نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی کارشناسی ارشد گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران
2 استادیار شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
The rapid growth of urbanization and physical growth of cities in most of the developing countries has led to the formations of cities that have faced a variety of problems, including neighborhood underdevelopment. The common approaches in planning them have not been able to develop a sustainable neighborhood. This issue has had a direct relationship with sustainable developments of the whole cities though attention has been already paid to neighborhood-based planning with the aim of integrating different groups involved or interested in planning in a collaborative manner with a decentralized and bottom-up perspective in some countries of the world.
In Iran, despite the historical past information of cities and urbanization, as well as the great history of urban development and importance of urban neighborhoods, especially in historical cities, "neighborhood scale" has had no place in its official urban planning system.
The purposes of this research were firstly evaluating neighborhood-based planning in sustainable urban development through explanation of planning components and indicators of the neighborhood development approach and secondly identifying the effective key strategies in the future status of sustainable neighborhood development.
Keywords: Neighborhood Development, Sustainable Development, Structural Analysis, Foresight, MicMac Software
Introduction
As one of the old cities of Iran, Yazd City has witnessed rapid growth of urbanization since the 1940s, while this issue has been accompanied by a decline in the environmental qualities of its neighborhoods so that its old and historical neighborhoods have undergone functional and physical problems and inconsistency, all of which have threatened their residents. Due to the lack of a planning approach at the level of urban neighborhood, it is necessary to pay attention to the neighborhood scale in urban planning. Therefore, the purpose of this study was to identify the key factors affecting the future status of sustainable neighborhood development.
Materials & Methods
This research was based on an applied method and an analytical and exploratory approach in terms of nature. The research area was Fahadan-e No Neighborhood in Yazd City and the target community was the population living in this neighborhood. For collecting documentary and library information, qualitative data were used with an open questionnaire through interviews and document reviews, while the quantitative data were prepared numerically by weighting the Delphi questionnaires and examining the obtained indicators to find the key strategies for the future development of Fahadan-e No Neighborhood based on the principles of neighborhood-based development, structural analysis, and futuristic approach via MicMac software.
Research findings
In this study, a matrix with the dimension of 16×16 was set up. The number of replications was considered to be 3 times and the degree of saturation of the matrix was 93.75%, which indicated the great effects of the variables on each other and their dispersion. The distribution of the key variables affecting the future development status of Fahadan-e No Neighborhood in Yazd City based on the development principles of Mabna Neighborhood indicated the stability of the system. Also, 9 factors were selected as the key factors affecting the development of Fahadan-e No Neighborhood in Yazd City based on the principles of neighborhood development.
Discussion of Results & Conclusion
The research findings showed that the values and principles of the neighborhood development approach could provide the basis for planning for the future of dilapidated and historic neighborhoods, such as Fahadan-e No Neighborhood. The selected factors were found to affect the future status of neighborhood development, such as that of Fahadan-e No Neighborhood.
Persian References:
- Ahghar, M., & Malek Hosseini, A. (2018). An analysis of neighborhood-based planning indicators in sustainable urban development (Case study: Golpa neighborhood of Hamedan city). Journal of Environmental Studies, 12(47), 107-125.
- Amin Naseri, A. (2006). Planning of places (basics, concepts, definitions and methods). Journal of Urbanization Essays, (19-20), 118-125.
- Armanshahr Consulting Engineers (2017). Detailed plan of Yazd city. Yazd Municipality.
- Ghasemi, V., Esmaeili, R., & Rabiei, K. (2006). Measurment and ranking of social capital in the townships of Isfahan province. Social Welfare Quarterly (Tehran, University of Welfare and Rehabilitation Sciences), 6(23), 220-229.
- Habibi, L., & Jafari Mehrabadi, M. (2010). Foresight and the future of metropolises with an emphasis on Tehran metropolis. Quarterly Journal of Zagros Landscape Geographic, 2(6), 97-110.
- Hajipour, Kh. (2006). Neighborhood planning is the basis of an efficient approach in creating sustainable urban management. Journal of Fine Arts (University of Tehran), 26, 37-46.
- Houdsony, H. (2005). Development of sustainable places, theoretical concepts and historical origins. MA Thesis on Urban Planning, Tarbiat Modares University, Faculty of Arts. Internet base of the Future Studies Center.
- Khakpour, B., Mafi, E., & Bavanpouri, A. (2009). The role of social capital in the sustainable development of neighborhoods (case study: Sajjadieh district, Mashhad). Journal of Geography and Regional Development, 8(12), 55-81.
- Madanipour, A. (2004). Is it possible to build the management and development of cities on the basis of neighborhoods?. Conference on the Development of Neighborhoods, the Perspective of Sustainable Development of the City of Tehran, Tehran Municipality, 19, 2-18.
- Moein, M. (1983). Persian dictionary. Fifth Edition. Tehran: Amirkabir Publication.
- Mohammadi, A., & Rafiee, F. (2016). The role of neighborhood-based planning for neighborhood sustainable development (Case study: Hosseinieh neighborhood in Zanjan City). Geographical Urban Planning Research (Tehran University), 4(3), 347-367.
- Mousavi, S. A. (2006). Local development planning with emphasis on social capital. MA Thesis in Urban Planning, Tarbiat Modares University, Faculty of Arts.
- Naderi Buanlo, M. (2010). Feasibility of realizing neighborhood-centric approach in urban management (Case study: Mashhad city). BA Thesis on Urban and Regional Planning, University of Arts, Ministry of Science, Research and Technology.
- Rafi Pourgavgani, S. (2009). Examining and explaining the factors affecting the planning of the base neighborhood (case study: Firouz Salar neighborhood of Gowgan city). MA Thesis in Urban Planning, Faculty of Architecture and Urban Planning, Tarbiat Modares University.
- Sharifiani Sani, M. (2002). Social capital: Main concepts and conceptual framework. Social Welfare Quarterly (Tehran University of Welfare and Rehabilitation Sciences), 1(2), 5-18.
- Zamani, B., & Shams, S. (2014). The necessity of the community-based approach in regeneration of urban historical fabrics. Journal of the Urban Development and Organization (Haft Shahr), 4(45-46), 72-93.
English References:
- Barton, H., Grant, M., & Guise, R. (2003). Shaping neighborhoods, London and New York, Spon press rapid urbanization: Unregulated assets and transitional neighborhoods. Habitat International, 34, 135-144.
- Chermayeff, S., & Alexander, C. (1974). Community and privacy: Toward a new architecture of humanism. Translated by Manouchehr Mazini. Tehran: Tehran University Press.
- Flanagan, W. C. (1993). Contemporary urban society. Cambridge: Cambridge University Press.
- Irvin, J., & Martin B. R. (1984). Foresight in science. London: (n.p).
- Kline, E. (1997). Sustainable community indicators. In: Roseland, M. (Ed). Eco-city Dimensions: Healthy. Communities, Healthy planet, New society Publishers.
- Martin, B. R. (1995). Foresight in science and technology. Technology Analysis & Strategic Management, 2, 139-168.
- Shea, C. P. (1994). Employment and sustainable development. Opportunities for Canada. Canada: International Institute for Sustainable Development Winnipeg.
- Townsend, C. L. (2005). Building great neighborhood a citizens ’guide for neighborhood planning. Michigan: Michigan State University.
- Zokin, S. (1997). The culture of cities. Blackwell.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
رشد سریع شهرنشینی، فیزیکی و کالبدی شهرها در بیشتر کشورهای درحال‌توسعه به شکل‌گیری شهرهایی منجر شده است که با انواع مسائل ازجمله توسعه‌نیافتگی محله‌ای مواجه هستند. رویکردهای متداول در برنامه‌ریزی آنها قادر به توسعۀ محله‌ای پایدار نبوده است. این موضوع رابطۀ مستقیم با توسعۀ پایدار کل شهر دارد. با اینکه در بعضی از کشورهای جهان، به برنامه‌ریزی محله مبنا با هدف مجتمع‌کردن گروه‌های مختلف درگیر یا ذی‌نفع در برنامه‌ریزی، به‌صورت مشارکتی و با نگاهی غیرمتمرکز و از پایین به بالا توجه شده است.
در ایران با وجود گذشتۀ تاریخی شهر و شهرنشینی، سابقۀ شهرسازی و اهمیت محله‌های شهری، به‌خصوص در شهرهای تاریخی، در نظام رسمی برنامه‌ریزی شهری ایران «مقیاس محله‌ای» جایگاهی ندارد.
شهر یزد به‌عنوان یکی از شهرهای مهم باستانی ایران، به دلیل رشد سریع شهرنشینی و برخورد سنت و مدرنیسم با تضاد فضایی رو‌به‌رو شده است. این تضاد در نبودِ مقیاس برنامه‌ریزی محله‌ای، موجب به وجود آمدن مسئله‌های حادی مانند فرسوده‌شدن فضا و کالبد در سطح محلات شهری شده است؛ ازجملۀ این محلات، فهادان نو است.
براساس آخرین سرشماری جمعیتی در سال ۱۳۹5، این محله حدود 11333نفر جمعیت (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان یزد، به نقل از مشاوران آرمان‌شهر، 1396) و 83 هکتار مساحت داشته است (پایگاه داده‌های طرح تفضیلی یزد سال، 1396)؛ بنابراین مسئلۀ اصلی، این است که براساس شواهد و اسناد موجود، این محله با مشکلاتی از قبیل کالبد و کارکرد فرسوده، رکود اقتصادی، ازدحام و ترافیک، آلودگی‌های ناشی از عبور وسایل نقلیۀ موتوری و مسائلی مانند این نمونه‌ها مواجه است.
با توجه به اینکه در برنامه‌ریزی فضایی و شهری یزد سطح محله محوری وجود و طرح‌های جامع شهری توانایی پاسخ‌گویی به نیازهای مهم اجتماعی و فضایی محله‌های شهری ندارند، محلۀ فهادان نو به دلایل شرایط خاص خود به محله‌ای ناپایدار تبدیل شده است؛ به همین دلیل توجه به سطح محله‌ای به‌عنوان یک مقیاس مناسب برای شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر وضعیت آیندۀ توسعۀ محله‌ای با هدف تحقق توسعۀ پایدار، ضرورت و اهمیت دارد.
هدف این پژوهش در گام اول، ارزیابی برنامه‌ریزی محله‌محور در توسعۀ پایدار شهری از طریق تبیین مؤلفه‌ها و شاخص‌های برنامه‌ریزی در رویکرد توسعۀ محله‌ای و هدف دوم، شناسایی راهبردهای کلیدی مؤثر بر وضعیت آینده توسعۀ محله‌ای پایدار است.
این پژوهش ازنظر هدف، کاربردی و ماهیت آن، تحلیلی و اکتشافی است. قلمرو پژوهش محلۀ فهادان نو در شهر یزد و جامعۀ هدف، جمعیت ساکن این محله است. اطلاعات لازم به‌صورت اسنادی و کتابخانه‌ای گردآوری شده است. داده‌های کیفی به‌وسیلۀ پرسشنامۀ باز و از طریق مصاحبه و بررسی اسناد به کار گرفته شد و داده‌های کمی به‌صورت عددی و از طریق وزن‌دهی پرسشنامه‌های دلفی تهیه شد. با بررسی شاخص‌های به‌دست‌آمده برای ارائۀ راهبردهای کلیدی بهمنظور توسعۀ آیندۀ محلۀ فهادان نو براساس اصول توسعۀ محله مبنا با استفاده از تحلیل ساختاری و رویکرد آینده‌نگاری به‌وسیلۀ نرم‌افزارMicMac [1]انجام شده است. در این پژوهش، ماتریسی با ابعاد 16*16تنظیم شد. تعداد تکرارها سه بار در نظر گرفته و درجۀ پرشدگی ماتریس 75/93 درصد بیان شد که نشان‌دهندۀ تأثیر زیاد متغیرها بر یکدیگر و پراکندگی آنهاست. پراکندگی متغیرهای کلیدی و مؤثر بر وضعیت آینده توسعۀ محلۀ فهادان نو در شهر یزد براساس اصول توسعۀ محله مبنا نشان‌دهندۀ وضعیت پایداری سیستم است؛ همچنین 9 عامل به‌عنوان عوامل کلیدی مؤثر بر توسعۀ محلۀ فهادان نو در شهر یزد براساس اصول توسعۀ محله مبنا انتخاب شده‌اند.
پیشینۀ پژوهش
توسعۀ محله مبنا نیز الگویی است که سابقه‌ای طولانی در چارچوب نگرش‌های سنتی در شهرسازی دارد. در دهههای اخیر، تعداد زیادی از نظریه‌پردازان در حوزۀ شهری، بر رویکرد جدیدی برای بازآفرینی عملکردهای «محله مقیاس» تأکید کردند (هودسنی، ۱۳۸۴)؛ اما جین جیکوبز مهم‌ترین نظریه‌پردازی بود که در آثار خود «مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی» در دهۀ ۱۹۶۰ شهرسازی نوین را نقد کرد. وی تلاش می‌کرد تا تمام وجوه توسعۀ شهر و برنامه‌ریزی آن را اصلاح کند و در ارتباط با مفهوم‌هایی مانند مفاهیم فضایی و کالبدی شهر و محله‌های آن مفهوم سرمایه‌ی اجتماعی را مطرح کرد (شریفیانی، ۱۳۸۰). توجه به مقیاس محله در برنامه‌ریزی فضایی کشورهای درحال‌توسعه مثل ایران، به‌طور چشمگیری کمیاب و اغلب متمرکز بر فعالیت‌های دانشگاهی بوده است. در ادامه، برخی از پژوهش‌های انجام‌شدۀ مرتبط با برنامه‌ریزی محله مبنا، توسعۀ پایدار محله‌ای و مشارکت اجتماع محلی بررسی می‌شود.
جدول (1) پیشینۀ پژوهش
Table (1) Research background table
|
ردیف |
محقق |
سال |
خلاصه نتایج |
آموزه‌ها |
|
1 |
1398 |
بیشترین ضرایب شاخص توسعۀ پایدار در برنامه‌ریزی محله‌محور مربوط به قیمت مسکن، مشارکت جامعه، درآمد، مسکن و محیط ساخته‌شده می‌شد. |
برنامه‌ریزی برای متعارف‌کردن قیمت مسکن و در حد توان خرید با توجه به گروه درآمدی ساکن و زمینه‌سازی برای مشارکت بیشتر و ایجاد مسکن متناسب با سلایق جمعیت ساکن |
|
|
2 |
1395 |
این پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که توسعۀ پایدار محله‌ای هم‌بستگی زیادی با استفاده از ظرفیت‌های اجتماعی و سرمایۀ اجتماعی دارد. استفاده از این ظرفیت‌ها و قابلیت‌های اجتماعی محله‌ای نیز بستگی به مشارکت اجتماع محله‌ای دارد. |
در نظر گرفتن سرمایه‌ی اجتماعی و مشارکت به‌عنوان یک شاخص برای ارتقای توسعۀ پایدار محله‌ای |
|
|
3 |
1393 |
نتایج این پژوهش حاکی از آن است که به موازات ابعاد کالبدی باید به ابعاد اجتماعی بافت‌های تاریخی توجه و برای نهادینه‌کردن برنامه‌ریزی مشارکتی و دادن مسئولیت به مردم محلی در نگاهی از پایین به بالا ظرفیت‌سازی کرد که این موارد به‌وسیلۀ توانمندسازی و تشویق خودیاری محله‌ها به دست می‌آید. |
در نظر گرفتن سرمایۀ اجتماعی و مشارکت به‌عنوان یک شاخص برای ارتقای توسعۀ پایدار محله‌ای، مکان‌یابی نهادهای مردمی و ngoها در مراکز محله |
|
|
4 |
1388 |
تمایل به مشارکت و تقویت سرمایه اجتماعی را عامل ضروری در برنامه‌ریزی محلۀ مبنا معرفی می‌کنند |
در نظر گرفتن سرمایۀ اجتماعی و مشارکت به‌عنوان شاخصی برای ارتقای توسعۀ پایدار محله‌ای |
|
|
5 |
1388 |
شرط انکارناپذیر تحقق مفاهیم عینی پایداری توجه‌کردن به مفهوم ذهنی سرمایۀ اجتماعی است؛ یعنی در توسعۀ محله‌ای بهمنظور دست‌یافتن به پایداری باید به ظرفیت‌های نهادی و انسانی توجه و از تمامی ظرفیت‌های فردی و گروهی بهره‌گیری شود. |
در نظر گرفتن سرمایۀ اجتماعی به‌عنوان شاخصی برای ارتقای توسعۀ پایدار محله‌ای |
|
|
6 |
1385 |
نشان‌دهندۀ آن است که رویکرد توسعۀ محله مبنا در تلاش است تا تعامل اجتماعی ایجاد کند و مشارکت بازیگران محلی را در دستور کار قرار می‌دهد. |
زمینه‌سازی برای ایجاد تعامل اجتماعی و مشارکت ساکنان |
اغلب پژوهش‌های انجام‌شده به‌ویژه در دهۀ 1380نشان‌دهندۀ آن است که برای توسعۀ محله باید به سرمایۀ اجتماعی و مشارکت توجه شود؛ همچنین این پژوهش‌ها توجه به مقیاس محله را برای برنامه‌ریزی ضروری می‌دانند. از دیگر پارامترهای مهم در برنامه‌ریزی محلۀ مبنا با توجه به پژوهش‌های انجام‌شده توجه به تنوع، دسترسی به خدمات، انتظام‌بخشی نظام کالبدی و فضایی، ظرفیت‌پذیری محله و توجه به اقشار درآمدی و قیمت مسکن متناسب با درآمد افراد است. پژوهش‌های انجام‌شده به برنامه‌ریزی برای بهسازی محلات یا بررسی تأثیر رویکرد محله مبنا و اصول و معیارهای انبر انتظام بخشی محلات توجه کرده بودند. این پژوهش‌ها با استفاده از تحلیل ساختاری، میزان و چگونگی اثرگذاری و تأثیرپذیری متغیرها و روابط آنها را در محلات تاریخی و فرسوده مانند محلۀ فهادان نو موردمطالعه قرار نداده بودند که در این پژوهش با مطالعه و شناسایی رویکرد محله مبنا، بررسی شاخص‌های به‌دست‌آمده و بررسی شرایط محلۀ تاریخی و فرسودۀ فهادان نو برای دستیابی به هدف غایی ارائۀ راهبردهای کلیدی بهمنظور توسعۀ آیندۀ محلۀ فهادان نو براساس اصول توسعۀ محله مبنا با استفاده از تحلیل ساختاری و رویکرد آینده‌نگاری به‌وسیلۀ نرم‌افزار MicMac روابط متغیرها و میزان اثرگذاری و تأثیرپذیری هریک بررسی شده است.
مبانی نظری
برزن یا محله به قسمتی از یک روستا یا شهر می‌گویند که نام، محدوده و مشخصات خود را دارد (معین، ۱۳۶۲). مفهوم دیگری با تأکید بر بعد اجتماعی، کنار مفهوم «محله» با تأکید بر بعد فیزیکی و کالبدی آن مطرح می‌شود و آن «اجتماع محلی» است. در ادبیات شهرسازی، معنای اجتماع محلی «گروهی از اجتماعات مردمی دارای هویت، سلیقه‌ها و علایق و تفکرهای مشترک در مقیاس محله است که شناسایی فرصت‌ها و حمایت‌های دوطرفه‌ای را برای دوستی و همکاری ایجاد می‌کند» (Barton, 2003). توجه به توسعۀ محله‌ای به‌اندازۀ خود برنامه‌ریزی محله‌ای مهم است و محله بدون توسعه و پیشرفت مفهومی ندارد (Townsend, 2005).
توسعۀ محله‌ای، فرایندی است که براساس این فرایند، سرمایه‌ای را افزایش می‌دهد که اجتماع محلی پتانسیل جمع‌آوری و استفاده از آن را دارد و از این طریق باعث ارتقای کیفیت زندگی ساکنان محله می‌شود. در روند این فرایند، گونه‌های مختلفی از اجتماع و کشش جمعی به وجود می‌آید تا ناعدالتی‌های موجود را در حیطۀ توزیع قدرت و منابع اصلاح کند. به این ترتیب، گفته می‌شود، توسعۀ محله‌ای همۀ مسئله‌های مربوط به توسعۀ اقتصادی، مسکن، مشارکت، رفاه، آموزش، امنیت و زیست‌محیطی را شامل می‌شود که همۀ این موارد رابطۀ متقابل با یکدیگر دارند (قاسمی و همکاران، 1385). پس گفته می‌شود، توسعۀ اجتماعات محله‌ای اساس توسعۀ محله مبناست که با تکیه بر هم‌افزایی مجموعه سرمایه‌های کالبدی، طبیعی، انسانی و اجتماعی مسائل و مشکلات را حل می‌کند؛ یعنی توسعۀ محله مبنا براساس توسعۀ اجتماعات محلی شکل گرفته و پایداری شهر را بنا می‌نهد. پیتر هال نیز توسعۀ محله مبنا را این‌گونه تعریف می‌کند: «به برنامه‌ریزی برای توسعۀ شهر در مقیاسی محدودتر و خردتر از قبل، توسعۀ محله‌ای می‌گویند»(Zukin, 1996)؛ بنابراین تعاریف مختلف توسعۀ محله‌ای دارای چهار بعد اصلی است که عبارت است از: مشارکت داوطلبانه، اقدام شهروندان، همکاری برای حل‌کردن مشکلات به شکل توانمندسازی و توجه‌کردن به نتایج جامع و فراگیر.
در توسعۀ محله مبنا دو رویکرد اصلی بررسی می‌شود: 1. سنتی؛ 2. نو (عملکردی و انسانی).
در رویکرد سنتی، توسعه از طریق عوامل مؤثر خارجی اتفاق می‌افتد. این رویکرد به ارزش‌های حرفه‌ای و سلایق مشترک اعتقاد و ماهیتی خردگرا دارد. این رویکرد، توجه زیادی به محصول نهایی توسعه دارد و فقط بر سلیقه و نیازهای زیبایی‌شناختی طراح یا مشتری تأکید می‌کند؛ به همین دلیل فقط به بعد کالبدی توسعه فکر می‌کند؛ اما در رویکرد انسانی به تمام نیازهای انسانی توجه می‌شود (چرمایف و الکساندر، 1353). رویکرد انسانی نیز به توسعۀ درونی توجه دارد و در توسعۀ محیطی پایدار به کیفیت محیطی، مشارکت بهره‌وران، کیفیت زندگی فردی و اجتماعی و همچنین خواسته‌ها و نیازهای ساکنان و ذی‌نفع‌های واقعی توجه می‌کند.
به توانایی جوامع محلی و کوچک بهمنظور استفاده از منابع مختلف مثل طبیعی، انسانی و اکولوژیکی، توسعۀ پایدار محله‌ای می‌گویند. به صورتی که همۀ جوامع محله‌ای در وضع موجود و آینده از سطح مقبولی از بهداشت و سلامت، امنیت، زندگی مطلوب، تعادل میان قابلیت‌های محیط‌زیست و اقدامات انسانی و همچنین اقتصادی فعال و پویا بهره‌مند شوند .(Kline, 1995)
براساس تعریف فوق، پایداری محلات و توسعۀ محله‌ای سعی در آن دارد تا با دست‌یافتن به اهداف توسعۀ پایدار در سطح اجتماعات محله‌ای، نتایج توسعۀ پایدار را به‌صورت قابل‌سنجش تبدیل کند. نکتۀ شایان ذکر این است که دست‌نیافتن به اهداف توسعۀ پایدار موجب این شده است که امروزه مقیاس آن به مقیاس محلات تغییر یابد. به صورتی که مقیاس محلات برای دستیابی به توسعۀ پایدار به‌عنوان مقیاس مناسب و بهینه معرفی شده است. معیارهایی که برخی از متخصصان، برای دستیابی به پایداری محلات برشمرده‌اند، به‌صورت زیر است:
_ به‌کارگیری روش‌های پایداری در منابع محله‌ای به‌صورت بومی
_ ارتقای گردشگری پایدار به‌صورت طبیعی و تاریخی و فرهنگی
_ ارتقای کارایی سیستم‌های تولید مسکن و حمل‌ونقل
_ گسترش استفاده از تکنولوژی اطلاعات
_ طراحی‌کردن بر مبنای استفادۀ بهینه از توسعۀ مردم‌گرا برای شهرها و مسکن‌ها ((shea, 1994.
در گذر از مفهوم سنتی برنامه‌ریزی شهری به مفاهیم نوین آن، مفاهیم جدیدی ایجاد شده است که تبار آنها از علومی مثل جامعه‌شناسی و روان‌شناسی و همین موضوع باعث شده است که برنامه‌ریزی شهری ماهیت داشته باشد.
امروزه شهرسازان نه‌تنها باید برای پاسخ به نیازها و خواسته‌های کالبدی_کارکردی شهروندان تلاش کنند، باید به انواع نیازهای اجتماعی، اقتصادی و روانی - محیطی شهروندان مانند شادمانی، رضایت، مسکن مطلوب و کیفیت زندگی نیز پاسخ بدهند (موسوی، ۱۳۸۵). در مقیاس شهر توجه‌کردن به این نیازها امری بسیار دشوار و تا حدودی غیرممکن است؛ بنابراین باید در مقیاس کوچک‌تر مانند محلات به این نیازها توجه شود. این رویکرد، برای اعمال مفاهیم جدید برنامه‌ریزی شهری، محله‌های شهری را بهترین مقیاس می‌داند (موسوی، ۱۳۸۵). به این ترتیب، توجه به محله‌ها و جوامع خرد شهری پس از مدت‌ها بار دیگر در دستور کار شهرسازان قرار گرفته است (مدنی‌پور، 1383).
البرلی خصلت‌هایی از این قبیل را دربارۀ ویژگی‌های رویکرد محله‌محوری در برنامه‌ریزی و مدیریت شهری عنوان می‌کند: (به نقل از حاجی پور، ۱۳۸۵)
کاردناس و همکاران (2005) در پژوهشی اشاره به اصولی اساسی برای تحقق توسعۀ مشارکتی می‌کنند که دربارۀ مدیریت‌کردن توسعۀ مشارکتی محله‌محور در فیلیپین انجام داده‌اند و در ادامه، ذکر میشوند:
رویکرد دارایی مبنا در برابر رویکرد نیاز مبنا، به‌عنوان تفکری پویا بهره‌گیری از منابع وضع موجود محله که بر پایۀ آن، توسعه‌یافتن محله تنها وقتی صورت می‌گیرد که ساکنان محلی با ارادۀ خود در عرصه حضور یابند و از منابع موجود محلی برای توسعۀ محله بهره ببرند.
با توجه به دیدگاه سرمایۀ اجتماعی، یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین دارایی‌های هر محله، سرمایۀ اجتماعی موجود در آن محله است؛ یعنی پدیده‌ای که با ایجاد روابط دوسویه، پیوندهای اجتماعی و براساس اعتماد و همکاری متقابل طبق هنجارها و ارزش‌های آن محله به وجود می‌آید و پیش‌نیاز توسعۀ محله است. در مقابل، رویکرد دارایی مبنا قصد دارد، از محله بهره‌برداری کند.
نگرش دارایی مبنا به دلیل گسترش‌یافتن نارضایتی مردم از دخالت مستقیم دولت، روند تمرکززدایی، محدودیت‌های ناشی از اتکا به بودجه دولتی و اتکای فزاینده به جوامع خودیاری رواج یافته است. درواقع، چیزی که باعث شده است، توجه به دارایی‌ها و منابع به‌جای توجه به نیازها، مسائل و مشکلات، در روند مدیریت و برنامه‌ریزی توسعه برای محله‌ها معطوف شود، موارد زیر است:
در رویکرد نیاز مبنا تنها متخصصان در بیرون از محله‌ها توانایی کمک و برطرف‌کردن مسائل و مشکلات محله را دارند. به بیان دیگر، در این رویکرد از توان بالقوۀ مشارکت و ارتباط تنگاتنگ ساکنان محله برای حل مشکلات غفلت می‌شود.
رویکرد نیاز مبنا موجب می‌شود تا زندگی تداوم داشته باشد و محله‌ها از نابودی نجات یابند؛ ولی باعث تغییرات اساسی برای پیشرفت و توسعۀ محله‌ها نمی‌شود. در دیدگاه پانتاما منافع عملکرد و نقش سرمایۀ اجتماعی در فرایند توسعۀ محله تشریح داده می‌شود. سرمایۀ اجتماعی باعث می‌شود تا مشکلات محله آسان‌تر حل شوند. همکاری مردم باهم در مقایسه با زمانی که هر فرد کار خودش را انجام دهد، راحت‌تر و مفیدتر است.
سرمایۀ اجتماعی باعثت حرکت رو به رشد برای محله می‌شود و مسیر این حرکت را هموار می‌کند. اعتماد مردم به یکدیگر و تعامل‌های مکرر با دیگر شهروندان، عملکردهای روزمره و مراودات اجتماعی را کم‌هزینه‌تر خواهند کرد.
آگاهی شهروندان از طریق سرمایۀ اجتماعی به‌وسیلۀ راه‌های متعددی گسترش می‌یابد که موجب متصل‌کردن سرنوشت آنها به هم می‌شود. وقتی ارتباطات میان مردم کم شود، صحیح‌بودن دیدگاه‌های خود را به‌صورت مصاحبت‌های دوستانه یا رایزنی‌های رسمی امتحان کنند. اگر چنین فرصتی نباشد، مردم بین انگیزه‌های فردی سردرگم خواهند شد.
جامعۀ محلی دارای کیفیت سرمایۀ اجتماعی به‌صورت زمینه‌ای است تا اطلاعات مفید جریان یابد؛ یعنی اطلاعاتی که افراد را به‌آسانی به هدف‌هایشان می‌رساند (به نقل از نادری بوانلو، 1389).
به فرایندی از تلاش منظم برای نگریستن به آیندۀ بلندمدت که هدف آن شناختن حیطه‌های پژوهش راهبردی و کشف فناوری‌های فراگیر در زمینه‌های مختلفی مثل علم، فناوری، جامعه و اقتصاد که به احتمال زیاد دارای منافع اقتصادی و اجتماعی زیادی است، آینده‌نگاری می‌گویند .(Martin, 1995)
اروین و مارتین در کتاب معروفشان با عنوان انتخاب برندگان بیان می‌کنند که آینده‌نگری فقط به آینده توجه ندارد، بلکه تصمیمات ابتدایی مرتبط با آینده را هم شامل می‌شود. به عبارت دیگر، آینده‌نگری فقط برای این نیست که برندگان انتخاب شوند، بلکه به‌طور راهبردی برای انتخاب بازندگان نیز به کار می‌رود .(Irvin & Martin, 1984)
مهم‌ترین دلیل اینکه روش‌های آینده‌نگاری به کار برده می‌شود، این است که مشخص شود، چه چیزهایی لازم است تا صحیح‌ترین تصمیم گرفته شود. در حال حاضر این اطلاعات موجود نیست. با استفاده از این اطلاعات فرضیه‌هایی مشخص می‌شود تا امتحان شود و اگر لازم باشد، تغییر کند.
روش‌های آینده‌نگاری براساس هدفی که از آنها استفاده می‌شود، به دو گروه تقسیم میشوند:
تفاوت اصلی این دو روش، این است که در روش‌های اکتشافی آینده براساس گذشته و حال ساخته می‌شود؛ ولی در روش‌های ارزشی، با تبیین آیندۀ مطلوب و ممکن، برای زمان حال برنامه‌ریزی می‌شود.
در متون آینده‌اندیشی، پیشران‌ها به نیروهای اصلی شکل‌دهندۀ آینده جهان اشاره دارند. روشن است که پیشران‌ها بر حوزه‌های مختلف به‌صورت غیرمستقیم تأثیر می‌گذارند. به دیگر عبارت، مؤلفه‌ها و عوامل کلیدی از چند روند تشکیل شده‌اند که موجب تغییر در حوزۀ موردبررسی هستند (پایگاه اینترنتی مرکز مطالعات آینده‌پژوهی).
روش این پژوهش ازنظر ماهیت، براساس علم آینده‌نگاری، تحلیلی و اکتشافی و طبق هدف، کاربردی است. اطلاعات به‌صورت اسنادی و کتابخانه‌ای، داده‌های کیفی با بررسی اسناد، پرسشنامۀ باز و از طریق مصاحبه گردآوری و داده‌های کمی از طریق وزن‌دادن به پرسشنامه‌های دلفی و به‌صورت عددی تهیه شدند. به صورتی که ابتدا در ابعاد مختلف شاخص‌ها و مؤلفه‌ها مرتبط با موضوع جمع‌آوری شد. سپس امتیازهایی به نخبگان اجرایی و دانشگاهی داده شد که در حیطۀ توسعۀ محله‌های شهری و رویکرد محله مبنا تخصص داشتند تا براساس تخصص خود عواملی را شناسایی کنند که بیشتر از بقیه اثرگذار هستند،. این اعضا از طریق نمونه‌گیری غیر احتمالی هدفمند، 20 نفر از افراد واجد شرایط و فعال در استانداری و بخشداری و استادان دانشگاه انتخاب شدند. در مرحلۀ بعد، پس از شناسایی عوامل، از اعضای پانل خواسته شد، در قالب ماتریس اثرات متقاطع بین عوامل بر مبنای میزان اثرگذاری و اثرپذیری آنها با اعداد صفر تا سه امتیاز دهند. عدد صفر نشان‌دهندۀ تأثیرنداشتن، عدد یک تأثیر ضـعیف، عدد دو تأثیر متوسـط، عدد سه تأثیر زیاد و حرف ((p وجود رابطۀ بالقوه بین متغیرهاست. درنهایت، امتیازهای اعضــای پانل در ماتریس متقاطع وارد و در چارچوب نرم‌افزار آینده‌نگاری میک مک میزان اثرگذاری و اثرپذیری هرکدام از عوامل نماگرهای آن سنجیده شد. طراحی نرم‌افزار میک مک بهمنظور آسان‌کردن انجام تحلیل ساختاری و محاسبات پیچیدۀ ماتریس تحلیل اثرات متقاطع است. سنجش میزان ارتباط ما بین هریک از متغیرها به‌وسیلۀ اعداد بین صفرتا سه است. عدد صفر نشان‌دهندۀ تأثیرنداشتن، عدد یک تأثیر ضــعیف، عدد دو تأثیر متوســط، عدد سه تأثیر زیاد است و وجود رابطۀ بالقوه بین متغیرها را با حرف (p) نشان می‌دهند. به این ترتیب، اگر تعداد متغیرها k باشد، یک ماتریس k×k از روابط بین این متغیرها حاصل می‌شود. ماتریس ایجادشده با نمودار متناظر آن نشان داده می‌شود که در نمودار اثرگذاری هر متغیر بر دیگری با پیکان است و میزان اثرگذاری را به‌صورت عددی نمایش می‌دهد که در بالای پیکان نوشته می‌شود. درنهایت، این نرم‌افزار براساس مکان متغیرها، عامل‌های اصلی را اســتخراج و رتبه‌بندی می‌کند. در خروجی نهایی این مدل، روابط میان هریک از متغیرها را نمایش می‌دهد و بر این اساس نرم‌افزار میک مک قابلیت این را دارد تا این روابط را به‌صورت نمودارها و اشکال ویژه تبدیل کند و نمایش دهد که با آن، ساختار و روابط سیستم به اسامی تحلیل می‌شود. به‌طور کلی نمودارها و ماتریس‌های خروجی از نرم‌افزار میک مک به دو دستۀ ماتریس اثرات مســـتقیم هرکدام از متغیرها (MDI) و نمودارهای مربوطه و دیگری ماتریس اثرات غیرمســـتقیم میان متغیرها (MII) و نمودارهای مربوط با آن است.
در جدول زیر با توجه به شاخص‌های استخراج‌شده از مبانی نظری به ارائۀ راهبرد برای توسعۀ محلۀ تاریخی و فرسودۀ فهادان نو توجه شده است.
جدول (2) راهبردهای منتخب از شاخص‌های موردبررسی در مبانی نظری
Table (2) Selected strategies from the studied indicators in theoretical foundations
|
ابعاد |
راهبردهای اتخاذشده از شاخص‌ها |
شاخص |
مأخذ |
|
کالبدی |
پیش‌بینی عرصه‌های مختلط و چند عملکردی |
وجود کارکردهای متنوع کار، سکونت، تفریح و خودکفایی محلات |
|
|
ایجاد مرکزیت در محله و کوی‌ها برای افزایش روابط چهره به چهره و همسایگی |
وجود مرکز محله با کاربری‌های متنوع |
||
|
تنوع کاربری‌ها و مساکن |
وجود انتخاب‌های متنوع برای مسکن براساس نوع ساختار جمعیتی |
||
|
توجه به سازگاری کاربری‌ها |
پویایی و سازگاری کاربری‌ها |
||
|
استفادۀ مجدد از منابع و ظرفیت‌های موجود |
اقدامات بهره‌وری از انرژی و استفادۀ محلی از انرژی |
||
|
رعایت سلسله‌مراتب عملکردی و هندسی در بازطراحی معابر |
متکی به حرکت پیاده و وجود سلسله‌مراتب فضایی |
||
|
حفاظت از سازمان فضایی کهن و تقویت استخوان‌بندی فضایی محله |
اقدامات بهره‌وری و استفادۀ محلی از انرژی |
||
|
اجتماعی |
تقویت زمینه‌های دل‌بستگی و حس تعلق به مکان |
حس تعلق قوی ساکنین به محلۀ خود |
|
|
از میان بردن بسترهای وقوع جرم و بزهکاری |
امنیت |
||
|
ایجاد و تقویت نهادهای مردمی برای مدیریت محله |
همیاری و حس مسئولیت ساکنان |
||
|
توجه به تفاوت‌های اجتماعی و فرهنگی در محله |
پاسخ‌گویی محله‌ها به انواع نیازهای فرهنگی و اجتماعی و تفکیک‌نشدن گروه‌های اجتماعی و طبقه‌بندی هریک از محله‌ها بر پایۀ همبستگی‌های، نژادی قومی، مذهبی،صنفی |
||
|
اقتصادی |
پیش‌بینی فعالیت‌های اقتصادی و اشتغال‌زا در محله |
اقدامات برای اشتغال ساکنان و کاهش بیکاری |
|
|
مکان‌یابی مراکز اشتغال و فعالیت در محله |
تعداد و طیف وسیعی از مشاغل موجود محلی |
||
|
زیست محیطی |
افزایش سرانۀ فضای سبز در محله و احداث پارک |
کیفیت و دسترسی به فضای باز و سبز |
|
|
توجه به الگوی معماری بومی محله و شهر یزد |
وجود بافت ارگانیک ،تنوع در دانه‌بندی و وجود تباین‌های فضایی |
||
|
احداث محور پیاده و مرمت و مناسب‌سازی پیاده‌روها |
متکی به حرکت پیاده و وجود سلسله‌مراتب فضایی |
محلۀ فهادان نو در شمال شرقی شهر یزد و مجاورت محلات تاریخی فهادان و کوشک نو قرار دارد و از سمت جنوب، محلات جنت‌آباد و رحیم‌آباد از سمت غرب و شمال محدود به پارک بزرگ شهداست. «فهادان نو» نام عرفی این محله در نام‌گذاری محلات است. منطقۀ موردمطالعه منطبق بر تقسیم 2_1_8 به استناد محله‌بندی در طرح تفضیلی یزد مصوب 1396 است.
این تقسیم خود شامل دو محلۀ یعقوبی در شمال و محلۀ گل سرخ در جنوب است. محلۀ سید گل سرخ از جنوب به کوشک نو و از غرب به جنت‌آباد محدود می‌شود. آن در اواخر قرن دهم هجری قمری احداث و به دلیل واقع‌بودن مـزار سـید گل سرخ به احتمال به این نام مشهور شده است. بقعه، حسینیه و بازارچۀ سید گل سرخ ازجمله عناصر تاریخی محله بـه شمار می‌آیند. درواقع، فهادان نو از دو بخش تاریخی- فرسوده در محدودۀ گل سرخ و جنوب و قسمت جدید در شمال محدوده تشکیل می‌شود.
شکل (1) کاربری اراضی محلۀ فهادان نو
Figure (1) Land use in the Fahadan NO neighborhood
مآخذ: نگارندگان با استفاده از پایگاه داده‌های طرح تفضیلی یزد سال 1396
شکل (2) سازمان فضایی محلۀ فهادان نو
Figure (2) Fahadan NO Neighborhood Space Organization
مآخذ: نگارندگان با استفاده از پایگاه داده‌های طرح تفضیلی یزد سال 1396
16 عامل (منتخب از عوامل استخراج‌شده از مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش با توجه به شرایط محلۀ فهادان نو) به‌عنوان راهبرد برای آیندۀ توسعۀ محلۀ تاریخی و فرسوده در محدودۀ موردمطالعه، شهر یزد، شناسایی و با نرم‌افزار میک مک تحلیل شدند. ابعاد ماتریس 16*16 است. نتایج نشان‌دهندۀ تعداد تکرار سه بار و درجۀ پرشدگی 75/93 درصد است که بیانگر اثرگذاری زیاد عوامل انتخاب‌شده بر یکدیگر است. در این ماتریس 240 رابطۀ قابل‌ارزیابی وجود دارد که 16 رابطه عددشان صفر بوده که حاکی از نبودِ اثرگذاری و اثرپذیری عوامل روی یکدیگر است. 118 رابطه، با عدد یک مشخص شده‌اند که نشان‌دهندۀ تأثیر کم این عوامل نسبت به هم است. 72 رابطه، عددشان دو بوده که نشان‌دهندۀ تأثیر متوسط عوامل بر یکدیگر است. 50 رابطه نیز عددشان سه بوده است که حاکی از روابط عوامل کلیدی زیاد بوده است و دارای اثرگذاری و اثرپذیری زیادی هستند.
جدول (3) تحلیل اولیۀ داده‌های ماتریس و تأثیرات متقابل
Table (3) Preliminary analysis of matrix data and interactions
|
شاخص |
مقدار |
شاخص |
مقدار |
|
اندازۀ ماتریس |
16 |
تعداد دو |
72 |
|
تعداد تکرار |
3 |
تعداد سه |
50 |
|
تعداد صفر |
16 |
مجموع |
240 |
|
تعداد یک |
118 |
درجه‌ی پرشدگی |
93.75% |
مآخذ: محاسبات نگارندگان
ماتریس این پژوهش براساس شاخص‌های آماری سه بار چرخش داشته و مطلوبیت و بهینه‌شدگی آن 100 درصد است که نشان‌دهندۀ روایی زیاد داده‌های واردشده است.
جدول (4) درجۀ مطلوبیت و بهینه‌شدگی ماتریس
Table (4) Degree of utility and matrix optimization
|
اثرپذیری (درصد) |
اثرگذاری (درصد) |
چرخش |
|
87 |
94 |
1 |
|
107 |
100 |
2 |
|
100 |
100 |
3 |
مآخذ: محاسبات نگارندگان
در این بخش برای تحلیل اثرات متغیرها، هریک از روابط متغیرها با نرم‌افزار میک مک سنجیده شده و با توجه به جدول (۴) میزان و درجه اثرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرها روی یکدیگر به دست آمده است. در ماتریس متقاطع مجموع اعداد سطرهای هر متغیر نشان‌دهندۀ میزان اثرگذاری و جمع ستونی اعداد هر متغیر نیز حاکی از میزان اثرپذیری آن متغیر نسبت به دیگر متغیرهاست.
جدول (5) تحلیل روابط متقابل عوامل
Table (5) Analysis of interrelationships of factors
|
رتبه |
نام متغیرهای تأثیرپذیر |
جمع اعداد ستون‌ها |
نام متغیرهای تأثیرگذار |
جمع اعداد سطرها |
|
|
1 |
پیش‌بینی عرصه‌های مختلط و چند عملکردی |
30 |
تقویت زمینه‌های دل‌بستگی و حس تعلق به مکان |
42 |
|
|
2 |
احداث محور پیاده و مرمت و مناسب‌سازی پیاده‌روها |
30 |
ایجاد مرکزیت در محله و کوی‌ها برای افزایش روابط چهره به چهره و همسایگی |
35 |
|
|
3 |
ایجاد مرکزیت در محله و کوی‌ها برای افزایش روابط چهره به چهره و همسایگی |
29 |
پیش‌بینی عرصه‌های مختلط و چند عملکردی |
32 |
|
|
4 |
مکان‌یابی مراکز اشتغال و فعالیت در محله |
29 |
از میان بردن بسترهای وقوع جرم و بزهکاری |
30 |
|
|
5 |
تنوع کاربری‌ها و مساکن |
28 |
مکان‌یابی مراکز اشتغال و فعالیت در محله |
25 |
|
|
6 |
تقویت زمینه‌های دل‌بستگی و حس تعلق به مکان |
28 |
تنوع کاربری‌ها و مساکن |
25 |
|
|
7 |
توجه به الگوی معماری بومی محله و شهر یزد |
28 |
پیش‌بینی فعالیت‌های اقتصادی و اشتغال‌زا در محله |
25 |
|
|
8 |
پیش‌بینی فعالیت‌های اقتصادی و اشتغال‌زا در محله |
27 |
توجه به تفاوت‌های اجتماعی و فرهنگی در محله |
24 |
|
|
9 |
افزایش سرانۀ فضای سبز در محله و احداث پارک |
27 |
حفاظت از سازمان فضایی کهن و تقویت استخوان‌بندی فضایی محله |
24 |
|
|
10 |
استفادۀ مجدد از منابع و ظرفیت‌های موجود |
25 |
احداث محور پیاده و مرمت و مناسب‌سازی پیاده‌روها |
23 |
|
|
11 |
رعایت سلسله‌مراتب عملکردی و هندسی در بازطراحی معابر |
25 |
افزایش سرانۀ فضای سبز در محله و احداث پارک |
23 |
|
|
12 |
توجه به تفاوت‌های اجتماعی و فرهنگی در محله |
24 |
استفادۀ مجدد از منابع و ظرفیت‌های موجود |
23 |
|
|
13 |
حفاظت از سازمان فضایی کهن و تقویت استخوان‌بندی فضایی محله |
23 |
ایجاد و تقویت نهادهای مردمی برای مدیریت محله |
23 |
|
|
14 |
ایجاد و تقویت نهادهای مردمی برای مدیریت محله |
21 |
توجه به الگوی معماری بومی محله و شهر یزد |
21 |
|
|
15 |
از میان بردن بسترهای وقوع جرم و بزهکاری |
19 |
رعایت سلسله‌مراتب عملکردی و هندسی در بازطراحی معابر |
19 |
|
|
16 |
توجه به سازگاری کاربری‌ها |
19 |
توجه به سازگاری کاربری‌ها |
18 |
|
مآخذ: محاسبات نگارندگان
نحوۀ توزیع و پراکنش هریک از متغیرها در صفحۀ پراکندگی میزان پایداری یا ناپایداری سیستم را مشخص می‌کند. در روش تحلیل اثرات متقابل / ساختاری با استفاده از نرم‌افزار میک مک به‌طور کلی دو نوع پراکنش نشان داده می‌شود که به نام دستگاه‌های پایدار و دستگاه‌های ناپایدار معروف است. در این سیستم متغیرها تا حدودی به‌صورت L مانند در نواحی مختلف نمودار پراکنده هستند و بیشتر نشان‌دهندۀ متغیرهای اثرگذار هستند. آنچه از وضعیت صفحۀ پراکندگی متغیرهای مؤثر بر وضعیت آیندۀ توسعۀ محلۀ تاریخی و فرسودۀ فهادان نو در شهر یزد فهمیده می‌شود، وضعیت به‌نسبت پایدار سیستم است. بیشتر متغیرها در ناحیۀ دوم صفحه مختصات پراکنده شده‌اند. به‌جز چند مورد که نشان‌دهندۀ آن است که اثرگذاری زیادی در سیستم ندارند، بقیۀ متغیرها وضعیت به‌نسبت مشابهی نسبت به یکدیگر دارند.
شکل (3) پراکنش متغیرها در پلان تأثیرگذاری و تایر پذیری
Figure (3) Distribution of variables in the impact plan and tireability
بنا بر آنچه گفته شد، وضعیت هرکدام از عامل‌ها با توجه به جایگاهشان در شکل (3) تشخیص داده می‌شود. به این ترتیب:
قسمت اول، نمودار متغیرهای اثرگذار است: نقشۀ پراکنش عوامل نشان‌دهندۀ آن است که هشت متغیر احداث محور پیاده و مرمت و مناسب‌سازی پیاده‌روها، مکان‌یابی مراکز اشتغال و فعالیت در محله، ایجاد مرکزیت در محله و کوی‌ها برای افزایش روابط چهره به چهره و همسایگی، توجه به الگوی معماری بومی محله و شهر یزد، تنوع کاربری‌ها و مساکن، پیش‌بینی فعالیت‌های اقتصادی و اشتغال‌زا در محله، افزایش سرانۀ فضای سبز در محله و احداث پارک، رعایت سلسله‌مراتب عملکردی و هندسی در بازطراحی معابر و استفادۀ مجدد از منابع و ظرفیت‌های موجود اثرگذارترین متغیرها در آیندۀ توسعۀ محلۀ فهادان نو با توجه به اصول توسعۀ محله مبنا هستند. این متغیرها کمترین میزان اثرپذیری و بیشترین میزان اثرگذاری را دارند و چون بحرانی‌ترین عوامل هستند، وضعیت سیستم و تغییرات آن وابسته به این متغیرهاست. متغیرهای شناسایی‌شده به‌عنوان ورودی سیستم محسوب میشوند و قابل‌کنترل با سیستم نیستند؛ زیرا بیرون از سیستم قرار دارند و به شکل شاخص‌های باثبات عمل می‌کنند.
قسمت دوم نمودار، متغیرهای دووجهی است: این متغیرها، هم‌زمان اثرگذار و اثرپذیر هستند. این متغیرها در جهت شمال شرقی نمودار قرار گرفته‌اند و هرگونه تغیر و تحول این متغیرها پایداری سیستم را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. این متغیرها به دو دسته تقسیم میشوند:
متغیرهای ریسک: متغیرهای پیش‌بینی عرصه‌های مختلط و چند عملکردی و ایجاد مرکزیت در محله و کوی‌ها برای افزایش روابط چهره به چهره و همسایگی به‌عنوان متغیرهای ریسک سیستم هستند. به‌طوری که توانایی بسیار زیادی برای تبدیل‌شدن به بازیگران کلیدی سیستم دارند؛ زیرا ماهیت این متغیرها ناپایدار است و به همین علت، پتانسیل تبدیل‌شدن به نقطۀ انفعال سیستم را دارند.
متغیرهای هدف: متغیر تقویت زمینه‌های دل‌بستگی و حس تعلق به مکان نیز به‌عنوان متغیرهای هدف در سیستم مشخص می‌شود. این متغیر بیش از آنکه تأثیر بگذارد، تأثیر می‌پذیرد و آن با قطعیت زیادی، به‌عنوان نتیجۀ تکامل این سیستم شناسایی می‌شود. با تغییر در این متغیر، تغییرات و تکامل این سیستم در جهتی به دست می‌آید که پیش‌بینی می‌شود؛ بنابراین این متغیر بعد از آنکه نشان‌دهندۀ نتیجۀ از پیش تعیین‌شده‌ای است، حاکی از اهداف ممکن در سیستم است.
قسمت سوم، متغیرهای مستقل است: دو متغیر توجه به سازگاری کاربری‌ها و ایجاد و تقویت نهادهای مردمی برای مدیریت محله تحت عنوان متغیرهای مستقل و مستثنای سیستم شناسایی شدند. این بدان معناست که این متغیرها از متغیرهای دیگر سیستم تأثیر زیادی نپذیرفته‌اند و نیز تأثیر کمی بر آنها داشته یا تأثیر ندارند. آنها ارتباط کمی با سیستم دارند؛ زیرا متغیر اصلی را متوقف نمی‌کنند و باعث تکامل و پیشرفت یک متغیر در سیستم نمی‌شوند.
قسمت چهارم، متغیرهای اثرپذیر است: از میان بردن بسترهای وقوع جرم و بزهکاری با اثرگذاری کم و تأثیرپذیری خیلی زیاد، متغیرهای وابسته هستند که به تکامل متغیرهای اثرگذار و دووجهی بسیار حساس‌اند. این دو متغیر خروجی سیستم هستند.
شکل (4) نشان‌دهندۀ نمایش گرافیکی از متغیرهای موردبررسی است. تأثیرات مستقیم عوامل بر سایر عوامل سیستم در این نمودار مشخص شده است. چگونگی اثرگذاری عوامل به‌صورت ضعیف‌ترین تأثیر، ضعیف، میانه، قوی و قوی‌ترین دیده می‌شود. در شکل (5) تأثیرات غیرمستقیم عوامل بر دیگر عوامل سیستم مشخص شده است. چگونگی اثرگذاری عوامل به‌صورت ضعیف‌ترین تأثیرات، ضعیف، میانه، قوی و قوی‌ترین دیده می‌شود.
شکل (4) روابط مستقیم میان هریک از متغیرها (از خیلی ضعیف تا خیلی قوی)
Figure (4) Direct relationships between each of the variables (from very weak to very strong)
شکل (5) روابط غیرمستقیم میان هریک از متغیرها (از خیلی ضعیف تا خیلی قوی)
Figure (5) Indirect relationships between each of the variables (from very weak to very strong)
از میان 16 عامل بررسی‌شده در این پژوهش، 9 عامل به‌عنوان عوامل کلیدی مؤثر بر آیندۀ توسعۀ محلۀ فهادان نو براساس اصول رویکرد محله مبنا انتخاب شده است. از بین این 9 عامل، پیش‌بینی عرصه‌های مختلط و چند عملکردی، ایجاد مرکزیت در محله و کوی‌ها برای افزایش روابط چهره به چهره و همسایگی و تقویت زمینه‌های دل‌بستگی و حس تعلق به مکان در ناحیۀ ریسک (جهت شمال شرقی) قرار دارد و عواملی مثل احداث محور پیاده و مرمت و مناسب‌سازی پیاده‌روها، مکان‌یابی مراکز اشتغال و فعالیت در محله، توجه به الگوی معماری بومی محله و شهر یزد، تنوع کاربری‌ها و مساکن، پیش‌بینی فعالیت‌های اقتصادی و اشتغال‌زا در محله و افزایش سرانۀ فضای سبز در محله و احداث پارک در محدودۀ یک که اثرگذاری زیاد و کمترین تأثیرپذیری را دارند، به‌عنوان مؤثرترین و کلیدی‌ترین عوامل انتخاب شده‌اند (جدول 6).
جدول (6) عوامل کلیدی اثرگذار بر وضعیت آیندۀ توسعۀ محلۀ فهادان نو براساس اصول شهرسازی ایرانی اسلامی و رویکرد TND
Table (6) Key Factors Affecting the Future Development Status of New Fahadan Neighborhood Based on the Principles of Iranian-Islamic Urban Planning and the TND Approach
|
ردیف |
متغیر |
|
1 |
پیش‌بینی عرصه‌های مختلط و چند عملکردی |
|
2 |
ایجاد مرکزیت در محله و کوی‌ها برای افزایش روابط چهره به چهره و همسایگی |
|
3 |
تقویت زمینه‌های دل‌بستگی و حس تعلق به مکان |
|
4 |
احداث محور پیاده و مرمت و مناسب‌سازی پیاده‌روها |
|
5 |
مکان‌یابی مراکز اشتغال و فعالیت در محله |
|
6 |
توجه به الگوی معماری بومی محله و شهر یزد |
|
7 |
تنوع کاربری‌ها و مساکن |
|
8 |
پیش‌بینی فعالیت‌های اقتصادی و اشتغال‌زا در محله |
|
9 |
افزایش سرانۀ فضای سبز در محله و احداث پارک |
مآخذ: محاسبات نگارندگان
یافته‌های پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که ارزش‌ها و اصول رویکرد توسعۀ محله مبنا برای برنامه‌ریزی بهمنظور توسعۀ آیندۀ محلات فرسوده و تاریخی مانند فهادان نو، مؤثر و عوامل منتخب در پژوهش از عوامل اثرگذار بر وضعیت آیندۀ توسعۀ محله‌های فرسوده و تاریخی مانند فهادان نو است.
برنامه‌ریزی برای بافت‌های تاریخی و فرسودۀ محلات سنتی ایران مانند محلۀ فهادان نو باید با توجه به عناصر و فضاهای ارزشمند تاریخی و امکانات جدید و به‌روز جهان باشد. بهره‌گیری از اصول شهرسازی نوین با احترام به شرایط بومی و اصول پایدار ایران نیز بستر ارائۀ راهبردها، سیاست‌ها و پیشنهادهای طراحی محله‌های این مرزوبوم را فراهم می‌کند. کاربست اصولی مانند اصول رویکرد توسعۀ محلۀ مبنا که امروزه در سطح برنامه‌ریزی و طراحی شهرها در جهان مطرح می‌شود، برای حل مشکلات محله‌های فعلی ایران بسیار ضروری است.
بهمنظور کشف مهم‌ترین عوامل مؤثر و همچنین مقدار و نحوۀ اثرگذاری عوامل مؤثر در وضعیت آیندۀ توسعۀ محلۀ فهادان نو در شهر یزد براساس اصول رویکرد توسعۀ محله مبنا از پایۀ فکری آینده‌نگاری بهره گرفته شده است.
در این پژوهش برای شناسایی عوامل اولیۀ توسعۀ محلۀ فهادان نو در شهر یزد براساس اصول رویکرد توسعۀ محله مبنا از راهبردهای اولویت‌دار متناسب با شرایط محلۀ فهادان نو، روش تحلیل ساختاری برای بررسی میزان و چگونگی اثرگذاری عوامل و درنهایت، شناسایی عوامل کلیدی در توسعۀ محلۀ فهادان نو در شهر یزد استفاده شده است که ۱6 راهبرد اولویت‌دار شناسایی و ماتریسی با ابعاد 16*16 تنظیم شد. تعداد تکرارها سه بار در نظر گرفته و درجۀ پرشدگی ماتریس 75/93 درصد بیان شد که نشان‌دهندۀ تأثیر زیاد متغیرها بر یکدیگر و پراکندگی آنهاست. پراکندگی متغیرهای کلیدی و مؤثر بر وضعیت آیندۀ توسعۀ محلۀ فهادان نو در شهر یزد براساس اصول توسعۀ محله مبنا نشان‌دهندۀ وضعیت پایداری سیستم است.
یافته‌های دیگر پژوهش حاکی از آن است که از میان 16 عامل بررسی‌شده در این پژوهش، 9 عامل به‌عنوان عوامل اصلی و کلیدی اثرگذار بر توسعۀ محلۀ فهادان نو در شهر یزد براساس اصول توسعۀ محلۀ مبنا انتخاب شده است. راهبردهایی همچون پیش‌بینی عرصه‌های مختلط و چند عملکردی، ایجاد مرکزیت در محله و کوی‌ها برای افزایش روابط چهره به چهره و همسایگی، تقویت زمینه‌های دل‌بستگی و حس تعلق به مکان در ناحیۀ ریسک (در جهت شمال شرقی) قرار دارد. عواملی مثل احداث محور پیاده و مرمت و مناسب‌سازی پیاده‌روها، مکان‌یابی مراکز اشتغال و فعالیت در محله، توجه به الگوی معماری بومی محله و شهر یزد، تنوع کاربری‌ها و مساکن، پیش‌بینی فعالیت‌های اقتصادی و اشتغال‌زا، افزایش سرانۀ فضای سبز در محله و احداث پارک در ناحیۀ یک که بیشترین اثرگذاری و پایین‌ترین اثرپذیری را دارد، به‌عنوان مؤثرترین و کلیدی‌ترین راهبردها انتخاب شده‌اند و راهبردهای استفادۀ مجدد از منابع و ظرفیت‌های موجود، رعایت سلسله‌مراتب عملکردی و هندسی در بازطراحی معابر، توجه به تفاوت‌های اجتماعی و فرهنگی، حفاظت از سازمان فضایی کهن و تقویت استخوان‌بندی فضایی، ایجاد و تقویت نهادهای مردمی برای مدیریت محله، از میان بردن بسترهای وقوع جرم و بزهکاری و توجه به سازگاری کاربری‌ها ازجمله راهبردهای با اثرگذاری کم و میزان اثرپذیری زیاد هستند. درواقع، این موارد، نقش راهبردی بر وضعیت آیندۀ توسعۀ محلۀ فهادان نو در شهر یزد براساس اصول توسعۀ محله مبنا دارند؛ اما شرایط آنها در آینده در گرو تأثیرات متغیرهای دیگر است.
با توجه به یافته‌های پژوهش راهبردهای اثرگذار در وضعیت آیندۀ محلۀ فهادان نو برای محلات تاریخی و فرسوده استفاده میشوند که شرایطی مانند محلۀ فهادان نو دارند و با ارائۀ سیاست و راهکارهای اجرایی در راستای راهبردهای اثرگذار برای توسعه و بهبود محلات از این دست برنامه‌ریزی می‌شود.
محدودیت‌ها و پیشنهادها برای پژوهش‌های آتی
امید است که پژوهش در ابعاد خاصی صورت گیرد و جامعیت کافی برای پیاده‌سازی آن در بسترهای واقعی وجود داشته باشد. این تحقیق نیز از این محدودیت‌ها مستثنا نیست و پیشنهاد پژوهشگر برای ادامۀ این پژوهش در ارائۀ سیاست‌ها و نحوۀ فضایی‌کردن راهبردهای پیشنهادشده صورت می‌گیرد؛ همان‌طور که مشخص است، ارائۀ سیاست، پیاده‌سازی و فضایی‌کردن راهبردها براساس چارچوب خاص تدوین‌شده صورت می‌گیرد و به‌طور کامل مواردی از قبیل محل دقیق اجرا، میزان بودجه، نحوۀ برگشت سرمایۀ هر یک از پروژه‌ها و سایر موارد تجزیه‌وتحلیل می‌شود؛ همچنین سازوکار مشخصی برای پایش اجرای هریک از راهبردها تنظیم می‌شود تا اطلاعاتی از میزان موفقیت آنها به دست آورد. پژوهش‌های آتی ارتباط راهبردهای پیشنهادشده را در این پژوهش در ابعاد مختلف کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و ... با مؤلفه‌های پایداری می‌سنجد.
[1] . میک مک
)