نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد ماهشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ماهشهر، ایران
2 استادیار گروه جغرافیا، واحد ماهشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ماهشهر، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
Dynamic urban systems undergo constant change and as a result, certain areas of a city acquire a different appearance over time, bearing the marks of decline and decay. The present challenge lies in identifying these disconnected urban areas that have become inefficient. Therefore, the design of indicators for identification purposes should aim to minimize potential ambiguities by providing a robust assessment measure. This article primarily focused on investigating the introduced indicators for identifying different types of inefficient areas in the neighborhoods of Alavi, Nahzat Abad, and Fatemiyeh in Ahvaz Metropolis and developing applicable indicators (social belonging, social cohesion, social cooperation, social security, and social trust) for them. This research adopted an applied approach and employed a survey research method with a particular emphasis on questionnaires. The statistical population comprised residents of the three mentioned neighborhoods and the sample size was determined to be 377 individuals according to the Cochran formula. The Kolmogorov-Smirnov test was utilized to examine the normality of data distribution, while the sign test was employed to assess the status of research variables. Furthermore, the variables were weighted using the Shannon entropy model and the neighborhoods were ranked using the MABAK technique. The findings derived from the results of the sign test indicated that the neighborhood of Fatemiyeh exhibited a higher average impact coefficient of 0.23 across the five selected research components compared to the other two neighborhoods. Additionally, the results of ranking the selected social components in the three neighborhoods using the MABAK technique revealed that Fatemiyeh Neighborhood secured the top position with an Si value (component and indicator impact value) of 0.221 followed by Nahzat Abad Neighborhood with 0.127 and Alavi Neighborhood with 0.187 ranking second and third, respectively.
Keywords: Social Indicators, Distressed and Inefficient Areas, MABAK Technique, Urban Neighborhoods, Ahvaz Metropolitan.
Introduction
One of the primary challenges in contemporary cities is the presence of distressed and inefficient urban areas, where insufficient attention is given to the concept of social issues or factors as vital components of vibrant neighborhoods. In many major cities, the traditional systems of communication and interaction have undergone significant transformations, resulting in a concerning decline in social connections among residents. Over the past three decades, the evolution of urban regeneration approaches has shifted from a focus on physical aspects to the recognition of social, economic, and cultural considerations, giving rise to community-based urban regeneration. This approach places emphasis on social interaction and recognizes the pivotal role of social groups. Furthermore, based on the outcomes of urban regeneration initiatives worldwide, it is evident that citizen trust and participation as essential elements for successful regeneration projects do not occur spontaneously but necessitate the involvement of various factors. This is where social issues can play a crucial role by actively engaging in the process of regeneration.
Materials & Methods
The methodology employed in this study was practical in nature with the primary objective being to utilize the survey research method, emphasizing the use of questionnaires. The analytical component of the research involved conducting a survey in the form of a questionnaire, which was administered to 377 residents from the three neighborhoods under investigation, utilizing a simple random sampling technique. To establish the validity of the questionnaire, the Delphi method was employed, involving a panel of experts and university professors, who provided their insights and recommendations, thus leading to necessary revisions of the questionnaire items. This process ensured that the questionnaire effectively measured the intended variables of the research. Reliability was assessed using Cronbach's alpha coefficient, which yielded a value of approximately 0.82, indicating satisfactory internal consistency. Descriptive and inferential statistics were employed to analyze the collected data. The data obtained from the questionnaire were processed using SPSS software, employing a multi-criteria questionnaire based on a 5-point Likert scale to evaluate 5 indicators and 36 variables pertaining to the level of citizen satisfaction within the studied neighborhoods, ranging from very high to very low values. To assess the normality of data distribution, the Kolmogorov-Smirnov test was utilized, while the sign test was employed to examine the status of the research variables. Additionally, variable weighting was conducted using the Shannon entropy model and ranking of the neighborhoods was determined using the MABAK technique.
Research Findings
Ahvaz Metropolis, spanning an area of 31,800 hectares, stands as the third-largest city in the country and encompasses multiple distressed areas across its eight urban districts. Within the metropolis, approximately 30 to 35% of the city's total area falls within legal limits and is classified as distressed areas or unauthorized settlements. Among the 124 neighborhoods in Ahvaz, more than 12 neighborhoods can be classified as distressed urban areas. In this study, 5 indicators (social belonging, social cohesion, social support, social security, and social trust) and 36 variables were selected to assess the performance of social factors within the three studied neighborhoods: Alavi, Nehzat Abad, and Fatemiyeh. These indicators were chosen based on previous research findings. The study aimed to address the issue of citizen trust and participation, which have been recognized as crucial factors for the success of urban regeneration projects worldwide. Such trust and participation do not arise spontaneously but require the involvement of multiple factors, including the aforementioned social issues (sense of social belonging, social cohesion, social security), which play a significant role in the process of regeneration.
Discussion of Results & Conclusion
With a deep understanding of the fifty-year history of government intervention in inefficient urban structures, contemporary approaches to urban intervention are now focused on adopting modern and diverse methods. It is evident that the failure of Iran's urban plans, particularly those aimed at rehabilitating distressed areas, can be attributed to the lack of attention given to social factors both in the past and present. The overall findings from the sign test indicated that Fatemiyeh Neighborhood with an average score of 3.02 exhibited a more favorable situation compared to the other two neighborhoods in terms of the research variables. Furthermore, the results obtained from the MABAK technique revealed that Fatemiyeh Neighborhood secured the top rank with an Si value (values dependent on the criteria of the options) of 0.221, while the neighborhoods of Nehzat Abad and Alavi respectively ranked second and third with Si values of 0.127 and -0.187 based on the five selected research indicators. One noteworthy aspect of this study, in comparison to previous research, was the recognition that bringing about improvements and modifications in the research variables within each of the studied neighborhoods, such as social and individual behaviors of residents, social relations among neighbors, social security, availability of service facilities, residents' cooperation and participation, trust and belief of neighborhood residents in each other and the government, and the interaction of service institutions with neighborhood residents, posed significant challenges. These challenges were rooted in the social conditions of these neighborhoods, which encompassed diverse ethnicities, low literacy rates, low-income classes, inadequate security measures, inadequate education, and high birth rates. Over the past few decades, these neighborhoods have developed specific social and cultural characteristics, leading to a resistance towards any form of change.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
رشد بی‌رویه و شتابان شهرنشینی و شهرگرایی، مشکلات زیادی را برای شهروندان و ساکنان شهرها به همراه داشته است. یکی از این مشکلات عمده وجود بافتهای ناکارآمد شهری است؛ یعنی پهنه‌هایی از فضاهای شهری که در‌مقایسه با سایر پهنه‌های شهر از جریان توسعه و چرخة تکاملی حیات عقب افتاده‌اند و به کانون مشکلات و نارسا‌یی‌ها‌ی شهری تبدیل شده‌اند. در سال‌های اخیر، رویکرد بازآفرینی شهری بهعنوان رویکردی متأخر در‌حوزة مرمت برای حل مشکلات بافتهای ناکارآمد شهری مطرح شده است. برای رسیدن به بازآفرینی باید توسعۀ پایدار شهری مدنظر قرار بگیرد؛ از این رو رویکرد بازآفرینی پایدار شهری با در نظر گرفتن همة ابعاد اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیستمحیطی و نیز برای بهبود وضعیت کالبدی، اجتماعی و زیستمحیطی بافتهای ناکارآمد دیدگاهی جامع، یکپارچه و پایدار را به بافت دارد (ایزدفر و همکاران، 1399، ص. 327). آنچه امروزه اندیشمندان علوم شهری با عنوان بافتهای فرسوده و ناکارآمد مطالعه کرده‌اند درواقع، محصول فرآیندهای متعدّدی است که در قالب فرم فرسوده تکوین یافته است. بافتهای فرسوده و ناکارآمد بافتهای هستند که در فرآیند زمان طولانی شکل گرفته و تکوین یافته‌اند و امروزه در محاصرۀ تکنولوژی عصر حاضر گرفتار شده‌اند. اگر‌چه این بافت‌ها در گذشته به مقتضای زمان عملکرد منطقی و سلسله‌مراتبی دارند، امروزه از‌لحاظ ساختاری و عملکردی دچار کمبودهایی هستند و آنگونه که می‌باید پاسخگوی نیازهای ساکنان خود نیستند. مجموعه شرایط فوق مبین ناپایداری این بافت‌ها در ابعاد مختلف بوده است و در تعارض با پایداری و هدف‌های توسعۀ پایدار قرار دارد (پوراحمد و همکاران، 1396، ص. 169). بافتهای فرسودۀ شهری علاوه‌بر ایجاد محیط فیزیکی ناخوشایند، فضای اجتماعی ناپایداری نیز به وجود آورده است. فضایی که مستعد وقوع نابهنجاری‌های اجتماعی است و در آن ابتدا ساکنان محدوده و سپس سایر منطقه‌های شهر در‌معرض خطر آن قرار دارند. وجود نسل دوم ساکنان در این محله‌ها موضوع مهمی است که نباید به‌سادگی از کنار آن گذشت؛ زیرا نسل دوم به مراتب توقعاتی فراتر از والدین خویش دارند. اگر برای نسل اول پذیرفته‌شدن و رسمیت‌یافتن در محیط شهر کافی بود، برای نسل دوم زندگی در محلههای اعیان‌نشین و درجه یک حق طبیعی است و برای رسیدن به این مهم از انجام‌دادن هیچ کاری فروگذار نمی‌کنند. به همین علت، خرید و فروش مواد مخدر، سرقت و ... از عمده مسائل اجتماعی بافت فرسودۀ شهرهای امروزی است (سجادی و همکاران، 1386، ص. 174). گرایش برنامه‌ریزان شهری به مداخلاتی در بافتهای فرسوده که در تعریف فرسودگی و رفع آن معیارهای اجتماعی را مدنظر قرار می‌دهند، گسترش یافته است. این گرایش‌ها که با عناوینی چون رویکردهای مشار‌کتی، محله‌محور، پایداری اجتماعی و ... در منابع نوسازی شهری به آنها اشاره شده است، سابقۀ چندانی در کشور ما ندارند و طی سال‌های اخیر در دستور کار نهادهای متولی امر نوسازی و به‌طور خاص، نوسازی شهر تهران قرار گرفته است (پاک‌سرشت و رضایی، 1392، ص. 108).
مطلوبیت فضایی بافتهای فرسودۀ شهری معلول عوامل مختلفی است که زیر عاملیت کنشگران متفاوت مربوط به فرآیند بهسازی و نوسازی و در بستر شرایط مکانی-زمانی موجودیت می‌یابد (نخعی و همکاران، 1398، ص. 27). شهر و شهروند امروزی در قرن21 مسائلی همچون آلودگی محیطی، کاهش منابع، انقراض گونه‌ها، شکاف عمیق بین فقیر و غنی، جرم، فقر، بی‌مسکنی، بد‌مسکنی و ... را تجربه می‌کند که قبل از این با آن روبهرو نبوده است. از سوی دیگر، جست‌وجو برای یافتن شهری ایده‌آل، یعنی آن شکل از شهر که بتواند امتیازات تکنولوژیک و روحیۀ سالم زندگی را براساس ایده‌های روشنگرانه عدالت اجتماعی بیان کند، یکی از دل‌مشغولی‌های بسیاری از صاحب‌نظران شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری است (حیدری و همکاران، 1397، ص. 2). فرسودگی یکی از مهمترین مسائل مربوط به فضای شهری است که باعث بی‌سازمانی، بی‌تعادلی، تناسب‌نداشتن و بی‌قوارگی آن میشود. فرسودگی عاملی است که به زدودن مخاطرات جمعی و افول حیات شهری کمک می‌کند (فیروزی و همکاران، 1391، ص. 116). طی حدود سه دهه نظریه‌پردازی و اجرای رویکرد بازآفرینی شهری سیر تکامل بازآفرینی شهری از حوزۀ توجه به کالبد، به عرصۀ تأکید بر ملاحظات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تغییر یافته و منجر به ظهور بازآفرینی شهری اجتماع‌محور شده است. این رویکرد در‌پی تعامل اجتماعی و تأکید بر نقش گروه‌های اجتماعی بوده است. از‌طرفی، باتوجه به نتایج اقدام‌های بازآفرینی شهری در نقاط مختلف جهان، اعتماد و مشارکت شهروندان بهعنوان مؤلفۀ اثربخش در موفقیت پروژه‌های بازآفرینی امری خودجوش نخواهد بود و مستلزم دخالت عوامل متعدّد است و این آن چیزی است که مسائل اجتماعی با حضور در فرآیند بازآفرینی قادر به تأمین آن است (احمدی و همکاران، 1398، ص. 60). محدوده‌ها و محلههای هدف بازآفرینی شهری در ایران شامل پنج محدوده و محله در‌سطح شهرهاست: 1- بافت ناکارآمد میانی (فرسوده)؛ 2- سکونتگاههای غیررسمی؛ 3- محدودۀ تاریخی شهرها؛ 4- پهنه‌های شهری با پیشینۀ روستایی؛ 5- پهنه‌های شهری با کاربری ناسازگار شهری که در این میان، بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری منطقه‌هایی از شهر است که در سالیان گذشته عناصر متشکلۀ آن اعم از تأسیسات روبنایی و زیربنایی، ابنیه، مستحدثات، خیابان‌ها و دسترسی‌ها دچار فرسودگی و ناکارآمدی شده است و ساکنان آن از مشکلات متعدّد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی رنج می‌برند (صفری و همکاران، 1399، ص. 112).
در ایران براساس آمار منتشر‌شده از وزارت راه و شهرسازی در‌مجموع، حدود 72 هزار هکتار بافت فرسوده و ناکارآمد در 498 شهر کشور وجود دارد کـه این عرصه شامل 15درصد مساحت کشور و حدود 25 درصد جمعیت شهری کشور میشود. وجود سطح گستردۀ بافت فرسوده یکی از مهمترین چالش‌های مدیران شهری، شهرسازان و معماران است (امان‌پور و سجادی نیکو، 1396، ص. 60). در ﻳﻚ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪى ﻣﻲﺗﻮان اذﻋﺎن داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﺴﻜﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاى اﻗﺸﺎر ﻛﻢدرآﻣﺪ، جزء جدانشدنی ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎى اﻳﺮان و ﺑﻪوﻳﮋه کلانشهر‌هاست. وﺟﻮد ﮔﺴﺘﺮة ﻋﻈﻴﻤﻲ از ﺣﺎﺷﻴﻪﻧﺸﻴﻨﻲﻫﺎ و ﺑﺎﻓﺖﻫﺎى ﻧﺎﻛﺎرآﻣﺪ ﺷﻬﺮى ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺪﻳﺮان ﺷﻬﺮى در رﻳﺸﻪﻳﺎﺑﻲ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻼت و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺻﺤﻴﺢ آن ﭼﻨﺪان ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺒﻮده‌اﻧﺪ (روستایی و شری‌زاده، 1399، ص. 835). در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن، اهواز ﻳﻜﻲ از کلانشهر‌های کشور با مساحت 31800 هکتار بهعنوان سومین شهر وسیع کشور بافت فرسوده و ناکارآمد متعدّد در منطقه‌های هشتگانۀ شهری را دارد. در کلانشهر اهواز سی تا سی و پنج درصد از محدودۀ شهر در محدوده‌های قانونی و با عنوان بافتهای فرسوده و ناکارآمد و سکونتگاههای غیرمجاز شناخته شده است (امان‌پور و سجادی نیکو، 1396، ص. 61).
از این رو باتوجه به مسئلۀ مهم بافتهای فرسوده و ناکارآمد ضرورت انتخاب پژوهش و اهمیت بررسی آن بیش از پیش مورد توجه قرارگرفته است و منطقۀ مطالعه‌شده در محلههای علوی، نهضت‌آباد و فاطمیه بهعنوان بخشی از بافت فرسوده انتخاب شد که با مسائل خاصی همچون فضای کالبدی نامتعارف، ساخت‌‌و‌سازهای‌های کم‌دوام و بی‌ضابطه، مشکلات اقتصادی (گستردگی خانوارهای بی‌بضاعت و نبود اشتغال و افزایش تراکم جمعیتی و...) و مسائل سوء اجتماعی (اعتیاد، فقر، بزه‌کاری و ...) مواجه هستند. این محله‌ها از‌نظر توزیع و پراکندگی در سه منطقۀ متفاوت شهری کلانشهر اهواز قرار گرفته‌اند. بدین ترتیب که محلۀ علوی در منطقۀ 6 شهری، محلۀ نهضت‌آباد در محلۀ 4 شهری و محلۀ فاطمیه در منطقۀ 1 شهری واقع شده است. ذکر این نکته ضروری است که تنها بخشی از بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهر اهواز در این سه محله قرار گرفته است؛ ولی قدمت و سابقۀ فضای فرهنگی و کالبدی آن به‌ویژه در دو محلۀ نهضت‌آباد (لشکرآباد سابق) و فاطمیه (یوسفی سابق) انگیزه‌های بیشتری در انجام‌دادن این پژوهش را به وجود آورده است.
خلاء پژوهش حاضر این است که تاکنون به‌صورت مستقل پژوهشی که از‌نظر استفاده از شاخصهای انتخابی پژوهش در این موضوع و نیز مدل / تکنیک بررسی‌شده برای ارزیابی آن شاخص‌ها به کار گرفته شده باشد از‌دیدگاه جغرافی‌دانان و جامعه‌شناسان شهری صورت نگرفته و یا کمتر مشاهده شده است.همچنین، آنچه می‌توان در این پژوهش بهعنوان مسئلۀ اصلی در‌مقایسه با پژوهش‌های پیشین اشاره کرد، تأثیرگذاری شاخص مهم امنیت اجتماعی دربارۀ این محله‌ها به‌صورت خاص و در این موقعیت زمانی است؛ زیرا در بیشتر مقاله‌ها کلیۀ شاخصهای اجتماعی در روند احیا مؤثر ارزیابی شده است؛ اما باتوجه به موقعیت محلههای مطالعه‌شده و مسائل متعدّد اجتماعی آنها (اعتیاد، فقر، بزه‌کاری، مهاجرت‌پذیری، فاصله طبقاتی، سواد پایین و تراکم جمعیت و...) که می‌تواند نقش مهمی در احیا مبتنی بر مسائل اجتماعی داشته باشد، کمرنگ و در ارزیابی‌های کمّی نیز تأثیرگذاری پایینی برای آنها گزارش شده است. در‌حقیقت، پژوهش حاضر نظاره‌گر این موضوع است که قابلیت اثرگذاری هریک از عوامل یادشده باتوجه به ظرف و مکان، متغیر، قابل تغییر و حتی حذف‌شدنی است؛ بنابراین سؤال‌ها و بحث اصلی در این پژوهش به شرح زیر است.
1- ارزیابی مطلوبیت مؤلفه‌های اجتماعی باتوجه به شاخصهای انتخابی پژوهش در سه محلۀ مطالعه‌شده چگونه است؟
2- جایگاه هرکدام از شاخص‌ها براساس نتایج آزمون و تکنیک استفاده‌شده به چه میزان بوده است؟ برای بررسی دقیق این سؤال‌ها فرضی مطرح شده است که به نظر می‌رسد ارزیابی ساکنان از وضعیت شاخصهای بررسی‌شده در محلۀ فاطمیه نسبت به دومحلۀ دیگر از‌نظر عملکرد و جایگاه مناسب‌تر است.
پیشینۀ پژوهش
در‌زمینۀ شناسایی بافتهای ناکارآمد و ارائۀ طرح برای توسعۀ مجدد آنها، کشورهای آمریکا و کانادا بیشترین سابقه را دارند و سایر کشورها اغلب از تجربه‌های آنها استفاده و به بومی‌‌سازی شاخص‌هایی که کشورهای آمریکایی و اروپایی ارائه کرده‌اند، توجه کرده‌اند. در ایـران بافت ناکارآمد به‌معنای بافت فرسوده و سکونتگاه غیررسمی به کار می‌رود. در تعریف بافت ناکارآمد، بافتهای فرسوده و سکونتگاههای غیررسمی شهری نیز قرار می‌گیرند (علوی و همکاران، 1401، ص. 71). از این رو در این بخش به‌طور خلاصه، مهمترین مطالعات داخلی و خارجی صورت‌گرفته در باب پیشینۀ بافتهای فرسوده و فضاهای ناکارآمد شهری ارائه میشود.
اسماعیل‌پور و همکاران(1400) پژوهشی با عنوان «تبیین نقش منزلت اجتماعی محله در گرایش به بازآفرینی آن با کاربست مدل معادلات ساختاری: نمونۀ مورد مطالعه: بافت میانی شهراراک» انجام دادند. محققان در این مطالعه دریافتند که طبقۀ ساکن بافت میانی شهر اراک به‌دلیل اصالت و منزلت اجتماعی ساکنان آن و دسترسی آسان آنها به مرکز شهر سبب افزایش قیمت بالای زمین شده است. همچنین، دسترسی آسان این بافت به مرکز شهر عامل گرایش به آن و افزایش قیمت زمین در این بافت است. تأثیر پایین‌بودن هزینۀ حملونقل در تصمیم افراد برای انتخاب این محله‌ها برای زندگی تأیید نشده است.
مشکینی و همکاران (1395) در پژوهشی با عنوان «تحلیل شاخصهای ذهنی کیفیت محیط در بافتهای فرسودۀ شهری: مطالعۀ موردی: محلۀ آبکوه مشهد» شاخصهای ذهنی کیفیت محیط را در بافتهای فرسودۀ شهری در محلۀ آبکوه مشهد تحلیل کردند. یافته‌های پژوهش حاکی از رضایت‌مندی پایین ساکنان از کیفیت محیط در محدودۀ مطالعه‌شده و تأثیرات ناشی از ویژگی‌های فردی در ادارک رضایت‌مندی و یا نارضایتی آنان است. ویژگی‌های فردی نقش مؤثری در نحوۀ نگرش و ادراک ساکنان به مقولۀ کیفیت محیط دارد و متغیرهای سن، مدت زمان محل سکونت و سطح تحصیلات بیشترین ارتباط را با ادراک افراد از کیفیت محیط محلۀ خود دارند.
موسوی و همکاران (1391) در پژوهشی با عنوان «بررسی نقش سرمایۀ اجتماعی در نوسازی و بهسازی بافتهای فرسوده: مطالعۀ موردی: شهر سردشت» نقش سرمایۀ اجتماعی را در نوسازی و بهسازی بافتهای فرسوده در شهر سردشت بررسی کردند. محققان در این مطالعه در قالب الگوی نوسازی و بهسازی بافت فرسوده با دیدگاه اجتماعی به برقراری ارتباط معنادار بین مشارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی، تعاون و همیاری اشاره کردند و دلیل عدم نوسازی و بهسازی بافت فرسوده در شهر سردشت را نداشتن درک صحیح روابط خانوادگی و دوستان با مقولۀ نوسازی و بهسازی محله‌ها دانسته‌اند.
ککسالدی و تورکان پژوهشی با عنوان «مبلمان شهری در مناظر بافت شهری پایدار تاریخی: میدان‌های تاریخی در شهر دیواری نیکوزیا» انجام دادند. محققان در این مطالعه مبلمان شهری میدان اسمالتی و سلیمیه را از‌نظر جنس، شکل، کارکرد و تطابق با بافت تاریخی آن بررسی کردند. براساس نتایج پژوهش مبلمان شهری به کار رفته در هر دو میدان با کل بافت سنتی سازگار نیست؛ زیرا به‌گونه‌ای طراحی نشده است که جنبه های مدرن و سنتی را در‌هم آمیزد. علاوه بر این، بیشتر آن در شرایط خوبی نیست و به‌زودی به‌دلیل عدم نگهداری عملکرد خود را از دست می‌دهد (Koksaldi & Turkan, 2023).
بربلی و رسی پژوهشی با عنوان «پروژه‌های بازآفرینی شهری و جرم و جنایت: شواهدی از گلاسکو» انجام دادند. نتایج نشان داد که بیشتر کاهش محرومیت محله در شهر گلاسکو به‌دنبال بازآفرینی شهری شکل گرفته است؛ اما این یافته‌ها به تمام محله‌ها محدود نمی‌شود؛ زیرا به‌احتمال، تغییرات در ترکیب جمعیتی محله‌ها ایجاد شده است. با وجود این، چنین تغییرات محله‌ای می‌تواند به عنوان کانالی برای کاهش جرم و جنایت محلی عمل کند؛ زیرا انگیزه‌های مشارکت در جرم ضعیف‌تر میشود (Borbely & Rossi, 2023).
مارتا و گولیا پژوهشی با عنوان «نقش پایداری اجتماعی در فرآیندهای بازآفرینی شهری در شمال ایتالیا» انجام دادند. در این مطالعه شش استراتژی مختلف بازآفرینی شهری توسعه‌یافته برای بازسازی یک منطقۀ شهری واقع در شمال ایتالیا و براساس مداخلات مسکن اجتماعی و مطابق با اثر‌های اجتماعی آنها بر ذی‌نفعان درگیر ارزیابی شده است (Marta & Giulia, 2020).
کیم پژوهشی با عنوان «بازآفرینی شهری با استفاده از هنر در دهکدۀ ساملی در کرۀ جنوبی» انجام داد. این روستای قدیمی که از‌نظر وضعیت کالبدی بناهای آن فرسوده بود با هدف مشارکت ساکنان تغییر کاربری در تعدادی از بناهای آن صورت گرفت. همچنین، احداث نمایشگاه، موزه و ... باعث افزایش توجه جمعیت بازدیدکنندگان و درنتیجه، رونق اقتصادی و اجتماعی این روستا شد (Kim, 2015).
با و کیم پژوهشی با عنوان «بررسی و پیگیری همزمان منافع، بخش‌عمومی و خصوصی و دورۀ طولانی‌مدت پروژۀ نوسازی شهری در کرۀ جنوبی» انجام دادند. محققان در این مطالعه به این نتیجه رسیدند که توجه به خواسته‌های اجتماعی و فرهنگی ساکنان بافتهای ناکارآمد و کم‌برخوردار از‌جمله عوامل حیاتی موفقیت احیا این بافت‌ها بوده است (Bae & Kim, 2014).
ادموند در پژوهشی باعنوان «رویکرد بازآفرینی شهری در کشور هنگکنگ» با استفاده از تجربه‌های کشورهای موفق در این زمینه مانند آمریکا و انگلیس به‌دنبال پیاده‌سازی روش اجرایی برای بازآفرینی بافتهای ناکارآمد در این کشور بوده است. در ارزیابی متغیرهای تطبیقی این پژوهش می‌توان به پنج متغیر نقش و عملکرد دولت، تعداد سیستم برنامه‌ریزی، میزان توسعۀ مجدد شهری، میزان مشارکت عمومی و مقایسۀ ساختار نهادی برنامه‌ریزی اشاره کرد. نتایج پژوهش نشان داد که در کشور هنگکنگ وضعیت و نگاه برنامه‌ریزی در‌حوزۀ بافتهای ناکارآمد شهری به‌صورت متمرکز و از بالا به پایین بوده است و تناسبی در ارکان و ساختار برنامه‌ریزی برای نوسازی این محدوده‌ها وجود ندارد. از همه مهم‌تر میزان مشارکت عمومی است که بسیار پایین است (Edmond, 2012).
گادگسین و آلوکو در پژوهشی با عنوان «برنامه‌نوسازی شهری برای توسعۀ شهری پایدار در نیجریه: مسائل و چالش‌ها» به برنامۀ نوسازی و بهسازی بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری با رویکرد توسعۀ پایدار در نیجریه و مسائل و چالش‌های آن اشاره کردند. آنها دریافتند که شهرهای بزرگ با معضل سقوط میراث اجتماعی و فرهنگی و ریشه‌های خود بهعنوان یک بحران هویت مواجه هستند؛ بنابراین مراکز شهر خواستار بازگرداندن نشاط به مراکز شهری به‌معنای طراحی مراکز جذب هستند؛ با این حال برای حصول اطمینان از توسعۀ پایدار شهری مهم آن است که توجه به آموزش مناسب، روشنگری و مشارکت مردم در اولویت قرارگیرد (Gbadegesin & Aluko, 2010).
برتولینی پژوهشی با عنوان «پویایی در پایداری شهری و بررسی رویکرد نوسازی و بازآفرینی شیوۀ مداخله در بافتهای فرسوده» انجام داد. محقق در این مطالعه شیوۀ مداخله در بافتهای فرسوده را رویکردی فن‌سالار، اقتداری و از بالا به پایین با نگرش غیرمشارکتی و اجباری برنامه‌ریزان دانست. در این میان، هزینه‌های اجتماعی آن امکان مشارکت متوسط یا کم شهروندان و سرمایه‌گذار را خواهد داشت (Bertolini, 2005). در بررسی سوابق پژوهشی دربارۀ موضوع مورد بحث در دو بخش داخلی و خارجی مشخص شد که در بیشتر پژوهش‌های داخلی و خارجی به ملاحظات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیستی بافتهای فرسوده و ناکارآمد پرداخته شده است محققان در این مطالعات نگاه به رویکرد یک بازآفرینی شهری را مبتنی بر توجه به مسائل چندگانه و تقویت عوامل و دلایل آن دانسته‌اند. بر همین اساس، وجود و لزوم پژوهش علمی که هدف اصلی آن ارائۀ نقش و ارزیابی شاخصهای اجتماعی است، امروزه در روند احیا بافتهای فرسوده و ناکارآمد می‌تواند حائز اهمیت باشد؛ اما توجه به موقعیت و متفاوت‌بودن محلههای شهرها از‌حیث شرایط بومی، محلی و قومی و درنتیجه، شکل‌گیری مسائل اجتماعی متعدّد در آنها می‌تواند نقش مهمی در به تأخیر‌انداختن احیا بافتهای این محله‌ها داشته باشد. در‌حقیقت، پژوهش حاضر بیانگر این موضوع است که قابلیت تأثیرگذاری هریک از شاخصهای پژوهش باتوجه به ظرفیت و مکان مطالعه‌شده می‌تواند متغیر و حتی حذف‌شدنی باشد. از سویی دیگر، در ارزیابی شاخص‌ها که به نسبت پژوهش‌های پیشین کمتر به آن توجه شده در این پژوهش به آنها به دید عمیق‌تری نگاه شده است که همین مسئله نشاندهندۀ وجه تمایز پژوهش حاضر در‌مقایسه با پژوهش‌های پیشین است.
مبانی نظری پژوهش
بررسی مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش دربارۀ کیفیت محیطی در بافتهای ناکارآمد شهری نشاندهندۀ آن است که عوامل متعدّدی در ارتقای کیفیت این نوع فضاها مؤثر است. از آنجا که هدف مداخله در بافتهای شهری، یـافتن راهکارهای بهینـه برای حل مسائل و مشکلات زیستی شهروندان است، مداخله در این نوع بافت‌ها و شیوۀ برخورد با آنها یکی از بحث‌‌برانگیزترین مسائل در برنامه‌های شهری بوده است؛ از این رو مکتب‌ها و نظریه‌های متعدّدی در‌زمینـۀ ساماندهی و بهسازی بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری ارائه شده است؛ اما در این بین مکتب انسان‌گرایی توجه خاصی به مردم و مشارکت آنها با حضور متخصصان و کارشناسان در امر بهسازی و نوسازی شهری دارد. علاوه بر این، نظریه‌های اجتماعی و کیفی توسعه که در قالب مفاهیمی چون کیفیت زندگی، رفاه اجتماعی، عدالت اجتماعی و ... نمود یافته است، یکی از گرایش‌های نوینی است که تأثیر شگرفی در فرآیند تحول دیدگاه‌ها و روشهای برنامه‌ریزی شهری در نیمۀ دوم قرن بیستم داشته است. امروزه توجه به کیفیت زندگی شهری بهعنوان یک ضرورت اساسی در برنامه‌های توسعۀ شهری و به‌ویژه در بافتهای ناکارآمد، حکایت از بازتولید محیط‌های شهری به‌‌نحوی مطلوب در تقویت جنبـه‌های اجتماعی-مکانی دارد؛ از این رو انسان‌‌گراها معتقدند که شهروندان نقش اساسی در ساماندهی شهری دارند. بر این اساس، در عصر حاضر برنامه‌ریزی سنتی توان پاسخگویی به مشکلات و مسائل موجود در بافت فرسوده را ندارد تا برنامه‌ریزی مناسبی برای آیندۀ بافتهای فرسوده شهری داشته باشد (علوی و همکاران، 1401، ص. 74). همچنین، در هر کنکاش علمی بیان اصطلاحات و مفاهیم آن از اصول اصلی فرآیند فعالیت است؛ بنابراین با علم بر اینکه مشارکت اجتماعی یکی از راهبردهای الزام برای رسیدن به بازآفرینی شهری است، ابتدا به تعیین جایگاه این موضوع با بازآفرینی شهری توجه میشود.
رویکرد بازآفرینی شهری (Urban Regeneration Approach)
در ادبیات اخیر دنیا واژة «بازآفرینی شهری» بهعنوان یک واژۀ عام به کار می‌رود که مفاهیم دیگری نظیر بهسازی، نوسازی، بازسازی، توانمندسازی و روان‌بخشی را در‌بر‌می‌گیرد. بازآفرینی شهری فرآیندی است که منجر به خلق فضای شهری جدید با حفظ ویژگی‌های اصلیِ فضایی (کالبدی و فعالیتی) میشود. در این اقدام فضای شهری جدیدی حادث میشود کــه ضمن شباهت‌های اساسی با فضای شهری قدیم تفاوت‌های ماهوی و معنایی را با فضای قدیم به نمایش می‌گذارد. بازآفرینی (معاصرسازی)، یعنی تولید سازمان فضایی جدید منطبق بر شرایط تازه و ویژگی‌های نو که همگی در ایجاد روابط شهری جدید و یا تعریف دوبارۀ روابط شهری کهن یا موجود مؤثر می‌افتد (پوراحمد و همکاران، 1389، ص. 74). در سال‌های اخیر، مفهوم بازآفرینی شهری و بازآفرینی شهری پایدار به یکی از مهمترین روشهای ساماندهی بافتهای فرسودة شهری و منطقه‌هایی با بافت غیررسمی تبدیل شده است. به این مفاهیم در کشور ما توجه شده است. بافتهای فرسوده و غیررسمی در دو دهة گذشته به یکی از چالش‌های مدیریت شهری تبدیل شده است (ویسی و همکاران، 1399، ص. 45). بنابراین مهمترین رویکرد بازآفرینی شهری پایدار رویکرد اجتماع‌محور و مشارکت نهادها و گروه‌های اجتماعی است (شکل1).
شکل 1: رویکرد بازآفرینی شهری (منبع: جعفری و همکاران،1400، ص. 114).
Figure 1: The approach of urban regeneration
مفهوم بافتهای فرسوده و ناکارآمد (Distressed and Underprivileg)
بافتهای فرسوده و ناکارآمد به عرصه‌هایی از محدودۀ قانونی شهرها اطلاق میشود که به‌دلیل فرسودگی کالبدی، نداشتن دسترسی مناسب از سواره، تأسیسات، خدمات و زیرساخت‌های شهری آسیب‌پذیر بوده است و ارزش‌مکانی و اقتصادی نازلی دارد. بافتهای کم‌برخوردار به‌سبب فرسودگی در کلیت با یکدیگر ویژگی‌های مشترکی دارند (Wang et al., 2011, P. 102). حاکم‌شدن رویکردهای مهندسی در توسعۀ شهری ابعاد نوسازی شهری را با یک بُعد (نوسازی کالبدی) تغییر داده است. بدیهی است در چنین شرایطی عوامل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ... به فراموشی سپرده شده و نتایج ناگوار جدایی مردم از سازندگان و حامی آنان که بیشتر دولت بوده در کشور بروز کرده است (فتحی و همکاران، 1396، ص. 3).
بافتهای مختلف شهری از‌منظر کیفی
در یک تقسیم‌بندی کلان می‌توان بافتهای مختلف شهری را از‌نظر کیفی به چند دسته اصلی تقسیم کرد: 1- بافتهای قدیم و واجد ارزش تاریخی که بیشتر عمری بیش از 80 سال دارند؛ 2- بافتهای کم‌برخوردار که فرسوده شده و فرسودگی آنها از بابت کالبد و یا از بابت فعالیت است و شامل بخش‌های چشمگیری از شهرها با عمری بیش از 30 سال می‌شوند که به‌سبب عوامل مؤثر در فرسوده‌بودن ماهیت‌های متفاوت دارند. این بافت‌ها در چهار گروه بافتهای با میراث شهری، بافتهای فاقد میراث شهری، بافتهای حاشیه‌ای (سکونتگاه غیررسمی) و بافتهای روستا شهری تقسیم می‌شوند که این بافت‌ها در اثر گسترش شهرها و پیوستگی کالبدی روستاهای اطراف شهر در محدودۀ شهری ایجاد می‌شوند؛ 3- بافتهای حاشیه‌ای یا غیررسمی نوع دیگری از بافت‌ها هستند که به‌صورت خودجوش ساخته شده‌اند و بخشی از شهرهای عمدتاً بزرگ و یا شهرهای میانی بسیار مهاجرپذیر را تشکیل می‌دهند. با گسترش شهرها این نواحی درون منطقه‌های شهری قرار می‌گیرند. به‌طور کلی این بافت‌ها از ارزش‌های تاریخی و شهرسازی بی‌بهره‌اند. بافتهای جدید شهری که حصول آن در دهه‌های اخیر (کمتر از30 سال) بوده است، در آینده‌های نه چندان دور به‌تدریج به بافتهای فرسوده خواهند پیوست (رضایی و مظلومی، 1398، ص. 54).
مفهوم مؤلفه‌های اجتماعی در بافتهای فرسوده و ناکارآمد
برنامه‌ریزی شهری از‌جمله علومی است که به این مفهوم توجه ویژه‌ای داشته است. این علم با درک اثر‌های سرمایۀ اجتماعی در‌بین شهروندان هر روز بر دامنۀ استفاده از آن افزوده میشود. بحث بر سر ارائۀ تعریفی واحد از مؤلفه‌های اجتماعی به نتیجه نرسیده است؛ اما یکی از تعریف‌های مطرح در‌زمینۀ سرمایۀ اجتماعی، آن را شامل مجموعه هنجارهای موجود در سیستم‌های اجتماعی می‌داند که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه میشود و درنتیجه، سطح هزینه‌های تبادلات و ارتباطات را کاهش می‌دهد. برای بررسی وضعیت سرمایۀ اجتماعی شاخص‌هایی بررسی میشود که از‌جملۀ آنها اعتماد اجتماعی، مشارکت، انسجام و همبستگی، آگاهی و روابط اجتماعی است (آقایی‌زاده و همکاران، 1398، ص. 150). پیامدهای ناشی از توجه به نقش مؤلفه‌های اجتماعی در بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهرها می‌تواند در ارتقای شأن سکونتی بافت، اعتمادسازی متقابل بین ساکنان و متولیان امر، تأمین حق امنیت سکونت، مشارکت ساکنان در فرآیند تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری، ایجاد مراکز فعّال برای افزایش تعاملات اجتماعی، کاهش بیکاری و جرم، تشکیل سازمان‌های غیردولتی داوطلبانه (NGO) (Non Governmental Organization) برای حمایت از فرآیند توسعه، توجه خاص به گروه‌های آسیب‌پذیر به‌ویژه زنان و جوانان و پرورش قابلیت‌های متناسب با توانایی، مهارت و دانش تأثیرگذار باشد (رزاقی‌اصل و خوشقدم، 1396، ص. 65).
بدین ترتیب، این بافت‌ها نیازمند طرح استراتژی‌های بنیادین برای تغییرات اساسی در ابعاد کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی هستند. تغییراتی که اغلب در بلندمدت و با صرف هزینه‌های گزاف برای رفع مشکلات فوق ازسوی نهادهای عمومی با تأکید بر سه عامل (شامل آموزش، اجرا و مهندسی) و نیز در نظر گرفتن نیازهای خاص ساکنان برای تعیین هدف‌ها و ارزیابی تغییرات صورت می‌گیرد (Wang et al., 2011, P. 103).
نگاه‌ها و رویکردها به بافتهای قدیمی در‌سطح جهانی و در طی دهه‌های متمادی به‌لحاظ کالبدی از نگاه به تک‌ساختما‌ن‌ها و یادگارهای میراثی به نگاه به کل بافت معطوف شده است. همزمان با این تغییر نگاه از‌لحاظ کالبدی، رویکردهای برنامه‌ریزی و مدیریتی برای نوسازی و بهسازی آنها نیز تغییر یافته و از اقدامی یک‌سویه و از بالا به پایین به سمت اقدامی چند‌سویه (با مشارکت محلی و پذیرش تنوع فرهنگی بهعنوان یک ارزش و تسهیل‌کنندگی بیشتر در بافت) گرایش پیدا کرده است. نگارندگان براساس مبانی نظری، یافته‌های مطالعات پیشین و مطالعات اکتشافی مراحل انجام‌دادن پژوهش را به‌صورت مصاحبه با اهالی محلههای مطالعه‌شده به‌صورت تصویر 2 تنظیم کردند و بدین ترتیب، آن مراحل مبنای آزمون سؤال اصلی پژوهش قرار گرفت.
شکل 2: مراحل انجام‌دادن پژوهش (منبع: نویسندگان، 1398)
Figure 1: The stages of conducting research
روش‌شناسی پژوهش
پژوهش حاضر از‌نظر هدف، کاربردی و براساس روش تحقیق پیمایشی مبتنی بر پرسشنامه است. جامعۀ آماری پژوهش سه محلۀ علوی، نهضت‌آباد و فاطمیه است که به‌ترتیب 47978، 6034 و 11182 نفر جمعیت داشته است و در‌مجموع، 65194 نفر هستند. حجم نمونه برابر با 377 نفر از شهروندان1 سه محلۀ مطالعه‌شده بوده است. در پژوهش حاضر باتوجه به مشخص‌شدن حجم نمونه ابتدا پرسشنامۀ محقق‌ساخته تهیه شد. در‌زمینۀ تعریف متغیرها (گویه‌ها) برای مفهوم عملکرد اجتماعی در بافتهای فرسوده و ناکارآمد در پرسشنامه از پنج مؤلفه (حس تعلق اجتماعی، انسجام اجتماعی، همیاری اجتماعی، امنیت اجتماعی و اعتماد اجتماعی) و 36 گویه استفاده شده است که اطلاعات حاصل‌شده در جدول 1 آمده است. روش طراحی پرسشنامه در چهار مرحله انجام شد. مرحلۀ اول: استخراج عوامل و شاخص‌ها از متون؛ مرحلۀ دوم: ارائۀ شاخص‌ها به خبرگان و اضافه‌کردن عوامل جدید و استفاده از روش دلفی برای حاصل‌شدن اجماع نظری روی آنها؛ مرحلۀ سوم: نهایی‌سازی شاخص‌ها و زیرشاخص‌ها و ارائه به خبرگان برای وزن‌دهی آنها؛ مرحلۀ چهارم: استخراج پرسشنامۀ محقق‌ساخته و ورود به بخش کمّی بوده است. در پژوهش حاضر موضوع (برای روایی پرسشنامه‌ها) پس از مطالعات اسنادی و میدانی در قالب روش دلفی و نظرسنجی از تعدادی استادان دانشگاه و کارشناسان مرتبط تأیید شد. نتایج نشان داد که پرسشنامه‌های توزیعی و سازه‌های تعیین‌شده پایایی مناسب در عوامل یاد شده دارند (با ارزش عددی 82/0، جدول2). سپس با استفاده از پرسشنامۀ محقق‌ساخته که حاوی مقیاس پنج درجه‌ای لیکرت از بسیار ضعیف تا بسیارخوب با امتیازهای یک تا پنج بود، اقدام به سنجش آن پرسشنامه شد. پرسشنامۀ مذکور پس از سنجش روایی و پایایی به‌صورت حضوری ازسوی محقق به تعداد حجم نمونه و با روش نمونه‌گیری تصادفی ساده بین هریک از شهروندان محدودۀ مطالعه‌شده توزیع شد. همچنین، در این مطالعه برای تحلیل داده‌های جمع‌آوری‌شده از آمار توصیفی و استنباطی و در بخش آمار توصیفی از فراوانی، درصد فراوانی و میانگین استفاده شد. یافته‌ها در بخش آمار استنباطی براساس نتایج به‌دست‌آمده از پرسشنامه و مشاهده‌های میدانی با استفاده از نرم‌افزار SPSS تجزیه‌و‌تحلیل شد. بدین منظور در نرم‌افزار SPSS برای نرمال‌بودن توزیع داده‌ها و وضعیت مؤلفه‌های پژوهش از آزمون کلموگروف اسمیرنوف و آزمون علامت و نیز برای وزن‌دهی شاخص‌ها و رتبه‌بندی محله‌ها از مدل آنتروپی شانون و تکنیک ماباک استفاده شد.
جدول 1: مؤلفه‌ها و شاخصهای ارزیابی‌شده در پژوهش
Table 1: The Components and indicators evaluated in the research
|
مؤلفه |
شاخص |
|
حس تعلق اجتماعی |
وضعیت علاقه‌مندی به زندگی در محله، وضعیت توجه به مسائل محله، وضعیت رفتار ساکنان در محله (فردی و اجتماعی)، وضعیت توجه به عناصر هویتی محله (مدرسه، مسجد، میدان و...) |
|
انسجام اجتماعی |
وضعیت ارتباط و تعامل همسایگان با یکدیگر، وضعیت صمیمیت همسایگان محله، وضعیت اهمیت قائل‌شدن برای حل مشکلات یکدیگر، وضعیت شرکت در مراسم مختلف همسایگان (جشن، عزا و...)، وضعیت وساطت ساکنان محله برای حل اختلافات و درگیری‌های احتمالی در محله |
|
همیاری اجتماعی |
وضعیت نهادهای خدماتی در حل مشکلات محله، وضعیت همیاری و همکاری ساکنان در حل مشکلات محله، وضعیت اعتقاد به حصول نتیجه به کار گروهی نسبت به کارهای فردی برای حل مشکلات محله، وضعیت کمک‌دادن فکری همسایگان به یکدیگر، وضعیت کمک‌کردن مالی همسایگان به یکدیگر، وضعیت مشارکت مالی در ساخت تأسیسات و تجهیزات برای محله (مدرسه، درمانگاه، مسجد و...)، وضعیت مشارکت و تعامل خیرین به محله |
|
امنیت اجتماعی |
وضعیت برخورد با افراد معتاد، شرور، بزهکار و ... در محله، وضعیت امنیت از حضور در پارک‌های محله، وضعیت امنیت از پارک‌کردن اتومبیل در محله، وضعیت امنیت از خالی‌گذاشتن منزل به‌مدت چند روز، وضعیت امنیت در مسیرهای خلوت محله به‌ویژه شب‌ها، وضعیت امنیت از به همراه داشتن وجه نقد یا وسایل قیمتی در محله، وضعیت روشنایی معابر، وضعیت امنیت از رفت‌وآمد همسایگان به منزل یکدیگر، وضعیت امنیت کودکان و نوجوانان در هنگام بازی‌کردن در محله، وضعیت سپردن منزل به همسایگان و اقوام در هنگام مسافرت‌های طولانی‌مدت، وضعیت برقراری امنیت محله با نیروهای انتظامی |
|
اعتماد اجتماعی |
وضعیت اعتماد به همسایگان، وضعیت پایبندی مردم محله به قوانین، وضعیت رضایت مردم محله از مسئولان شهری، وضعیت اعتماد به خویشاوندان و دوستان نزدیک، وضعیت یکی‌بودن ظاهر و باطن همسایگان، وضعیت پایبندی همسایگان به قول و قرارهای خود، وضعیت انصاف و امانتداری همسایگان، وضعیت راستگویی و صداقت همسایگان، وضعیت مسئولیت‌پذیری مسئولین شهری در حل مشکلات |
منبع: نویسندگان، 1398[1]
جدول 2: میزان پایایی سازه‌های پژوهش
Table 2: Rate of reliability of research structures
|
|
شاخص‌ها |
||||
|
حس‌تعلق اجتماعی |
انسجام اجتماعی |
همیاری اجتماعی |
امنیت اجتماعی |
اعتماد اجتماعی |
|
|
تعداد متغیر |
4 |
5 |
7 |
11 |
9 |
|
میزان آلفا (شهروندان) |
85/0 |
77/0 |
83/0 |
81/0 |
84/0 |
منبع: نویسندگان، 1398
روش ماباک از جدیدترین تکنیک‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره است که برای رتبه‌بندی گزینه‌ها در مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره استفاده میشود. Dragan Pamucar و Goran Cirovic اولین‌بار این روش را[2]در سال 2015 میلادی مطرح و ارئه کردند (Pamucar & Cirovic, 2015). این روش برای ارزیابی ارزش هر دو معیار کمینه و بیشینه به کار می‌رود. همچنین، در این روش تأثیر معیارهای کمینه و بیشینه روی ارزیابی نتایج به‌صورت جداگانه در‌نظر گرفته میشود. برای پیاده‌سازی روش ماباک ضرورت دارد که مراحل مختلف به مرحلۀ انجام برسد. در مرحلۀ نخست باید وزن معیارها تعیین شود. برای پیاده‌سازی این روش ضرورت دارد که ابتدا مقدار‌های هر گزینه به ازای هر معیار استخراج و سپس وزن و ارزش معیارها با نرمال‌سازی مقدار‌های ماتریس حاصل شود.
مرحلۀ اول: تشکیل ماتریس تصمیم
تشکیل ماتریس داده‌ها براساسm گزینه‌ها و n شاخص تعیین میشود (حس تعلق اجتماعی، انسجام اجتماعی، همیاری اجتماعی، امنیت اجتماعی، اعتماد اجتماعی). سه محلۀ شهری مدنظر و شاخصهای هرکدام از آنها به‌صورت زیر تعریف میشود (رابطۀ 1).
رابطۀ (1)
X=
مرحلۀ دوم: نرمال‌سازی عناصر ماتریس
در این مرحله باتوجه به داده‌های ماتریس تصمیم‌گیری، نرمال‌سازی آنها محاسبه میشود. عناصر ماتریس نرمال (N) با استفاده از رابطۀ (2) مشخص میشود.
رابطۀ (2)
مرحلۀ سوم: تشکیل ماتریس تصمیم موزون
در این مرحله وزن معیارها (N) باید محاسبه شود. برای این منظور از روش آنتروپی برای وزن معیارها استفاده شده است. با در دست داشتن اوزان معیارها با رابطۀ (3و4) ماتریس تصمیم نرمال موزون تشکیل میشود.
رابطۀ(3)
vij = Wj * (nij + 1)
رابطۀ(4)
مرحلۀ چهارم: تعیین ماتریس محدودۀ تقریبی (G)
برای تعیین مرز هر معیار (پنج مؤلفه پژوهش) باید میانگین هندسی مقدار‌های هر معیار محاسبه شود که با رابطۀ (5) زیر به دست می‌آید. جایی که vij عناصر ماتریس وزنی (V) را نشان می‌دهد، m تعداد کل گزینه‌های جایگزین را نشان می‌دهد. n تعداد کل معیارهایی را نشان می‌دهد که گزینه‌های ارائه‌شده برای آنها انتخاب میشود.
رابطۀ(5)
gi = Π (vij)
مرحلۀ پنجم: محاسبۀ فاصلۀ گزینه‌ها تا مرز ناحیۀ شباهت
در این مرحله از روش ماباک با استفاده از رابطۀ (6) فاصلۀ گزینه‌ها تا مرز ناحیۀ شباهت محاسبه میشود.
رابطۀ(6)
مرحلۀ ششم: انتخاب گزینۀ بهینه
در روش ماباک با استفاده از رابطۀ (7) امتیاز نهایی هر گزینه مشخص و براساس آن گزینه‌ها رتبه‌بندی میشود.
رابطۀ(7)
Si = Σ(qij) ; i=1,2,..n ; j= 1,2,…m
محاسبۀ مقدار‌های توابع معیار با گزینه‌ها بهعنوان مجموع فاصله‌های جایگزین از منطقه‌های تقریبی مرزی qi به دست می‌آید. با جمع‌کردن عناصر ماتریس Q در هر سطر مقدار‌های نهایی تابع معیار گزینه‌ها به دست می‌آید. در این رابطه n تعداد معیارها را نشان می‌دهد و m تعداد گزینه است.
محدودۀ مطالعه‌شدۀ پژوهش
کلانشهر اهواز با مساحت 31800 هکتار 8 منطقۀ شهری دارد. محلههای مطالعه‌شده در این پژوهش در سه منطقۀ شهری متفاوت کلانشهر اهواز قرار گرفته است (شکل3). محلۀ علوی با جمعیت 47978 نفر و مساحت 203 هکتار در منطقۀ شش شهری قرار دارد و از شمال به کوی انقلاب، از جنوب به منابع طبیعی و کوی22بهمن، از شرق به کمپلو جنوبی و از غرب به کوی سادات و شهرک رزمندگان امتداد می‌یابد (شکل4). محلۀ نهضت‌آباد با جمعیت 6304 نفر و مساحت 52 هکتار در منطقۀ چهار شهری قرار دارد که از شمال به منازل راه آهن، از جنوب به دانشگاه شهید چمران و از شرق به کوی سیلو و محلۀ امانیه و از غرب به محلههای رفیش‌آباد و کمپلو جنوبی منتهی میشود (شکل5). کوی فاطمیه با جمعیت 11182 نفر و مساحت 75 هکتار جزء هستۀ اولیۀ شهر و منطقۀ یک شهری است. این محله از شمال به خیابان امام‌خمینی، از شرق به اتوبان امام خمینی، از غرب به خیابان سلطانی و از جنوب به خیابان ششم پادادشهر محدود میشود (شکل6) (حمیدی‌پور و همکاران، 1396).
شکل 3: موقعیت محلههای علوی، نهضت‌آباد و فاطمیه در کلانشهر اهواز (منبع: نویسندگان، 1398)
Figure 3: Location of Alevi, Nehzat-Abad and Fatemieh Neighborhoods In Ahvaz Metropolitan
شکل 4: بازارچۀ محلی و وضعیت ابنیه در محلۀ علوی (منبع: نویسندگان، 1398)
Figure 4: Local market and the condition of the building in Alavi neighborhood
شکل 5: وضعیت ابنیه و نخاله‌های ساختمانی و زباله‌های رها‌شده در محلۀ نهضت‌آباد (منبع: نویسندگان، 1398)
Figure 5: Status of buildings and construction debris and abandoned garbage in Nehzat-Abad neighborhood
شکل 6: وضعیت معبر فرعی و ابنیه در محلۀ فاطمیه (منبع: نویسندگان، 1398)
Figure 6: Status of buildings and side alley in Fatemieh neighborhood
یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل
طی حدود سه دهه نظریه‌پردازی و اجرای رویکرد بازآفرینی شهری سیر تکامل بازآفرینی شهری از حوزۀ توجه به کالبد، به عرصۀ تأکید بر ملاحظات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تغییر یافته و منجر به ظهور بازآفرینی شهری اجتماع‌محور شده است. رویکردهای متأخر مداخله در بافتهای ناکارآمد و کم‌برخوردار در‌پی تعامل اجتماعی و تأکید بر نقش گروه‌های اجتماعی بوده‌اند. محققان در نوشتار پیش رو به این مسئله پاسخ دادند که از‌طرفی باتوجه به نتایج اقدام‌های بازآفرینی شهری در نقاط مختلف جهان، اعتماد و مشارکت شهروندان بهعنوان مؤلفۀ اثربخش در موفقیت پروژها‌ی بازآفرینی امری خودجوش نخواهد بود و مستلزم دخالت عوامل متعدّد است و این آن چیزی است که سایر مسائل اجتماعی (حس تعلق اجتماعی، انسجام اجتماعی، همیاری اجتماعی، امنیت اجتماعی و اعتماد اجتماعی) با حضور در فرآیند بازآفرینی قادر به تأمین آن است.
در کلانشهر اهواز براساس آخرین ابلاغیۀ معیارهای شهرسازی 64 محله از مجموع 154 محله با جمعیتی بالغ بر 460 هزار نفر و سه هزار و 300 هکتار مساحت بهعنوان بافت فرسوده، تاریخی، ناکارآمد و با مخاطره‌های طبیعی و انسان‌ساخت عنوان شده است. همچنین، استان خوزستان جزء سه استان نخست کشور از‌نظر مساحت و جمعیت ساکن در بافتهای ناکارآمد است که عمده‌ترین مشکل در بافتهای فرسوده و ناکارآمد ناهماهنگی دستگاه‌های دولتی و مجموعه‌هایی است که قرار است به نوعی در این منطقه‌ها ورود کنند (پایگاه خبری حیات، 1402). از 154 محلۀ موجود در کلانشهر اهواز 64 محله جزء بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری است؛ مانند محلههای زرگان، زویه (در منطقۀ 3 شهری)، منبع آب، حصیرآباد، آسیا آباد، عامری، خزعلیه (در منطقۀ 7 شهری)، مرکز شهر و فاطمیه-یوسفی (در منطقۀ یک شهری)، علوی، سیاحی، عین دو (در منطقۀ 6 شهری) و نهضت‌آباد (لشکرآباد) و رفیش‌آباد (در منطقۀ 4 شهری) و ملاشیه (در منطقۀ 5 شهری) و ... . امروزه با رشد شهرنشینی بافتهای جدید شهرها با شاخصهای مدرن شکل گرفته است و روز‌به‌روز به حجم و اهمیت آن افزوده میشود. به‌خصوص امروزه اهمیت این مسئله با تغییر شیوۀ زیستن افراد، حضور عناصر زندگی مدرن و سبک زندگی شهرنشینی بیشتر شده است. همچنین، امروزه به شیوه‌های نوین و متنوع دخالت در بافتهای شهری با آگاهی از سابقۀ 50 سالۀ دخالت دولت‌ها در بافتهای ناکارآمد شهری توجه شده است.
آنچه می‌توان در پژوهش حاضر بهعنوان مسئلۀ اصلی در‌مقایسه با پژوهش‌های پیشین اشاره کرد این است که هرگونه تغییر در بهبود و اصلاح متغیرهای پژوهش در هریک از محلههای مطالعه‌شده از‌جمله رفتار اجتماعی و فردی ساکنان، روابط اجتماعی همسایگان، امنیت اجتماعی محله، امکانات خدماتی محله، همیاری و همکاری ساکنان (مشارکت)، اعتماد و اعتقاد ساکنان محله به یکدیگر و به دولت، تعامل نهادهای خدمات رسان با ساکنان محله و ... باتوجه به شرایط اجتماعی این محله‌ها (تنوع قومی، سواد پایین، طبقات کم‌درآمد، امنیت نامناسب، آموزش نادرست، زاد و ولد زیاد و ...) کاری بسیار سخت و دشوار است. دلایل این موضوع را از دو منظر می‌توان مطرح کرد. دلیل اول: طبق بررسی‌های میدانی که با مراجعۀ مستقیم به مردم این محله‌ها انجام و مشکلات و کمبودهای آنها مشاهده است، (وضعیت بد محیط کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و خدماتی-زیستی محلههای بررسی‌شده که در برخی محله‌ها شرایط حادتر و در برخی دیگر شرایط کمتر) گفت‌وگو با آنها، توزیع پرسشنامه و نتایجی که از آن به دست آمده است، می‌تواند گواه و تأیید موضوع باشد. دلیل دوم: خصوصیات اجتماعی و فرهنگی این محله‌ها و عادت‌کردن مردم ساکن با این نوع زندگی طی چند دهه گذشته که دربرابر هرگونه تغییر مقاومت از خود نشان می‌دهند (براساس مشاهده‌های عینی قسمتی از واحدهای مسکونی در محلههای علوی و نهضت‌آباد فاقد سند مالکیت هستند و صاحبان آنها سال‌هاست که با قول‌نامۀ مشاور املاک یا غیره در آن ساکن هستند و در بیشتر موارد خرید و فروش با همین مدارک انجام شده است و یا انجام میشود، مسئلۀ داشتن انشعابات غیررسمی آب و برق در این محله‌ها و رعایت‌نکردن مسائل بهداشت جمعی و فردی (نگهداری احشام سبک و سنگین در‌سطح منازل و یا پرسه‌زدن حیوانات در کوچه و خیابان‌های این محله‌ها و ... به نوعی عادت یا فرهنگ غلط تلقی شده و تعمیم یافته است).
یافته‌های توصیفی
براساس یافته‌های توصیفی اشاره‌شده در جدول (3) از مجموع 377 پرسشنامۀ توزیع‌شده در محلههای سه‌گانه اطلاعات به‌دست‌آمده به شرح ذیل است. 9/68 درصد پاسخ‌دهندگان مرد و 1/31 درصد زن، 6/81 درصد آنها متأهل و 4/18 مجرد هستند. از‌نظر وضعیت سنی پاسخ‌دهندگان 7/21 درصد بین 18 تا 30 سال، 5/35 درصد بین 31 تا 43 سال، 4/25 درصد بین 44 تا 56 سال و 2/17درصد بالای57 سال بوده‌اند. به‌لحاظ تحصیلات، 9/55 درصد آنها زیر‌دیپلم، 9/20 درصد دیپلم، 8/10 درصد فوق‌دیپلم، 2/9 درصد لیسانس و 9/2 درصد فوق‌لیسانس و بالاتر داشته‌اند. همچنین، 4/67 درصد پرسش‌شوندگان در زمان پاسخ بیش از 15 سال در محلۀ خود اقامت داشته‌اند.
جدول 3: یافته‌های توصیفی پژوهش
Table 3: Descriptive findings of the research
|
گزینه |
وضعیت تأهل |
جنسیت |
وضعیت سنی |
سطح تحصیلات |
|||||||||
|
|
مجرد |
متأهل |
مرد |
زن |
18-30 |
31-43 |
44-56 |
57+ |
زیر‌دیپلم |
دیپلم |
فوق دیپلم |
لیسانس |
فوق لیسانس و بالاتر |
|
فراوانی |
69 |
308 |
260 |
117 |
82 |
134 |
96 |
65 |
211 |
79 |
41 |
35 |
11 |
منبع: نویسندگان، 1398
یافته‌های تحلیلی
در این پژوهش برای بررسی عملکرد مسائل اجتماعی در بافتهای فرسوده و ناکارآمد سه محلۀ مطالعه‌شده، 5 مؤلفه و 36 شاخص برحسب مطالعات پژوهش انتخاب شد. در ابتدا برای بررسی نرمال‌بودن توزیع داده‌ها و مؤلفه‌ها از آزمون کلموگروف-اسمیرنوف استفاده شد. فرض صفر به این صورت انتخاب شده که داده‌ها نرمال است. سطح آزمون نیز 5 درصد در‌نظر گرفته شد که نتایج تحلیل این آزمون در جدول (4) نشان داده شده است.
Table 4: The results of the Kolmogorov-Smirnov test for the research components
|
نام محله |
مؤلفه‌ها |
|||||||||
|
حس تعلق اجتماعی |
انسجام اجتماعی |
همیاری اجتماعی |
امنیت اجتماعی |
اعتماد اجتماعی |
||||||
|
آمارۀ Z |
سطح معناداری |
آمارۀ Z |
سطح معناداری |
آمارۀ Z |
سطح معناداری |
آماره Z |
سطح معناداری |
آمارۀ Z |
سطح معناداری |
|
|
علوی |
390/0 |
001/0 |
343/0 |
001/0 |
369/0 |
001/0 |
331/0 |
000/0 |
351/0 |
000/0 |
|
نهضت‌آباد |
317/0 |
000/0 |
305/0 |
001/0 |
371/0 |
001/0 |
333/0 |
000/0 |
353/0 |
000/0 |
|
فاطمیه |
308/0 |
000/0 |
381/0 |
001/0 |
382/0 |
001/0 |
341/0 |
000/0 |
357/0 |
000/0 |
منبع: نویسندگان، 1398
باتوجه به نتایج به‌دست‌آمده از جدول (4) مشاهده میشود که مقدار سطح معناداری آزمون در تمامی موارد کمتر از 05/0 شده است. پس فرض نرمال‌بودن داده‌ها رد شده است؛ بنابراین برای بررسی امتیاز مؤلفه‌ها، شاخصهای پژوهش و میزان ارتباط آنها در سه محلۀ علوی، نهضت‌آباد و فاطمیه از آزمون ناپارامتری علامت یا نشانه استفاده شد که نتایج آن در جدول‌های (5) و (6) آمده است.
Table 5: The results of calculating the total score and the average of the components and indicators of the research using the sign test
|
مؤلفه‌ها |
شاخص / متغیر |
امتیاز |
میانگین |
|
حس تعلق اجتماعی |
وضعیت علاقه‌مندی به زندگی در محله |
62/3 |
115/3 |
|
وضعیت توجه به مسائل محله |
93/2 |
||
|
وضعیت رفتار ساکنان در محله (فردی و اجتماعی) |
96/2 |
||
|
وضعیت توجه به عناصر هویتی محله (مدرسه، مسجد، میدان و...) |
95/2 |
||
|
انسجام اجتماعی |
وضعیت ارتباط و تعامل همسایگان با یکدیگر |
01/3 |
022/3 |
|
وضعیت صمیمیت همسایگان محله |
90/2 |
||
|
وضعیت اهمیت قائل‌شدن برای حل مشکلات یکدیگر |
01/3 |
||
|
وضعیت شرکت در مراسم مختلف همسایگان (جشن، عزا و ...) |
17/3 |
||
|
وضعیت وساطت ساکنان محله برای حل اختلافات و درگیری‌های احتمالی در محله
|
02/3 |
||
|
همیاری اجتماعی |
وضعیت نهادهای خدماتی در حل مشکلات محله |
67/2 |
86/2 |
|
وضعیت همیاری و همکاری ساکنان در حل مشکلات محله |
95/2 |
||
|
وضعیت اعتقاد به حصول نتیجه به کار گروهی نسبت به کارهای فردی برای حل مشکلات محله |
98/2 |
||
|
وضعیت کمک‌دادن فکری همسایگان به یکدیگر |
92/2 |
||
|
وضعیت کمک‌کردن مالی همسایگان به یکدیگر |
88/2 |
||
|
وضعیت مشارکت مالی در ساخت تأسیسات و تجهیزات برای محله (مدرسه، درمانگاه، مسجد و ...) |
65/2 |
||
|
وضعیت مشارکت و تعامل خیرین به محله |
02/3 |
||
|
امنیت اجتماعی |
وضعیت برخورد با افراد معتاد، شرور، بزهکار و ... در محله |
77/2 |
733/2 |
|
وضعیت امنیت از حضور در پارک‌های محله |
64/2 |
||
|
وضعیت امنیت از پارک‌کردن اتومبیل در محله |
59/2 |
||
|
وضعیت امنیت از خالی‌گذاشتن منزل به‌مدت چند روز |
60/2 |
||
|
وضعیت امنیت در مسیرهای خلوت محله به‌ویژه شب‌ها |
63/2 |
||
|
وضعیت امنیت از به همراه داشتن وجه نقد یا وسایل قیمتی در محله |
57/2 |
||
|
وضعیت روشنایی معابر |
94/2 |
||
|
وضعیت امنیت از رفت‌وآمد همسایگان به منزل یکدیگر |
67/2 |
||
|
وضعیت امنیت کودکان و نوجوانان در هنگام بازی‌کردن در محله |
95/2 |
||
|
وضعیت سپردن منزل به همسایگان و اقوام در هنگام مسافرت‌های طولانی‌مدت |
80/2 |
||
|
وضعیت برقراری امنیت محله با نیروهای انتظامی |
91/2 |
||
|
اعتماد اجتماعی |
وضعیت اعتماد به همسایگان |
97/2 |
914/2 |
|
وضعیت پایبندی مردم محله به قوانین |
93/2 |
||
|
وضعیت رضایت مردم محله از مسئولان شهری |
91/2 |
||
|
وضعیت اعتماد به خویشاوندان و دوستان نزدیک |
01/3 |
||
|
وضعیت یکی‌بودن ظاهر و باطن همسایگان |
98/2 |
||
|
وضعیت پایبندی همسایگان به قول و قرارهای خود |
90/2 |
||
|
وضعیت انصاف و امانتداری همسایگان |
81/2 |
||
|
وضعیت راستگویی و صداقت همسایگان |
89/2 |
||
|
وضعیت مسئولیت‌پذیری مسئولین شهری در حل مشکلات |
83/2 |
منبع: نویسندگان، 1398
مطابق جدول 5 مؤلفۀ وضعیت امنیت از به همراه داشتن وجه نقد یا وسایل قیمتی در محله از متغیرهای شاخص امنیت اجتماعی با میانگین 57/2 پایین‌ترین نقـش را در ارتقای کیفی محلههای مطالعه‌شده داشته است. ساکنان این محله‌ها عوامل مؤثر در کاهش امنیت را در مواردی مانند فرسـودگی بافـت کالبـدی، پایین‌بودن کیفیت دسترسی‌ها، مساحت کم عرصۀ واحدهای مسـکونی، پس‌زدگی فاضلاب، فرسودگی اجتماعی، تراکم جوانان بیکار و گسترۀ طبقات اقتصادی می‌دانند؛ از ایـن رو آنها معتقدند که هرچه میزان دسترسی بـه فضاها و رؤیت‌‌پذیری آنها بیشتر باشد، میزان جرم و جنایت کاهش می‌یابد که این خود با افزایش امنیت در فضاها به ارتقای کیفـی محله کمک میشود. خصوصیات فرهنگ غالب در این محله‌ها (اقوام عرب زبان)، نگاه قومیتی و دور هم‌بودن دوستان و آشنایان در محله یکی از مهمترین دلایل بالا‌بودن معیار است. همچنین، در جدول (5) مشاهده میشود که دو مؤلفۀ حس تعلق اجتماعی و انسجام اجتماعی به‌ترتیب با میانگین 115/3 و 022/3 بیشتر از حد متوسط ارزیابی (عدد3) شده است.
جدول 6: نتایج آزمون علامت در میزان ارتباط متغیرهای پژوهش در محلههای مطالعه‌شده
Table 6: The results of the sign test in the correlation of the research variables in the studied localities
|
نام محله |
میانگین |
انحراف معیار |
آمارۀ z |
P |
|
علوی |
53/2 |
577/0 |
603/4 |
000/0 |
|
فاطمیه |
13/3 |
71/0 |
318/2 |
014/0 |
|
نهضت‌آباد |
002/3 |
99/0 |
055/2 |
040/0 |
منبع: نویسندگان، 1398
باتوجه به داده‌های جدول (6) مشاهده میشود که میانگین میزان ارتباط مجموع متغیرها در محلۀ علوی برابر 53/2 با انحراف معیار 577/0 و مقدار آمارۀ آزمون 603/4 و سطح معناداری آزمون کمتر از 05/0 است؛ بنابراین باتوجه به اینکه میانگین وضعیت متغیرهای پژوهش در محلۀ علوی از متوسط (3) کمتر شده است، می‌توان نتیجه گرفت که وضعیت متغیرهای این محله به نسبت دو محلۀ دیگر پایین‌تر است. نتایج آماری ارزیابی مؤلفه‌های پژوهش در محلۀ فاطمیه باتوجه به داده‌های جدول (6) نیز نشان می‌دهد که میانگین میزان ارتباط مجموع متغیرها در محلۀ فاطمیه برابر 13/3 و بیشتر از حد متوسط (3) و مقدار سطح معناداری آزمون کمتر از 05/0 است؛ بنابراین آزمون معنادار بوده است و می‌توان نتیجه گرفت که وضعیت متغیرها در محلۀ نهضت‌آباد به نسبت محلۀ علوی بالاتر است. همچنین، باتوجه به داده‌های جدول (6) مشاهده میشود که میانگین میزان ارتباط مجموع متغیرها در محلۀ نهضت‌آباد برابر 002/3 و بیشتر از حد متوسط (3) با انحراف معیار 99/0 و مقدار آمارۀ آزمون 055/2 و سطح معناداری آزمون کمتر از 05/0 است؛ بنابراین آزمون معنادار بوده است و می‌توان نتیجه گرفت که وضعیت متغیرهای پژوهش در محلۀ نهضت‌آباد نسبت به دو محلۀ علوی و فاطمیه بالاتر است. نتایج کلی آزمون علامت نشان می‌دهد که وضعیت بررسی 36 شاخص / متغیر پژوهش در سه محلۀ مطالعه‌شده به‌ترتیب محلۀ فاطمیه به نسبت دو محلۀ دیگر وضعیت ارزیابی بهتری در محاسبه‌های آماری از خود نشان داده است؛ از این رو فرضیۀ مطرح‌شده در پژوهش تأیید میشود.
جمع‌بندی کلی از بررسی شاخصهای پژوهش حاکی از فقر اجتماعی محلههای مطالعه‌شده است. رسیدگی و توجـه بیشتر براساس سیاست‌های عدالت برمبنای نیاز در سیاست‌های کلانشهری به‌ویژه در‌زمینۀ توزیـع خدمات و امکانات در محلههای علوی، فاطمیه و نهضت آباد نادیده گرفته و کمتر به آنها توجه میشود. به بیان دیگر، حمایت و اولویت مدیریت شهری در اقدام و اجرای عدالت و توانمندسازی آنها به تعویق افتاده که این موضوع رهایی از فقر را سخت‌تر و دسترسی به فرصت‌ها را محدودتر کرده است.
در ادامۀ یافته‌های پژوهش برای انجام‌دادن تکنیک[3]MABAC (Multi-Attributive Border Approximation area Comparison- Pamucar and Cirovic,2015) به معیار و گزینه نیاز بود؛ از این رو پنج معیار-مؤلفه (حس‌تعلق، انسجام، همیاری، امنیت و اعتماداجتماعی) و سه گزینه که محلههای بررسی‌شده بودند (علوی، نهضت‌آباد و فاطمیه)، انتخاب شد. برای بررسی و ارزیابی مؤلفه‌ها در محلههای مطالعه‌شده ابتدا پاسخ شهروندان / ساکنان گردآوری و میانگین پاسخ‌ها در نرم‌افزار اکسل بهعنوان ماتریس خام وارد شد. هرکدام از محله‌ها (m) باتوجه به تعداد شاخص‌ها (n) معرفی شدند که در جدول (7) نشان داده شده است.
جدول 7: تشکیل ماتریس تصمیم‌گیری
Table 7: Forming decision matrix
|
نام محله (M) |
شاخص‌ها(N) |
||||
|
حس تعلق اجتماعی |
انسجام اجتماعی |
همیاری اجتماعی |
امنیت اجتماعی |
اعتماد اجتماعی |
|
|
علوی |
43/2 |
54/2 |
58/2 |
60/2 |
51/2 |
|
نهضت‌آباد |
21/3 |
99/2 |
89/2 |
83/2 |
09/3 |
|
فاطمیه |
40/3 |
15/3 |
91/2 |
96/2 |
23/3 |
منبع: نویسندگان، 1398
باتوجه به نتایج نهایی به‌دست‌آمدۀ تکنیک ماباک که در جدول (7) نشان داده شده است، رتبه‌بندی محلههای مطالعه‌شده از‌نظر پنج شاخص انتخابی پژوهش به این صورت است: محلۀ فاطمیه با مقدار Si (مقدار تأثیرگذاری مؤلفه و شاخص‌ها) 221/0رتبۀ اول و به‌ترتیب محلۀ نهضت‌آباد با مقدار Si 0127/0 در رتبۀ دوم و محلۀ علوی با مقدار Si 187/0- در رتبۀ سوم قرار گرفته است. در روش پژوهش بیان شد که دیدگاه شهروندان در ارزیابی مؤلفه‌ها در‌سطح محلههای نمونه‌برداری‌شده در کلانشهر اهواز مؤثر بوده‌است؛ بنابراین ممکن است مؤلفه‌های مطالعه‌شده در بعضی متغیرها از‌نظر بُعد عینی باهم متفاوت باشد. عوامل دیگر سبب شده است که نظر پاسخ‌دهندگان در محلههای مطالعه‌شده تفاوت داشته باشد. به‌طور کلی، نظر‌های پاسخ‌دهندگان باتوجه به وضعیت شاخص‌ها که در بررسی میدانی مشاهده شد، با شواهد میدانی مطابقت داشت و با شرایط موجود اختلاف چندانی نداشت.
جدول 8: رتبه‌بندی محلههای مطالعه‌شده از‌نظر شاخصهای انتخابی پژوهش با استفاده از تکنیک ماباک
Table 8: Ranking of the studied localities in terms of the selected research indicators using the Mabak Technique
|
محله‌ها |
Si |
رتبه |
|
علوی |
187/0- |
3 |
|
نهضت‌آباد |
127/0 |
2 |
|
فاطمیه |
221/0 |
1 |
منبع: نویسندگان، 1398
نتیجه‌گیری
رشد مساحت کلانشهر اهواز در طی دو دهۀ اخیر و به‌تبع آن کم‌توجهی به احیا بافتهای فرسوده و ناکارآمد، رشد سکونتگاههای حاشیه‌نشین و الحاق روستاهای همجوار به شهر و همجواری بافتهای مسکونی با صنایع نفتی و منطقه‌های نظامی باعث شده است شهر اهواز با مشکلاتی مانند آلودگی هوا ناشی از صنایع (صنایع فولاد، شرکت کربن‌سازی، لوله‌سازی و ...)، گرد‌و‌غبار، حملونقل، زباله‌های خانگی، کاهش فضای سبز، آلودگی آب، ضایعات صنعتی و آلودگی صوتی روبهرو شود. در‌نهایت، اگر نتوان امروزه به مدیریت شهری توجه کرد، شهرهای ما هر روز رو به زوال می‌روند و نه‌تنها مسائل و مشکلات شهری خود را نخواهند توانست حل کنند، هر روز بر بحران آسیب‌های اجتماعی به‌سبب تشدید فاصلۀ طبقاتی و منابع محدود توسعه افزوده خواهد شد و مردم شهرها هر روز بیش از پیش فقیر و فقیرتر می‌شوند و سرانجام، از چرخۀ توسعۀ پایدار باز خواهند ماند.
آنچه مسلم است درگذشته و در زمان حال، علت موفق‌نبودن طرح‌های شهری ایران به‌خصوص طرح‌های احیای بافتهای فرسوده کم‌توجهی به عوامل اجتماعی بوده است؛ در‌حالی که پیش‌فرض برنامه‌ریزی، مشارکت مردم است. در راستای تحقق هدف‌های برنامه‌ریزی باید کوشید تا پس از یکسان‌سازی شرایط زندگی برای ساکنان آنها به داشته‌های پذیرفتنی از زیرساخت‌ها و امکانات شهری دست یابند. ضمن اینکه همواره باید به آگاه‌سازی، ارتقای سواد، ایجاد اشتغال و فرهنگ‌سازی توجه شود تا جمعیت موجود خود نیز در‌پی تغییر و بهبود محلۀ خویش برآید و سپس مردم با تأکید بر مشارکت خودجوش در‌سطح بالا به ایجاد و تداوم بهسازی اجتماعی و کالبدی محلۀ خویش کمک کنند.
امروزه با رشد شهرنشینی بافتهای جدید شهرها با شاخصهای مدرن شکل گرفته است و روز‌به‌روز به حجم و اهمیت آن افزوده میشود. به‌خصوص امروزه این مسئله با تغییر شیوۀ زیستن افراد، حضور عناصر زندگی مدرن و سبک زندگی شهرنشینی بیشتر اهمیت خود را نشان می‌دهد. با آگاهی از سابقۀ 50 سالۀ دخالت دولت‌ها در بافتهای ناکارآمد شهری امروزه شیوه‌های نوین و متنوع دخالت در بافتهای شهری مورد توجه دقیق قرار گرفته است.
آنچه می‌توان در پژوهش حاضر بهعنوان مسئلۀ اصلی در‌مقایسه با پژوهش‌های پیشین اشاره کرد این است که هرگونه تغییر در بهبود و اصلاح متغیرهای پژوهش در هریک از محلههای مطالعه‌شده از‌جمله رفتار اجتماعی و فردی ساکنان، روابط اجتماعی همسایگان، امنیت اجتماعی محله، امکانات خدماتی محله، همیاری و همکاری ساکنان (مشارکت)، اعتماد و اعتقاد ساکنان محله به یکدیگر و به دولت، تعامل نهادهای خدمات‌رسان با ساکنان محله و ... باتوجه به شرایط اجتماعی این محله‌ها (تنوع قومی، سواد پایین، طبقات کم‌درآمد، امنیت نامناسب، آموزش نادرست، زاد و ولد زیاد و...) کاری بسیار سخت و دشوار است. دلایل این موضوع را از دو منظر می‌توان مطرح کرد. دلیل اول: طبق بررسی‌های میدانی که با مراجعۀ مستقیم به مردم این محله‌ها انجام و به‌دنبال آن مشکلات و کمبودهای آنها مشاهده شده است (وضعیت بد محیط کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و خدماتی-زیستی محلههای بررسی‌شده که در برخی محله‌ها شرایط حادتر و در برخی دیگر شرایط کمتر)، گفت‌وگو با آنها، توزیع پرسشنامه و نتایجی که از آن به دست آمده است می‌تواند گواه و تأیید موضوع باشد. دلیل دوم: خصوصیات اجتماعی و فرهنگی این محله‌ها و عادت‌کردن مردم ساکن با این نوع زندگی طی چند دهۀ گذشته که دربرابر هرگونه تغییر مقاوت از خود نشان می‌دهند. براساس مشاهده‌های عینی قسمتی از واحدهای مسکونی در محلۀ علوی فاقد سند مالکیت است و صاحبان آنها سال‌هاست که با قول‌نامۀ مشاور املاک یا غیره در آن ساکن هستند و در بیشتر موارد خرید و فروش با همین مدارک انجام شده است. همچنین، در این محله‌ها مسئلۀ داشتن انشعابات غیررسمی آب و برق و رعایت‌نکردن مسائل بهداشت جمعی و فردی وجود دارد.
مقایسۀ نتایج ارزیابی‌ها در پژوهش حاضر بیانگر آن است که شاخصهای اجتماعی همیشه در روند احیا بافتهای فرسوده مؤثر هستند (خزایی و رضویان، 1398؛ هدایتی مرزبالی و همکاران، 1398؛ سجادی و همکاران، 1390؛ شاطریان و همکاران، 1391). اما توجه به موقعیت و متفاوت‌بودن این محله‌ها از‌حیث بومی، محلی و قومی و درنتیجه، شکل‌گیری مسائل اجتماعی متعدّد می‌تواند نقش مهمی در به تأخیر‌انداختن احیا بافتهای فرسودۀ آن داشته باشد. در‌حقیقت، این پژوهش نشانگر این موضوع است که قابلیت تأثیرگذاری هریک از شاخصهای پژوهش باتوجه به ظرفیت و مکان مطالعه‌شده، متغیر و حتی حذف‌شدنی است. از سویی دیگر، در ارزیابی شاخص‌ها که به نسبت پژوهش‌های پیشین کمتر به آنها توجه شده است، این پژوهش بدان‌ها به دید عمیق‌تری نگاه کرده است.
انجام‌دادن این اقدام‌ها بدون وجود یک مدیریت کارا و اثربخش امکان‌پذیر نیست. مدیریتی در کلانشهر اهواز اثربخش است که ثبات داشته باشد و تغییر مدیریتی در آن کمتر اتفاق بیفتد، فساد کاهش یابد و شفافیت در امور وجود داشته باشد.
1.برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شده و ملاک طبقه‌بندی جمعیت برای هر محله توزیع پرسشنامه بوده است. در این طبقه‌بندی سه دسته محلههای کوچک، متوسط و بزرگ مشخص و بدین ترتیب، 45 درصد پرسشنامه‌ها در محلۀ علوی، 35 درصد پرسشنامه‌ها در محلۀ فاطمیه و 20 درصد در محلۀ نهضت‌آباد اختصاص داده شد.
[1].با اقتباس از: شیخ بیگلو، 1396؛ شاطریان و همکاران، 1391.
)