و به علت تنوع بسیار زیاد محصولاتی که در این محدوده ارائه میشد، علاوه بر اصفهان، از شهرها و روستاهای پیرامون نیز برای خرید به این نقطه مراجعه میکردند. درمجموع میتوان چهار بازار و مرکز فروش عمده را در محدودة میدان کهنه در این دههها نام برد: بازار میوه، بازار زغال، بازار فروش پرندگان و بازار هارونیه (جعفری جبلی و شهابینژاد، 1395: 108- 128). هرچند این بازار بسیار پررونق محسوب میشد، ازنظر کالبدی فرسوده بود. ایدة احیای میدان در سال 1365 و در جریان تهیة طرح جامع شهر اصفهان توسط مهندسین مشاور نقش جهان پارس بهطور جدی مطرح شد (مهندسین مشاور نقش جهان پارس، 1388). طرح احیای میدان عتیق که بعداً در سال 1387 سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان آن را کلید زد، نمونهای بارز از اقدامات بازآفرینی در شهر اصفهان به شمار میرود. این طرح اهداف متعددی دارد؛ اهداف کلان آن تقویت نقش تاریخی، فرهنگی و گردشگری این محدوده در شهر اصفهان، اعتلای کیفیت زندگی اجتماعی و افزایش کارایی و بهرهوری زمین در محدودة طرح است. شکل 1 و 2 محدودة میدان عتیق را پیش و پس از بازآفرینی نشان میدهد.
|
|
شکل 1. محدودة میدان در سال 1389 Fig. 1. Area of Square in 2010 |
شکل 2. محدودة میدان در سال 1400 Fig. 2. Area of Square in 2021 |
ازجمله نقدهای واردشده به طرح بازآفرینی میدان کهنه موارد زیر است:
بازسازی صرفاً کالبدی و ناکامی مسئولان در بازگرداندن فعالیتها و عملکردهای شهری به میدان، نارضایتی شاغلان و مالکان از روند بازسازی میدان، فراهمنبودن فرصت برای کنشجویان اجتماعی و تأثیرگذارنبودن میدان در گسترش همبستگی عمومی و مشارکت اجتماعی و... .
|
|
شکل 3. بخشی از میدان امام علی (ع) پیش از احیا مهندسین مشاور نقش جهان- پارس، 1388 Fig. 3. Part of Imam Ali (AS) Square before revival |
شکل 4. بخشی از میدان امام علی (ع) پس از احیا Fig. 4. Part of Imam Ali (AS) Square after revival |
میدانهای مرکزی شهر در گذشته مرکز تعاملات و فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی متنوعی بودهاند، اما امروزه به علت فرسودگی، ماهیت آنها روزبهروز کمرنگتر شده است و پیرو آن کارایی خود را از دست دادهاند؛ به همین دلیل توجه به اینگونه میدانها و مداخله در آنها امری ضروری به نظر میرسد. یکی از روشهای نوین مداخله در بافت تاریخی، بازآفرینی است. بازآفرینی در مقیاس میادین تلاشی است برای آفرینش دوبارة محیطی که نشاندهندة زندگی شهری نمونه بوده است (پورجعفر و دهقانی، 1390: 83).
بازآفرینی[2] در لغت به معنای بازتولید (ترمیم) طبیعی بخشی از یک تمامیت زنده است که در معرض نابودی قرار گرفته است. در ابتدا واژة «بازآفرینی» مفهومی مستقل از نوسازی شهری نبوده، اما بهتدریج درمقابل پیامدهای منفی نوسازی به واژهای مستقل بدل شده است و مفاهیم مرمت و حفاظت شهری را در کنار هم قرار میدهد (Ellin, 2006: 125- 128). در بازآفرینی شناخت و بررسی روابط میان ویژگیهای کالبدی و واکنشهای اجتماعی، نقش انجمنها، گروهها و مسائل اجتماعی (Sairinen & Kumpulainen, 2006: 1; Uysal, 2012: 3; Orueta, 2007: 1; Bailey, 2010: 10)، توجه به سیاستهای شهری (Yu & kwon, 2011: 1; couch et al., 2011: 2)، اهمیت نیروهای اقتصادی (raco, 2003: 38)، تأثیر پارامترهای فرهنگی (Sasaki, 2010)، عوامل زیستمحیطی و در یک کلام توسعة پایدار (Couch & dennemann, 2000)، از مهمترین موضوعات هستند (قلندریان و رفیعیان، 1398: 51). در روند بازآفرینی، افزایش کیفیت زندگی اجتماع محلی و تضمین مشارکت آنها از مسائل مهم است (Aykaç, 2009: 5). پایداری، برنامهریزی راهبردی و مشارکت، عناصر اصلی رهیافت بازآفرینی شهری را تشکیل میدهند و پایة همة اقدامات در بازآفرینی شهری به شمار میروند (شکل 1). گفتنی است که مشارکت شامل مشارکت مردمی، مشارکت بین سازمانی، مشارکت بین سازمانها و مردم و سایر ذینفعان است (بهادرینژاد و ذاکر حقیقی، 1395: 9).
در بین پژوهشهای داخلی مرتبط با موضوع پژوهش حاضر میتوان ابتدا به حکیمی و همکاران (1394) در پژوهشی راهبردهای باززندهسازی میدانهای تاریخی، نمونة موردی میدان صاحبآباد تبریز را بررسی کردند. هدف پژوهشگران، ارائة راهبردهایی برای احیای میدان تاریخی صاحبآباد تبریز است. پژوهشگران از روش سوات برای ارزیابی عوامل استفاده کردهاند. نتایج نشان میدهد میدان صاحبآباد در حال حاضر با ضعفها و تهدیدهایی روبه روست، ولی پتانسیل تبدیلشدن به یک مرکز تاریخیفرهنگی در سطح شهر و منطقه را دارد.
نادریان (1396) در پژوهشی بازآفرینی فرهنگیاجتماعی فضاهای شهری را با هدف ارتقای هویت محلهای، نمونة مطالعه: محلة سنگ شیر همدان بررسی کرده است. وی سعی دارد با مطالعه و شناخت جنبههای مثبت و موفق در حوزة بازآفرینی فرهنگی، راهکارهای این رویکرد را شناسایی و کیفیتهای محیطی و جنبههای فرهنگیاجتماعی محلههای شهری را در راستای ارتقای هویت محلهای بررسی کند. نتایج نشان میدهد چهار معیار اصلی بازآفرینی فرهنگی و شش معیار اصلی هویت محلهای و ارتباط قوی بین این معیارها با یکدیگر میتواند به ارتقای هویت محلهای محلههای تاریخی کمک و از این راه در شهروندان حس تعلق ایجاد کند.
سکندری و سجاد (1396) در پژوهشی با عنوان «احیای بافتهای تاریخی با رویکرد بازآفرینی فرهنگمحور؛ نمونة پژوهش: میدان عتیق اصفهان»، راهبردهایی را برای بهبود وضعیت موجود بافت تاریخی میدان عتیق شهر اصفهان با رویکرد بازآفرینی فرهنگمحور ارائه دادهاند؛ همچنین با تعیین محدوده در ماتریس (SWOT) قوتها، ضعفها، فرصتها و تهدیدها را شناسایی و راهبردهای پذیرفته برای بازآفرینی محدودة مدنظر را مشخص کردهاند.
فنی و شیرزادی (1397) در مقالهای عوامل مؤثر بر بازآفرینی فضاهای تاریخی، نمونة مطالعه: میدان مشق تهران، را بررسی کردهاند. شاخصهای بررسیشده در این پژوهش شامل چهار دسته عوامل فعالیتیکارکردی، کالبدیفضایی، اجتماعیفرهنگی و سیما- منظر است. نتایج پژوهش نشان میدهد برپایة تعیین ضرایب 40 متغیر بررسیشده، متغیرهای فعالیتهای فرهنگیهنری، فعالیتهای غیررسمی، زندگی شبانه، فعالیتهای گردشگری و تفریحی مقیاس کارکردی، نورپردازی، مبلمان شهری، بسته و محدودبودن فضا، تأثیر چیدمان عناصر فضا بر ارتباط و تعامل میان افراد، نظارت و امنیت، حضور افراد، چشماندازها و مناظر و خاطرهانگیزی فضا بر بازآفرینی و احیای کارکردی میدان مشق مؤثرند.
ابراهیمی و فدایی (1399) در پژوهشی با عنوان «بررسی میزان تحققپذیری اهداف طرح احیای میدان عتیق» با استفاده از آزمون کای اسکوئر، تحلیل عاملی تأییدی و تحلیل اثرهای متقابل دریافتند اهداف طرح احیای میدان بهطور نسبی با میانگین متوسطی تحقق یافتهاند.
(2018) Wang et al. در مقالهای بازآفرینی و احیای میادین شهری، نمونة مطالعه: مرکز تاریخی ماکائو، را مدنظر قرار دادهاند. نتایج نشان میدهد احیا یک فرایند آزمون و خطاست و نشاط اجتماعیفضایی میدان ماکائو کاهش یافته و احیا نشده است.
(2020) Cho et al. در پژوهشی آثار طرحهای بازآفرینی شهری را بر ارزش املاک مسکونی در اولسان کره ارزیابی کردهاند. پژوهشگران در این پژوهش دادههای مربوط به املاک مسکونی تکخانواری فروختهشده از ژانویة 2014 تا دسامبر 2016 در منطقة شهری اولسان را تجزیه و تحلیل کردهاند. نتایج نشان داد انتشار برنامة استراتژیک بازآفرینی شهری در دسامبر 2015 تأثیر زیادی بر ارزش املاک مسکونی در داخل و اطراف محل پروژه داشته است؛ همچنین نتایج نشان داد انتشار طرح باعث افزایش تمایل به مشارکت ساکنان شده است.
(2020) Korkmaz & Balaban در پژوهشی عملکرد پروژة بازآفرینی شهری شمال آنکار را ارزیابی کردهاند. پژوهشگران در این پژوهش به دنبال ارزیابی عملکرد پایداری در پروژة بازآفرینی شهری آنکارای شمالی در ترکیه هستند. این پژوهش با استفاده از روش مبتنی بر شاخص ارزیابی شده است. نتایج نشان میدهد سهم پروژة بازآفرینی در پایداری شهری حداقل بوده و تلاشهای بیشتری برای بهبود عملکرد پایداری در ترکیه لازم است.
(2020) Coscia and Rubino در پژوهشی تأثیرات اجتماعی فرایندهای بازآفرینی شهری را بررسی کردهاند. پژوهشگران در این پژوهش ابتدا روابطی را ارائه میدهند که بین بازآفرینی شهری، نوآوری اجتماعی، تأثیرات و ارزشهای اجتماعی رخ میدهد؛ سپس خلاصهسازی رویکردهای تأثیرات اجتماعی بازآفرینی را مدنظر قرار میدهند؛ در گام بعدی نیز برای سنجش مؤلفههای اجتماعی که در بازآفرینی شهری ارزش بیشتری دارند، اقدام میکنند. نتایج نشان میدهد توجه به مؤلفههای اجتماعی در بازآفرینی شهری باعث ایجاد ابتکار در بازآفرینی میشود.
روششناسی پژوهش
پژوهش حاضر از نوع کاربردی و روش آن، توصیفیتحلیلی است. در گام اولِ این پژوهش با توجه به موضوع مطالعهشده، فهرستی از عوامل اولیه بهمثابة متغیرهای پژوهش شناسایی و در قالب دو پرسشنامه تنظیم شد. در پرسشنامة اول، 100 نفر از متخصصان و کارشناسان حوزة شهری بهمثابة جامعة آماری متخصصان به روش نمونهگیری گلولهبرفی بررسی شدند. روایی ابزار پژوهش را استادان دانشگاه و متخصصان با ارزشیابی پرسشنامه بررسی و تأیید کردند؛ پایایی پرسشنامه نیز با فرمول آزمون آلفای کرونباخ سنجیده شد. نتیجة این بررسی نشان میدهد پایایی پرسشنامه در سطح عالی قرار دارد (جدول 1). برای سنجش اهمیت عملکردهای اقتصادی و اجتماعیفرهنگی در میدان امام علی (ع) اطلاعات گردآوریشده با استفاده از پرسشنامة اول از طریق یافتههای توصیفی و آزمونهای کای اسکوئر در محیط نرمافزار SPSS بررسی و تحلیل شد. در این بخش فرض بر این شد که اگر متوسط شاخصهای اقتصادی و اجتماعیفرهنگی در جامعة واقعی برابر با عدد 3 در نظر گرفته شود، میزان اهمیت شاخصها در همة گویهها میبایست بیش از حد متوسط بوده باشد. در ادامه با استفاده از روش تحلیل عاملی تأییدی در محیط نرمافزار LESREL، عوامل اقتصادیاجتماعی مؤثر بر بازآفرینی محدودة میدان امام علی (ع) شناسایی شد.
جدول 1. عوامل اقتصادی و اجتماعی متأثر از بازآفرینی میدان امام علی (ع)
Table 1. Economic and social factors affected by the reconstruction of Imam Ali Square
عملکرد اقتصادی |
آلفای کرونباخ |
عملکرد اجتماعیفرهنگی |
آلفای کرونباخ |
ساماندهی مشاغل و فعالیتها تغییر فعالیت و مشاغل در محدوده ساماندهی مشاغل کاذب و ناپایدار تمایل و جذب سرمایهگذار داخلی تمایل و جذب سرمایهگذار خارجی ایجاد فرصتهای شغلی مختلف افزایش رونق بازار افزایش واحدهای فروش صنایع بومی و سنتی ارائة خدمات در مقیاس فراشهری تغییر قیمت زمین و املاک مسکونی، تجاری و... افزایش تعداد مراجعهکنندگان تأثیر بر افزایش تعداد گردشگران داخلی تأثیر بر افزایش تعداد گردشگران خارجی تأثیر بر افزایش کیفیت واحدهای تجاری تأثیر بر تنوع فعالیت و مشاغل در محدوده ممانعت از حضور دلالان و زمینخواران و سوءاستفادهکنندگان برخورداری ساکنان از خدمات مورد نیاز زندگی |
0.919 |
حضور قشرها و طیفهای اجتماعی در میدان امام علی (ع) نبود مشاغل مزاحم امنیت فردی و اجتماعی (سرقت، مزاحمت اجتماعی و...) حضور عابر پیاده شناختهشدن بیشتر محدوده تقویت وجهة ملی و بینالمللی ساماندهی تکدیگران برگزاری برنامهها و جشنهای فرهنگیهنری استفاده از فضای میدان بهمثابة فضای شهری تغییر در دیدگاه مثبت شهروندان نقش فعالان اجتماعی در اجرای بهتر طرح کاهش ناامنیهای فردی و اجتماعی ناشی از اجرای طرح رونق فعالیتهای هنری و فرهنگی در سطح مرکز تاریخی سازگاری رویدادهای فرهنگی با فرهنگ ساکنان و کسبه |
0.886 |
محدودة پژوهش
میدان امام علی (ع) و مجموعة احداثهای اطراف آن وسعتی برابر با 32.5 هکتار دارد. این مجموعه در منطقة سه شهرداری اصفهان قرار گرفته است. منطقة 3 شهرداری اصفهان وسعتی برابر با 1100 هکتار و جمعیتی برابر با 111816 نفر دارد. این منطقه از شرق به خیابان بزرگمهر، از شمال به خیابانهای سروش و مدرس، از غرب به خیابان چهارباغ عباسی و میدان انقلاب و از جنوب به زایندهرود منتهی میشود. محدودۀ طرح خیابانهای هاتف در جنوب، علامه مجلسی در شمال، ولیعصر در شرق و عبدالرزاق در غرب را قطع میکند. در شکلگیری و تعریف محدودة طرح میدان امام علی (ع) عناصر شاخصی چون محور بازار، مسجد جامع عتیق، مسجد و مدرسة علمیة کاسهگران، مجموعة هارون ولایت، محور هارونیه و مسجد علی مؤثر بوده است. در سالهای اخیر این پروژه، مهمترین و پرهزینهترین پروژة مرمت و طراحی شهری اصفهان بوده است (ابراهیمی بوزانی و فدایی جزی، 1399: 35).
شکل 5. موقعیت مجموعة میدان امام علی (ع) در منطقة سه شهر اصفهان
(به اقتباس از آرشیو شهرداری منطقة 3 شهر اصفهان، 1400)
Fig. 5. Location of Imam Ali (AS) Square project area in Isfahan
یافتههای پژوهش و تجزیه و تحلیل آنها
در این پژوهش برای سنجش آثار بازآفرینی بر عملکرد اقتصادیاجتماعی محدودة میدان امام علی (ع) از دیدگاه جامعة متخصصان استفاده شده است. در جدول 2، وضعیت پاسخدهندگان ارائه شده است.
جدول 2. آمار توصیفی وضعیت پاسخدهندگان
Table 2. Descriptive statistics of the respondents' status
متغیرهای وضعیت پاسخدهندگان |
|||||||
جنسیت |
زن |
فراوانی |
32 |
ردة شغلی |
مدیریتی |
فراوانی |
58 |
مرد |
فراوانی |
68 |
کارشناسی |
فراوانی |
42 |
||
سن |
30- 35 سال |
فراوانی |
31 |
سابقة خدمت |
1- 5 سال |
فراوانی |
22 |
36- 40 سال |
فراوانی |
12 |
6- 10 سال |
فراوانی |
17 |
||
41- 45 سال |
فراوانی |
27 |
11- 15 سال |
فراوانی |
13 |
||
46- 50 سال |
فراوانی |
12 |
16- 20 سال |
فراوانی |
20 |
||
51 سال و بیشتر |
فراوانی |
18 |
21 سال و بیشتر |
فراوانی |
28 |
||
شغل |
شهرداری |
فراوانی |
42 |
رشتة تحصیلی |
مرمت آثار تاریخی |
فراوانی |
8 |
میراث فرهنگی |
فراوانی |
8 |
عمران |
فراوانی |
7 |
||
دانشگاه |
فراوانی |
26 |
مدیریت شهری |
فراوانی |
9 |
||
مهندسین مشاور |
فراوانی |
11 |
معماری |
فراوانی |
11 |
||
سازمان نوسازی بهسازی شهری |
فراوانی |
6 |
شهرسازی |
فراوانی |
16 |
||
شرکت مادر تخصصی شهرهای جدید |
فراوانی |
7 |
برنامهریزی شهری |
فراوانی |
37 |
||
میزان تحصیلات |
دکتری |
فراوانی |
26 |
محیطزیست شهری |
فراوانی |
7 |
|
فوق لیسانس |
فراوانی |
65 |
طراحی شهری |
فراوانی |
5 |
||
لیسانس |
فراوانی |
9 |
یافتههای نگارندگان، 1400
برمبنای این جدول از 100 پاسخدهنده، 32 درصد زن و 68 درصد مرد بودهاند. ازلحاظ سن، بیشترین تعداد مربوط به افراد 30- 35 سال (31 درصد) است. براساس متغیر تحصیلات افراد با مدرک فوق لیسانس، 65 درصد از اندازة نمونه را تشکیل میدهند. ازلحاظ تخصص نیز عمدة کارشناسان رشتة تحصیلی خود را برنامهریزی شهری (37 درصد) عنوان کردهاند. 28 درصد متخصصان سابقة خدمت 21 سال و بیشتر دارند و ردة شغلی 58 درصد از متخصصان مدیریتی است.
برای سنجش اهمیت عملکردهای اقتصادی و اجتماعیفرهنگی در میدان امام علی (ع) از آزمون کای اسکوئر استفاده شده است. در این آزمون هریک از ابعاد دوگانه (اقتصادی و اجتماعیفرهنگی)، براساس گویههای موجود در پرسشنامه بررسی شده است. متغیرهای موجود در پرسشنامه بهمثابة یک متغیر کمّی و در مقیاس ترتیبی تعریف و در نظر گرفته شده است. برای تعیین نوع آزمون استفادهشده، ابتدا نرمالبودن یا نرمالنبودن دادهها بررسی شد. در این پژوهش برای بررسی نرمالبودن دادهها از آزمون کولموگروف اسمیرنوف استفاده شده است. نتایج آزمون کولموگروف اسمیرنوف نشان میدهد توزیع شاخصهای دوگانة پژوهش در نمونة آماری نرمال نیست؛ به طوری که سطح معناداری بهدستآمده کمتر از مقدار 0.001 است (جدول 3)؛ بنابراین با توجه به اینکه متغیرهای موجود در این پژوهش توزیع نرمالی نداشته است، از تحلیلهای ناپارامتریک همچون کای اسکوئر در تحلیلها استفاده شد. در ادامة نتایج سنجش، اهمیت عملکردهای شاخص اقتصادی و اجتماعیفرهنگی بیانشده ارائه شده است.
جدول 3. آزمون کولموگروف اسمیرنوف برای شاخصهای دوگانة پژوهش
Table 3. Kolmogorov-Smirnov test for dual indicators of research
df |
Sig. |
Z کولموگروف اسمیرنوف |
متغیر |
4 |
0.000 |
0.257 |
اقتصادی |
4 |
0.000 |
0.249 |
اجتماعیفرهنگی |
یافتههای نگارندگان، 1400
برای بررسی اهمیت عملکرد اقتصادی در میدان امام علی (ع) از 17 گویه به شرح جدول 4 استفاده شده است. نتایج بهدستآمده براساس جدول 3 نشان میدهد 17 متغیر پیشگفته معنادار بوده و بر بازآفرینی عملکرد اقتصادی در میدان امام علی (ع) تأثیر داشته است.
میانگین گویههای بررسیشده بدین ترتیب است: تأثیر بر ساماندهی مشاغل و فعالیتها با متوسط 3.48، تأثیر بر تغییر فعالیت و مشاغل در محدوده با متوسط 3.40، تأثیر بر ساماندهی مشاغل کاذب و ناپایدار با متوسط 3.63، تمایل و جذب سرمایهگذار داخلی با متوسط 2.94، تمایل و جذب سرمایهگذار خارجی با متوسط 2.14، ایجاد فرصتهای شغلی مختلف با متوسط 3.08، افزایش رونق بازار با متوسط 3.10، افزایش واحدهای فروش صنایع بومی و سنتی و ارائة خدمات در مقیاس فراشهری با متوسط 3.17، تغییر قیمت زمین و املاک مسکونی، تجاری و... با متوسط 3.97، افزایش تعداد مراجعهکنندگان با متوسط 3.54، تأثیر بر افزایش تعداد گردشگران داخلی با متوسط 3.44، تأثیر بر تعداد گردشگران خارجی با متوسط 3.26، تأثیر بر افزایش کیفیت واحدهای تجاری با متوسط 3.69، تأثیر بر تنوع فعالیت و مشاغل در محدوده با متوسط 3.2، ممانعت از حضور دلالان و زمینخواران و سوءاستفادهکنندگان با متوسط 2.87 و برخورداری ساکنان از خدمات مورد نیاز زندگی با متوسط 3.37؛ بدین ترتیب با توجه به اینکه متوسط گویهها در جامعة واقعی را میتوان برابر با 3 فرض کرد، میزان اهمیت گویهها در میدان امام علی (ع) در بیشتر گویهها بیش از حد متوسط است. در این میان فقط سه گویة تمایل و جذب سرمایهگذار داخلی با میانگین 2.94، تمایل و جذب سرمایهگذار خارجی با میانگین 2.14 و ممانعت از حضور دلالان و زمینخواران و سوءاستفادهکنندگان با میانگین 2.87، کمتر از میانگین مفروض است. ارقام بهدستآمده برای آزمون کای اسکوئر و درجة معناداری (کمتر از 0.05) نیز همگی نشان میدهد همة متغیرهای بررسیشده در زیرمجموعة عملکرد اقتصادی میدان امام علی (ع) تأثیر دارد. میانگین شاخصهای عملکرد اقتصادی برابر با 3.26 است.
جدول 4. بررسی عملکرد اقتصادی در میدان امام علی (ع) شهر اصفهان متأثر از احیا و بازآفرینی
Table 4. Investigation of economic performance in Imam Ali (AS) Square in Isfahan, affected by revitalization and regeneration
نوع عملکرد اقتصادی |
بسیار زیاد |
زیاد |
متوسط |
کم |
بسیار کم |
جمع |
میانگین |
درجة آزادی |
Chi square |
درجة معناداری |
ساماندهی مشاغل و فعالیتها |
18 |
32 |
35 |
10 |
5 |
100 |
3.48 |
34.9 |
4 |
0.000 |
تغییر فعالیت و مشاغل در محدوده |
10 |
44 |
28 |
12 |
6 |
100 |
3.40 |
50 |
4 |
0.000 |
ساماندهی مشاغل کاذب و ناپایدار |
14 |
45 |
31 |
9 |
1 |
100 |
3.63 |
63.2 |
4 |
0.000 |
تمایل و جذب سرمایهگذار داخلی |
8 |
24 |
35 |
20 |
13 |
100 |
2.94 |
21.7 |
4 |
0.000 |
تمایل و جذب سرمایهگذار خارجی |
4 |
4 |
28 |
30 |
34 |
100 |
2.14 |
43.6 |
4 |
0.000 |
ایجاد فرصتهای شغلی مختلف |
3 |
30 |
42 |
22 |
3 |
100 |
3.08 |
58.3 |
4 |
0.000 |
افزایش رونق بازار |
9 |
30 |
29 |
26 |
6 |
100 |
3.10 |
26.7 |
4 |
0.000 |
افزایش واحدهای فروش صنایع بومی و سنتی |
12 |
25 |
35 |
24 |
4 |
100 |
3.17 |
29.3 |
4 |
0.000 |
ارائة خدمات در مقیاس فراشهری |
12 |
21 |
41 |
24 |
2 |
100 |
3.17 |
42.3 |
4 |
0.000 |
تغییر قیمت زمین و املاک مسکونی، تجاری و... |
27 |
48 |
20 |
4 |
1 |
100 |
3.97 |
72.5 |
4 |
0.000 |
افزایش تعداد مراجعهکنندگان |
18 |
32 |
38 |
10 |
2 |
100 |
3.54 |
44.8 |
4 |
0.000 |
تأثیر بر افزایش تعداد گردشگران داخلی |
16 |
35 |
28 |
19 |
2 |
100 |
3.44 |
31.5 |
4 |
0.000 |
تأثیر بر افزایش تعداد گردشگران خارجی |
16 |
31 |
24 |
21 |
8 |
100 |
3.26 |
14.9 |
4 |
0.000 |
تأثیر بر افزایش کیفیت واحدهای تجاری |
18 |
47 |
23 |
10 |
2 |
100 |
3.69 |
58.3 |
4 |
0.000 |
تأثیر بر تنوع فعالیت و مشاغل در محدوده |
5 |
36 |
33 |
25 |
1 |
100 |
3.2 |
51.8 |
4 |
0.000 |
ممانعت از حضور دلالان و زمینخواران و سوءاستفادهکنندگان |
4 |
16 |
49 |
25 |
6 |
100 |
2.87 |
66.7 |
4 |
0.000 |
برخورداری ساکنان از خدمات مورد نیاز زندگی |
6 |
37 |
45 |
11 |
1 |
100 |
3.37 |
77.6 |
4 |
0.000 |
یافتههای نگارندگان، 1400
برای بررسی اهمیت عملکرد اجتماعیفرهنگی در میدان امام علی (ع) از 14 گویه به شرح جدول 5 استفاده شده است. نتایج بهدستآمده برمبنای جدول 4 نشان میدهد 14 متغیر پیشگفته معنادار بوده و بر نارساییهای عملکردی اجتماعیفرهنگی در میدان امام علی (ع) تأثیر داشته است. میانگین گویههای بررسیشده بدین ترتیب است: حضور قشرها و طیفهای اجتماعی در میدان امام علی (ع) با متوسط 3.28، نبود مشاغل مزاحم با متوسط 3.14، امنیت فردی و اجتماعی (سرقت، مزاحمت اجتماعی و...) با متوسط 3.37، حضور عابر پیاده با متوسط 3.76، شناختهشدن محدوده با متوسط 3.65، تقویت وجهة ملی و بینالمللی با متوسط 3.10، ساماندهی تکدیگران با متوسط 2.90، برگزاری برنامهها و جشنهای فرهنگیهنری با متوسط 3.43، استفاده از فضای میدان بهمثابة فضای شهری با متوسط 3.39، تغییر در دیدگاه مثبت شهروندان با متوسط 3.53، نقش فعالان اجتماعی در اجرای بهتر طرح با متوسط 3.21، کاهش ناامنیهای فردی و اجتماعی ناشی از اجرای طرح با متوسط 3.37، رونق فعالیتهای هنریفرهنگی در سطح مرکز تاریخی با متوسط 3.28، سازگاری رویدادهای فرهنگی با فرهنگ ساکنان و کسبه با متوسط 3.26؛ بدین ترتیب با توجه به اینکه متوسط گویهها در جامعة واقعی را میتوان برابر با 3 فرض کرد، میزان اهمیت گویهها در میدان امام علی (ع) در بیشتر گویهها بیش از حد متوسط است. در این میان فقط یک گویة ساماندهی تکدیگران با میانگین 2.90 کمتر از میانگین مفروض است. ارقام بهدستآمده برای آزمون کای اسکوئر و درجة معناداری (کمتر از 0.05) نیز همگی نشان میدهد همة متغیرهای بررسیشده در زیرمجموعة عملکرد اجتماعیفرهنگی میدان امام علی (ع) تأثیر دارد. میانگین شاخصهای عملکرد اجتماعیفرهنگی برابر با 3.33 است.
جدول 5. بررسی عملکرد اجتماعیفرهنگی در میدان امام علی (ع) شهر اصفهان متأثر از احیا و بازآفرینی
Table 5. A study of socio-cultural performance in Imam Ali (AS) Square in Isfahan affected by revitalization and regeneration
نوع عملکرد |
بسیار زیاد |
زیاد |
متوسط |
کم |
بسیار کم |
جمع |
میانگین |
درجة آزادی |
Chi square |
درجة معناداری |
حضور قشرها و طیفهای اجتماعی در میدان امام علی (ع) |
12 |
32 |
34 |
16 |
6 |
100 |
3.28 |
4 |
30.8 |
0.000 |
نبود مشاغل مزاحم |
3 |
31 |
47 |
15 |
4 |
100 |
3.14 |
4 |
71 |
0.000 |
امنیت فردی و اجتماعی (سرقت، مزاحمت اجتماعی و...) |
8 |
32 |
49 |
10 |
1 |
100 |
3.37 |
4 |
79.500 |
0.000 |
حضور عابر پیاده |
25 |
42 |
19 |
12 |
2 |
100 |
3.76 |
4 |
44.9 |
0.000 |
شناختهشدن بیشتر محدوده |
18 |
46 |
21 |
13 |
2 |
100 |
3.65 |
4 |
52.7 |
0.000 |
تقویت وجهة ملی و بینالمللی |
10 |
33 |
25 |
21 |
11 |
100 |
3.10 |
4 |
18.8 |
0.000 |
ساماندهی تکدیگران |
6 |
27 |
33 |
19 |
15 |
100 |
2.90 |
4 |
22 |
0.000 |
برگزاری برنامهها و جشنهای فرهنگیهنری |
11 |
36 |
40 |
11 |
2 |
100 |
3.43 |
4 |
57.1 |
0.000 |
استفاده از فضای میدان بهمثابة فضای شهری |
12 |
40 |
25 |
21 |
2 |
100 |
3.39 |
4 |
40.7 |
0.000 |
تغییر در دیدگاه مثبت شهروندان |
13 |
46 |
26 |
11 |
4 |
100 |
3.53 |
4 |
54.9 |
0.000 |
نقش فعالان اجتماعی در اجرای بهتر طرح |
11 |
31 |
34 |
16 |
8 |
100 |
3.21 |
4 |
27.9 |
0.000 |
کاهش ناامنیهای فردی و اجتماعی ناشی از اجرای طرح |
10 |
41 |
27 |
20 |
2 |
100 |
3.37 |
4 |
45.7 |
0.000 |
رونق فعالیتهای هنریفرهنگی در سطح مرکز تاریخی |
10 |
35 |
33 |
17 |
5 |
100 |
3.28 |
4 |
36.4 |
0.000 |
سازگاری رویدادهای فرهنگی با فرهنگ ساکنان و کسبه |
8 |
35 |
35 |
19 |
3 |
100 |
3.26 |
4 |
44.2 |
0.000 |
یافتههای نگارندگان، 1400
در گام بعدی پژوهش برای تأیید عوامل اقتصادیاجتماعی مؤثر در بازآفرینی محدودة میدان امام علی (ع)، از تحلیل عاملی تأییدی استفاده شده است. در روند این بررسی، قدرت رابطة بین عامل (متغیر پنهان) و متغیر قابل مشاهده، با بار عاملی نشان داده میشود. بار عاملی مقداری بین صفر و یک است. اگر بار عاملی کمتر از 0.3 باشد، رابطه ضعیف است و از آن صرفنظر میشود. بار عاملی بین 0.3 تا 0.6 قابل قبول است و اگر بیش از 0.6 باشد، خیلی مطلوب است. در تحلیل عاملی، متغیرهایی که یک متغیر پنهان (عامل) را میسنجند، باید با آن عامل، بار عاملی زیاد و با سایر عاملها، بار عاملی کم داشته باشند. در نرمافزار لیزرل بار عاملی از طریق گزینة Standardized solution از لیست Stimates محاسبه میشود. در شکل 4 دادههای مندرج در پیکان اتصال متغیر پنهان به متغیر مشاهده، همان بارهای عاملی استاندارد هستند. برای نمونه بار عاملی نخستین متغیر مشاهدهشده برای مؤلفة اقتصادی (b1.1=ساماندهی مشاغل و فعالیتها) 0.75 است. همانطور که بیان شد، هرچه بار عاملی بزرگتر و به یک نزدیکتر باشد، متغیر مشاهدهشده بهتر متغیر مستقل را تبیین میکند. با توجه به نتیجة شاخص RMSEA [3] (0.139) و شاخص خیدو بهنجار (2.908) که از تقسیم Chi-Square بر df به دست میآید و در محدودة (1-5) است، مدل مرتبط از برازش مطلوبی برخوردار است؛ بنابراین بارهای عاملی آن در این حالت قابل استناد است.
جدول 6 متغیرهای آشکار را براساس بارهای عاملی مدل استانداردشده نشان میدهد. با توجه به بارهای عاملی مستخرج در مدل استانداردشده از نرمافزار LISREL معلوم میشود که از بین 31 گویه و شاخص بررسیشده، تعداد 11 شاخص (با شدت اثر متفاوت) جزو مهمترین عوامل مؤثر در بازآفرینی محدودة میدان امام علی (ع) هستند. در این بین، از بین 17 شاخص اقتصادی، تعداد 4 شاخص و از 14 شاخص اجتماعیفرهنگی، تعداد 7 شاخص بهمثابة شاخصهای مؤثر معرفی شدهاند. تأثیرات شاخصها در سه طیف ضعیف، قابل قبول و مطلوب در جدول 6 مشخص شدهاند. همانطور که در جدول 6 مشاهده میشود، در بخش اقتصادی، تمایل و جذب سرمایهگذار خارجی با بار عاملی 0.76، بیشترین ارتباط و تأثیرگذاری را دارد؛ یعنی ارتباط 76درصدی دارد. در بخش اجتماعی، ساماندهی تکدیگران با مقدار 1.05 درصد بیشترین تأثیرگذاری را دارد.
شکل 6. مدل استانداردنشده
Fig. 6. Non-standardized model
جدول 6. متغیرهای آشکار براساس بارهای عاملی مدل استانداردشده
Table 6. Obvious variables based on standardized model factor loads
پنهان |
متغیر آشکار/ مشاهدهشده |
بار عاملی |
تأثیر |
پنهان |
متغیر آشکار/ مشاهدهشده |
بار عاملی |
تأثیر |
عملکرد اقتصادی |
ساماندهی مشاغل و فعالیتها |
0.75 |
خیلی خوب |
عملکرد اجتماعیفرهنگی |
حضور قشرهای اجتماعی در میدان امام علی (ع) |
0.92 |
خیلی خوب |
تغییر فعالیت و مشاغل در محدوده |
0.71 |
خیلی خوب |
نبود مشاغل مزاحم |
0.73 |
خیلی خوب |
||
ساماندهی مشاغل کاذب و ناپایدار |
0.58 |
قابل قبول |
امنیت فردی و اجتماعی (سرقت و...) |
0.55 |
قابل قبول |
||
تمایل و جذب سرمایهگذار داخلی |
0.73 |
خیلی خوب |
حضور عابر پیاده |
0.61 |
خیلیخوب |
||
تمایل و جذب سرمایهگذار خارجی |
0.76 |
خیلی خوب |
شناختهشدن بیشتر محدوده |
0.43 |
قابل قبول |
||
ایجاد فرصتهای شغلی مختلف |
0.37 |
قابل قبول |
تقویت وجهة ملی و بینالمللی |
1.03 |
خیلی خوب |
||
افزایش رونق بازار |
0.40 |
قابل قبول |
ساماندهی تکدیگران |
1.05 |
خیلی خوب |
||
افزایش واحدهای فروش صنایع بومی و سنتی |
0.52 |
قابل قبول |
برگزاری برنامهها و جشنهای فرهنگیهنری |
0.40 |
قابل قبول |
||
ارائة خدمات در مقیاس فراشهری |
0.46 |
قابل قبول |
استفاده از فضای میدان بهمثابة فضای شهری |
0.69 |
خیلی خوب |
||
تغییر قیمت زمین و املاک مسکونی، تجاری و... |
0.45 |
قابل قبول |
تغییر در دیدگاه مثبت شهروندان |
0.31 |
قابل قبول |
||
افزایش تعداد مراجعهکنندگان |
0.40 |
قابل قبول |
نقش فعالان اجتماعی در اجرای بهتر طرح |
0.44 |
قابل قبول |
||
تأثیر بر افزایش تعداد گردشگران داخلی |
0.57 |
قابل قبول |
کاهش ناامنیهای فردی و اجتماعی |
0.60 |
خیلی خوب |
||
تأثیر بر تعداد گردشگران خارجی |
0.57 |
قابل قبول |
رونق فعالیتهای هنری و فرهنگی |
0.50 |
قابل قبول |
||
تأثیر بر افزایش کیفیت واحدهای تجاری |
0.57 |
قابل قبول |
سازگاری رویدادهای فرهنگی با فرهنگ ساکنان و کسبه |
0.37 |
قابل قبول |
||
تأثیر بر تنوع فعالیت و مشاغل در محدوده |
0.57 |
قابل قبول |
کای اسکوئر: 1273.73 درجة آزادی: 438 مقدار احتمال: 0.00000 ریشة میانگین مربعات خطاهای تخمین: 0.139 |
||||
ممانعت از حضور دلالان و زمینخواران و سوءاستفادهکنندگان |
0.57 |
قابل قبول |
|||||
برخورداری ساکنان از خدمات مورد نیاز زندگی |
0.57 |
قابل قبول |
شکل 7. نمودار عوامل اقتصادیاجتماعی مؤثر در بازآفرینی محدودة میدان عتیق
Fig. 7. Diagram of socio-economic factors affecting the reconstruction of Atiq Square
همانطور که در مقدمه بیان شد، میدان عتیق پیش از بازآفرینی از پررونقترین و فعالترین مناطق تجاری و اقتصادی شهر اصفهان محسوب میشد و به علت تنوع بسیار زیاد محصولاتی که در این محدوده ارائه میشد، علاوه بر اصفهان، از شهرها و روستاهای پیرامون نیز برای خرید به این نقطه مراجعه میکردند؛ برای نمونه بازار میوه و ترهبار در شمال خیابان عبدالرزاق مجموعهای بینظم از دکههای میوهفروشی و ازلحاظ کالبدی بسیار فرسوده بود، اما رونق فراوانی داشت یا بازار زغال از دیگر مراکز فعالیتی محدودة میدان بود. در گذشته بهویژه در زمان قاجار این مرکز محل خرید و فروش زغال محسوب میشد، اما با عرضة نفت و گاز به بازار مصرف خانگی و صنعتی، بهتدریج فعالیت زغالفروشی از رونق افتاد و فعالیتهای دستفروشی جای آن را گرفت؛ به شکلی که در اواخر این میدان به مرکز تجمع دستفروشان برای فروش اجناس دست دوم و ارزان تبدیل شد. از دیگر بازارهای این محدوده، بازار پرندهفروشان در کاروانسرای خیار بود. در این بازار حیواناتی نظیر مرغ، خروس، کبک، کبوتر و... به فروش میرفت. این مرکز و بازار زغالفروشها، فضایی بسیار کثیف و سیمایی نامطلوب داشت و با هویت تاریخی و ارزشهای فرهنگی محدوده هیچ سنخیتی نداشت. در این مکان دستفروشی، قاچاق، خرید و فروش مواد مخدر و تکدیگری زیاد انجام میشد که با بازآفرینی میدان برچیده و شرایط مساعدی برای میدان نسبت به قبل فراهم شد؛ اما در اقدامات انجامشده هیچ توجهی به وجود معنا، افزایش خاطرهانگیزی، جذب مشتری، رضایت کسبه و حیات اقتصادی این مجموعه نشده است و همین امر باعث شد با وجود اصلاحات انجامشده میدان از رونق بیفتد و سرزندگی سابق را نداشته باشد.
نتیجهگیری
میدان امام علی (ع) بهمثابة مهمترین فضای باز در حوزة شمالی شهر اصفهان با تراکم فعالیتی زیاد نیازمند دستیابی به ابعاد کمی و کیفی مطلوب است. بازسازی و احیای میدان در طول چندین سال متمادی، مهمترین و پرهزینهترین پروژة مرمت و طراحی شهری اصفهان بوده است؛ اما بنا به دلایلی نظیر ناتوانی کسبة قدیم در خرید مغازههای جدید، بیتوجهی به کسب و کارهای کوچک سابق (که باعث افزایش تعامل میشد)، استقبالنکردن شهروندان، نبود معنا و خاطرهانگیزی موفق نبوده است. از آنجایی که این فضا به دلیل مجاورت با بازار قدیم و اماکن تاریخی، پتانسیل تبدیلشدن به یک مرکز فعال گردشگری را دارد که بتواند ریشههای قوی حیات شهری را تأمین کند، توجه هرچه بیشتر به عملکرد این میدان موجب جلب رضایت شهروندان، افزایش سرزندگی و حس تعلق در شهروندان و کسبه میشود. در این راستا هدف اصلی پژوهش حاضر، تحلیل آثار بازآفرینی میدان عتیق بر عملکرد اقتصادیاجتماعی محدودة میدان است. برای رسیدن به این منظور، 31 عامل اولیه در دو بخش اجتماعیفرهنگی و اقتصادی انتخاب و با استفاده از آزمون کای اسکوئر و تحلیل عاملی تأییدی مطالعه شد.
براساس یافتههای پژوهش در بخش آزمون کای اسکوئر، 5 شاخص ساماندهی مشاغل کاذب و ناپایدار، تغییر قیمت زمین و املاک مسکونی، تجاری و... ، تأثیر بر افزایش کیفیت واحدهای تجاری، حضور عابر پیاده و شناخته شدن بیشتر محدوده، ازجمله عواملی هستند که بیشترین امتیاز را درزمینة بازآفرینی عملکرد اقتصادی و اجتماعی فرهنگی گرفتهاند و این امر نشان میدهد طرح بازآفرینی میدان عتیق در این زمینهها موفق بوده است.
نتایج مطالعات در بخش تحلیل عاملی تأییدی نیز نشان میدهد در بخش اقتصادی ساماندهی مشاغل و فعالیتها، تغییر فعالیت و مشاغل در محدوده، تمایل و جذب سرمایهگذار داخلی، تمایل و جذب سرمایهگذار خارجی، از مهمترین آثار بازآفرینی در بخش اقتصادی است و حضور قشرهای اجتماعی در میدان امام علی (ع)، نبود مشاغل مزاحم، حضور عابر پیاده، تقویت وجهة ملی و بینالمللی، ساماندهی تکدیگران، استفاده از فضای میدان بهمثابة فضای شهری و کاهش ناامنیهای فردی و اجتماعی، از مهمترین آثار بازآفرینی در بخش اجتماعی است.
درزمینة آثار بازآفرینی فضاهای شهری بهویژه در میدان امام علی (ع) تاکنون اقدام چشمگیری انجام نشده است. از مطالعات نادری که در این زمینه انجام شده است، میتوان به مقالة مؤیدفر و اسحاقی (1398) با عنوان «نوزایی شهری، رویکردی نوین برای احیا و ارتقای کیفیت زندگی در بافت تاریخی شهرها، نمونة موردی: محدودة میدان امام علی (ع) شهر اصفهان و بافت پیرامون آن» اشاره کرد. نتایج پژوهش حاضر با نتایج این پژوهش همسو بوده است. نتایج پژوهش مؤیدفر و اسحاقی نشان میدهد در زیرمعیار اجتماعی، میزان رضایت از محله و در زیرمعیار اقتصادی، بازار زمین و مسکن از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر کیفیت زندگی در محدوده است. ساماندهی مشاغل کاذب و ناپایدار، ساماندهی مشاغل و فعالیتها، تغییر فعالیت و مشاغل در محدوده، تغییر قیمت زمین و املاک مسکونی، تجاری و... ، تأثیر بر افزایش کیفیت واحدهای تجاری، تمایل و جذب سرمایهگذار داخلی، تمایل و جذب سرمایهگذار خارجی در بخش اقتصادی و حضور عابر پیاده، شناختهشدن بیشتر محدوده، حضور قشرهای اجتماعی در میدان امام علی (ع)، نبود مشاغل مزاحم، تقویت وجهة ملی و بینالمللی، ساماندهی تکدیگران، استفاده از فضای میدان بهمثابة فضای شهری و کاهش ناامنیهای فردی و اجتماعی در بخش اجتماعی، ازجمله عواملی هستند که بیشترین امتیاز را درزمینة بازآفرینی عملکرد اقتصادی و اجتماعیفرهنگی گرفتهاند و این امر نشان میدهد طرح بازآفرینی میدان عتیق در این زمینهها موفق بوده است.
در انجام هر پژوهش، بعضی عوامل بهمثابة تنگناها و محدودیتهای پژوهش نقش دارند که پژوهشگر میبایست در راستای رفع این محدودیتها برنامهریزی کند. در پژوهش حاضر یکی از محدودیتهای اصلی در بخش گردآوری اطلاعات و مطالعات میدانی بود. با توجه به همهگیری ویروس کرونا، حضور در محدودة میدان امام علی (ع) و مصاحبه با کارشناسان بسیار زمانبر و مسئلهساز بود.
ازجمله موضوعاتی که در آینده دربارة میدان امام علی (ع) میتوان انجام داد، تحلیلی بر اولویتهای مداخله در ساماندهی محدودة میدان امام علی (ع) با رویکرد بازآفرینی، تحلیل مؤلفههای بازآفرینی شهری در میدان امام علی (ع) با رویکرد آیندهپژوهی و شناسایی نیروهای پیشران در بازآفرینی شهری در میدان امام علی (ع) است.
با توجه به یافتههای پژوهش و شناسایی مشکلات و مطالعات انجامشده با استفاده از نظرات کارشناسان و صاحبنظران مرتبط با بازآفرینی در میدان امام علی، در این قسمت برای رفع موانع و مشکلات، پیشنهادهایی ارائه میشود:
ارتقای کیفیت محیط با افزایش مداخلات کالبدی هدفمند در محله برای حفظ ساکنان بومی و ایجاد حس تعلق برای تداوم سکونت؛
اصلاح و ترمیم زیرساختهای شهری بهمنظور رفاه بیشتر شهروندان؛
تخصیص فضاهای عمومی به کاربریهای ضامن تعاملات اجتماعی و افزایش سرانة کاربریهای اینچنینی؛
زیباسازی و ساماندهی نما و جدارة میدان و جانمایی کاربریهای جذاب و پشتیبان گردشگری در این محور؛
توسعة فیزیکی و اصلاح عملکردی کاربریهای خدماتی موجود؛
اختلاط کاربری تجاری، مذهبی، ورزشی و فرهنگی و فضای سبز در محدودة میدان امام علی (ع)؛
قراردادن مبلمان شهری مناسب برای نشستن، مکث و حضور در فضا؛
برگزاری جشنوارههای فرهنگیهنری در فضای میدان امام علی (ع)؛
برگزاری برنامههای فرهنگیمذهبی و آیینی خاص (مراسم تعزیه و جشنوارة قومیتها)؛
اختصاص خانههای تاریخی و قدیمی و اراضی بایر برای ارائة خدمات پذیرایی و گردشگری؛
ساماندهی و استقرار مناسب مبلمان شهری برای کاهش آلودگیهای بصری.
[1] .Trancik, Roger, (1986). Finding Lost Space: Theories of Urban Design, Cornell University, USA.
[2]. Regeneration
[3]. براساس دیدگاه مک کالوم، براون و شوگاوارا (1996) اگر مقدار این شاخص کوچکتر از 0.1 باشد، برازندگی مدل بسیار عالی است؛ اگر بین 0.1 و 0.5 باشد، برازندگی مدل خوب و اگر بین 0.5 و 0.8 باشد، برازندگی مدل متوسط است؛ اما بیشتر پژوهشگران از این قاعده استفاده میکنند که اگر شاخص RMSEA (ریشة میانگین مربعات خطاهای تخمین) کوچکتر از 0.1 باشد، برازندگی مدل خوب و اگر بزرگتر از این مقدار باشد، مدل ضعیف تلقی میشود (صادقی شاهدانی وخوشخوی، 1396: 16).