نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار، گروه جغرافیا و برنامهریزی شهری و روستایی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
2 استادیار، گروه مدیریت دولتی و گردشگری، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
3 کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامهریزی روستایی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
Given the rapid pace of change we currently experience, adopting a sound approach to rural governance can lay the foundation for creating sustainable and inclusive communities. This study aimed to identify the key drivers and effective strategies for enhancing the performance of good governance indicators in rural management within Ardabil Province. Applying a future-oriented research approach, the study followed an applied and mixed research method, employing a sequential exploratory approach. In the initial phase, the qualitative Delphi method was used, involving a survey of experts (comprising 28 individuals) associated with the research topic. This phase extracted the factors and variables that contributed to good rural governance. Subsequently, the scenario planning method was applied, utilizing the weight approach in consultation with experts. The software tool of MICMAC was employed to identify the driving factors, while the Scenario Wizard software was used to analyze future scenarios. Initially, 12 key factors were identified, which were later consolidated into 10 factors due to overlap. A total of 26 potential situations were considered for these key factors. The software generated 902 scenarios, of which 16 were deemed valid with 3 scenarios demonstrating high compatibility. The results obtained highlighted the system's instability with the most significant impact attributed to the transparency index, central justice, and accountability. The decision-making influence exerted by influential groups in rural management created a critical situation across all three scenarios, emphasizing the crucial role of public oversight and participation of villagers in advancing the goals of good rural governance.
Keywords: Rural Management, Good Governance, Futurology, Ardabil Province.
Introduction
Rural management plays a crucial role in promoting sustainable rural development by organizing institutions and guiding the rural environment and society. Given the existence of social and economic relationships, establishment of effective management organizations in rural areas is essential. In light of the limited resources, challenges, and issues faced by rural communities, strong and integrated village management becomes even more critical for rural development. Such management should foster creativity, encourage active participation, and promote a comprehensive understanding of development. The concept of good governance first introduced in the field of economics in 1979 now encompasses the principles of exercising power in a manner that facilitates sustainable development. Good rural governance as a human-driven construct empowers rural communities to achieve their development goals through effective management. It involves the responsible regulation of public affairs, compliance with legal and legitimate requirements, and establishment of a government that aligns with both individual and collective social values. To expand the application of good rural governance, it is imperative to organize people and rural communities into civil organizations, forming small social networks that leverage their abilities, talents, and creativity. Such approaches are essential for sustainable rural development, which relies on capacity-building, empowerment, and networking mechanisms, such as institutional capital. Effective rural management necessitates the adoption of new managerial and institutional models and approaches. One such model is good governance, which emphasizes participation, performance, transparency, accountability, responsibility, legality, consensus, efficiency, justice, and effectiveness. Ardabil City not only faces the aforementioned challenges, but also grapples with inadequate conditions in terms of good governance dimensions and criteria, weak development management, lack of effective non-governmental organizations, low levels of public participation in local management, and relatively low indicators. Against the backdrop of the complexities and uncertainties of the present era, this research aimed to identify the key drivers that enhance the performance of good governance indicators in rural management using a future-oriented research approach.
Materials & Methods
This study adopted an applied research design with a mixed method, aligning with the principles of futurology. A sequential exploratory approach was employed to examine the current state of rural management within the framework of good governance, encompassing an analysis of the past and present to inform future projections. In the initial phase, the qualitative Delphi method was utilized, drawing insights from various scholarly sources to finalize the indicators of good governance in rural management. Subsequently, the quantitative method of scenario planning was employed to identify the primary drivers. Both library research and fieldwork were conducted to gather data for this study. A questionnaire served as the data collection tool, incorporating open-ended questions to ascertain the research variables and closed-ended questions to assign weights to the variables for the analysis of key drivers. The target population for this study comprised experts, specialists, and officials in relevant fields, such as geography and rural planning, geography and urban planning, political geography, public administration, organizational management, and sociology. A sample of 28 qualified individuals was selected using non-probability sampling methods in Ardabil Province in 2019.
Research Findings
This study aimed to analyze the most significant determinants and influencing factors in enhancing the state of good rural governance in Ardabil City. The research identified 12 key factors, which were subsequently merged into 10 factors due to their similarity. These factors encompassed influential variables, risk variables, and regulatory variables, all crucial in determining the state of good rural governance. To explore potential future scenarios, 26 different situations were considered for Ardabil City. Among these scenarios, 12 were favorable, 5 were static, and 9 were critical. A questionnaire in the form of a matrix of mutual effects was designed and administered to experts to gauge their perspectives. From this extensive set of potential situations, a total of 51,378 combined scenarios were extracted, covering the entire range of possible future scenarios for good rural governance in Ardabil City. Using Scenario Wizard software, 9,020 scenarios were generated, of which 16 were deemed valid and 3 exhibited a high level of compatibility. Among the three scenarios with high compatibility, the first and second scenarios presented favorable conditions with 9 favorable and 1 critical sub-scenarios. The third scenario, however, depicted critical conditions with 9 critical and 1 static sub-scenarios. From the examination of 32 variables across 8 indicators of participation, accountability, legality, central justice, transparency, collective agreement, efficiency, and effectiveness, the influential and key factors were identified. Among the variables investigated, 12 variables exhibited scores higher than the average and were thus selected as the influential and key factors for improving the state of good rural governance in Ardabil City. Notably, the transparency index, central justice, and accountability were found to exert the greatest impact based on the obtained results.
Discussion of Results & Conclusion
Currently, good rural governance stands as a critical approach in the realm of rural management. Given the rapid pace of changes we are currently experiencing, this approach holds the potential to create sustainable and livable settlements for all as evidenced by its indicators. Among the key factors examined, the complete implementation of conflict of interests emerged as the most compatible and influential aspect. This finding underscored the need to strengthen favorable situations and mitigate critical ones to improve the state of good rural governance in Ardabil City. Additionally, the second category highlighted the importance of involving village residents in decision-making and development planning processes. This aspect emerged as a significant factor that could either bolster or weaken good rural governance in Ardabil City. Transparency, in particular, served as a catalyst for the interconnectedness of other key factors and drivers. These elements formed a networked flow where the implementation of one factor impacted the implementation of others, influencing and shaping their outcomes. This category emphasized the crucial nature of transparency in the villages of Ardabil City, necessitating careful consideration and attention.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
حکمرانی مفهومی است که از دیرباز تاکنون مورد بحث و بررسی است. این مفهوم تنها یک نظریه یا مد زودگذر نیست، یک مکانیزم مدیریتی در کشورهاست (UNESCO, 2023). این مفهوم انواع و ویژگیهای مختلفی دارد که یکی از مهمترین آنها حکمرانی در روستاهاست که بحث اصلی بسیاری از محققان و حتی سازمانهاست (Ansell & Torfing, 2016). مدیریت روستایی با تأثیر انکارناپذیرش در توسعۀ پایدار روستایی، فرآیندی است که محیط و جامعۀ روستایی را با ساماندهی نهادها و سازمانها هدایت و سازماندهی میکند (نادرخانی و قنبری، 1402؛ دانشور عامری و همکاران، 1395). مسلم است که جامعۀ روستایی بهدلیل وجود مناسبات اجتماعی، اقتصادی به تشکیلات سازمان مدیریتی نیازمند است (Manal et al., 2008, p. 772). درحال حاضر، باتوجه به منابع و امکانات محدود و مسائل و مشکلات موجود در نواحی روستایی، وجود مدیریتی قدرتمند و یکپارچه در روستاها مؤثرتر از سایر عوامل در توسعۀ روستایی است؛ زیرا مدیریت روستایی باید شکوفایی خلاقیتها، مشارکت همگانی در امور، درک توسعۀ محلی و کار گروهی و جمعی را آموزش دهد و بهعنوان دلیل تحلیل مشکلات اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی جامعۀ روستایی درنظر گرفته شود (فال سلیمان و همکاران، 1393، ص. 54-57). واژه حکمرانی خوب در سال 1979 برای اولین بار درزمینۀ اقتصاد به کار رفته است و امروزه برای تشریح نحوۀ مناسب اعمال قدرت بهمنظور تحقق توسعۀ پایدار به کاربرده میشود (اطهاری، 1388، ص. 32؛ Roberts et al., 2007, p. 967). حکمرانی خوب روستایی بهمنزلۀ یک محصول انسانی جوامع روستایی را پس از مدیریت در رسیدن به هدفهای توسعه یاری میدهد (رحمانی فضلی و همکاران، 1393، ص. 45؛ Bhuiyan, 2011, p. 414). بهعبارتی، حکمرانی خوب روستایی مدیریت مؤثر امور عمومی با تنطیم الزامات قانونی و مشروع و ساخت یک حکومت در راستای پیشبرد ارزشهای اجتماعی عمومی و فردی عمل میکند (رکنالدین افتخاری و همکاران، 1391، ص. 5؛ سجادی و همکاران، 1396، ص. 98). خردمندانهترین رویکرد جوامع و انسانها، آیندهبینی و آمادهشدن برای رویارویی با وقایع پیشبینیناپذیر است (حاتمینژاد، 1398، ص. 43). درحال حاضر، آیندهپژوهی ابزاری برای افزایش نوآوری و خلاقیت و هشدار اولیه دربارۀ تهدیدهای بالقوه، رویکرد ایجاد برنامههای بلندمدت مؤثر و موفق است که چالشهای اجتماعی را پوشش میدهد (Andersen & Andersen, 2014, p. 282; Paliokaite et al., 2015, p. 186; Calof et al., 2012, p. 82). همچنین، آیندهپژوهی میتواند یک الگوی مؤثر و منسجم را پیشنهاد کند که ازطرفی، منجر به تشویق اجتماع مؤثر ذینفعان و از طرف دیگر، باعث آگاهیافزایی در تصمیمگیریها شود (Haegeman et al., 2017, p. 313). مدیریت روستایی در فرآیندهای برنامههای توسعه یکی از عوامل موفقیت و در فرآیند برنامهریزی تضمینکنندۀ نهادینهکردن مشارکت مردم است. در توسعۀ روستایی باتوجه به امکانات و منابع محدود و مشکلات موجود در این نواحی، ضرورت وجود مدیریتی یکپارچه و کارآمد در روستاها بیشتر به چشم میآید. مدیریت روستایی نوعی استفادۀ جامع و یکپارچه از سرمایههای اجتماعی، طبیعی و مالی در مقیاسهای زمانی و جغرافیایی است (Walker, 2002, p. 113). از مقولۀ آیندهپژوهی بیشتر کشورها در اوایل دهۀ 90 میلادی در راستای توانمندسازی کشورها بهطور گسترده استقبال کردند (دده زاده سیلابی و احمدی فرد، 1398، ص. 75). آیندهپژوهی ابزار آگاهکردن برنامهریزان سازمانها از مسائلی است که خارج از سازمان درحال شکلگیری است (منطقی، 1390، ص. 53). سناریوها تصاویر منسجم از آیندههای محتمل و نزدیک به واقعیت هستند و در مقابل تغییرات احتمالی که در آینده ایجاد میشود، ایجاد آمادگی میکنند و شامل سه گروه بدبینانه، خوشبینانه و واقعبینانه هستند (مظفری، 1388، ص. 27). روش تحلیل ساختاری یکی از رایجترین روشهای آیندهپژوهی و ابزاری برای ارتباط همۀ متغیرهای سیستم با ایجاد ماتریس است که در آن به توصیف و شناسایی سیستم میپردازد. این مدل توانایی شناسایی ارتباط بین متغیرها و شناسایی متغیرهای کلیدی مؤثر در تکامل سیستم را دارد (تقیلو و همکاران، 1395، ص. 4). مطالعات متعدّدی درزمینۀ حکمرانی روستایی انجام گرفته است که در بسیاری از آنها به خلأ نظری و حتی شکاف اجرایی و اداری در این زمینه اشاره شده است. حکمرانی خوب روستایی در منطقههای مرزی دهستان زریوار شهرستان مریوان وضعیت نامطلوبی را نشان میدهد. شاخص اثربخشی بیشترین امتیاز و شاخص قانونمندی کمترین امتیاز را درزمینۀ حکمرانی خوب روستایی دارد (شیخی و همکاران، 1399). در شکلگیری الگوی مطلوب مدیریت محلی روستایی شهرستان مشگینشهر، شاخصهای مشارکت اجتماعی و مسئولیتپذیری تأثیرگذارتر از سایر شاخصهاست و مدیریت محلی روستایی ازنظر شاخصهای حکمرانی خوب روستایی در وضعیت خوبی قرار دارد (حیدری ساربان، 1398). در بخش مرکزی شهرستان ایوان میانگین چهار شاخص مشارکت، پاسخگویی، شفافبودن و عدالت بیشتر از میانگین مبنا بوده است (موسوی و همکاران، 1398). در نواحی روستایی شهرستان لنجان شاخصهای حکمرانی خوب درمجموع کمتر از حد مطلوب محقق شده و شاخص عدالت و برابری از میانگین مطلوب بیشتر بوده است (نوروزی و ابراهیمی، 1397). در استان کیپ شرقی آفریقای جنوبی اجرای حکمرانی خوب در مدیریت روستایی با مشارکت مردم محلی درصد موفقیت فراوانی داشته است (Palmer et al., 2022). درحوزۀ آبخیز چهلچای در شمال ایران اعضای شوراها از بالا به پایین عمل میکنند و مردم را در امور مدیریت روستایی شرکت نمیدهند؛ بنابراین مدیریت روستایی مطلوبیت ضعیفی دارد (Sarvestani & Ingram, 2020).
امروزه گسترش رهیافت حکمرانی خوب روستایی مستلزم آن است که مردم و جوامع روستایی در تشکّلهای مدنی بهصورت شبکههای کوچک اجتماعی سازماندهی شوند تا از تواناییها، استعدادها و خلاقیتهایشان بهگونهای مناسب استفاده کنند و به مدیریت آنها بپردازند. چنین نگرشهایی از ضروریات فرآیند توسعۀ پایدار روستایی است که با سازوکارهای ظرفیتسازی، توانمندسازی و شبکهسازی مانند سرمایۀ نهادی محقق میشود. مدیریت اثربخش روستایی نیازمند بهرهگیری از الگوها، رویکردهای مدیریتی و نهادی نوین است. یکی از این الگوها حکمرانی خوب است که نشاندهندۀ مشارکت، عملکرد خوب، شفافیت، پاسخگویی، مسئولیتپذیری، قانونمندی، توافق جمعی، کارایی، عدالتمحوری و اثربخشی است. شهرستان اردبیل نهتنها با مشکلات مذکور مواجه است، شرایط نامناسب در ابعاد و معیارهای حکمرانی خوب، ضعف مدیریت توسعه، کمبود تشکّلهای مردمنهاد مؤثر، سطح پایین مشارکت عمومی در مدیریت محلی و پایینبودن سطح نسبی شاخصهای مذکور نمایان است؛ بنابراین باتوجه به پیچیدگیهای عصر حاضر و عدم قطعیتهای آن، محققان پژوهش حاضر بر آن هستند تا با استفاده از رویکرد آیندهپژوهی به شناخت پیشرانهای کلیدی و مؤثر در بهبود وضعیت عملکرد شاخصهای حکمرانی خوب در مدیریت روستایی اقدام کنند.
مبانی نظری پژوهش
حکمرانی به اعمال اختیارهای سیاسی و اداری در تمام سطحها برای ادارۀ امور یک کشور اشاره دارد که شامل سازوکارها، فرآیندها و نهادهایی است که با آنها شهروندان و گروهها منافع خود را بیان میکنند، حقوق قانونی خود را اعمال میکنند، به تعهدات خود عمل و تفاوتهای خود را میانجیگری میکنند (Sayed, 2013). حکمرانی خوب یا حکمرانی شایسته نوعی از حکمرانی است که با استناد به بیانیۀ کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد در آسیا و اقیانوسیه (UNESCAP) (United Nations Economic and Social Commission for Asia and the Pacific) هشت اصل ذیل را دارد: مشارکت، حاکمیت قانون، شفافیت، پاسخگویی، اجماعگرایی، عدالت و برابری، اثربخشی و کارایی، مسئولیتپذیری (Participation, Rule of law, Transparency, Accountability, Consensus oriented, Equity and inclusiveness, Effectiveness and efficiency, Responsiveness) (UNESCAP, 2023). از اواخر دهۀ 1980 حکمرانی خوب یک نقطۀ حیاتی بهمنظور اجرای برنامه و تصمیمگیری برای بسیاری از کشورها در سراسر جهان بوده است (Pomeranz & Stedman, 2020). حکمرانی یکی از کلیدواژهها درزمینۀ توسعه و علوم اجتماعی مدرن است .نویسندگان معتقد هستند که حکمرانی خوب برای توسعۀ پایدار در چندین بُعد مهم است؛ مانند پاسخگویی تصمیمات، شفافیت معاملهها و حاکمیت قانون (Da Cruz & Marques, 2017; Almquist et al., 2013)
مفهوم حکمرانی خوب از چندین نظریۀ مهم اقتباس شده است که هریک از این نظریهها و رویکردهای مطرحشده در آنها در جدول 1 آمده است.
جدول 1: نظریهها و رویکردهای مطرح در حکمرانی خوب
Table 1: Proposed theories and approaches in good governance
|
نظریه |
مفاد |
|
نظریۀ وابستگی به منابع (The resource dependency theory) |
این نظریه سازمانها را بهعنوان وابسته به زمینهای که در آن فعالیت میکنند، تعبیر میکند. سازمانها برای اطمینان از بقای خود به منابع و اطلاعات ارائهشدۀ سایر شرکتها و عوامل زمینهای که در آن غوطهور هستند، وابسته خواهند بود. در این شرایط سازمانها با سایر نهادهایی رقابت میکنند که از همان منابع کمیاب استفاده میکنند (Castrillón, 2021). |
|
نظریۀ ذینفعان (The Stakeholders approach) |
نظریۀ ذینفعان درنظر دارد که همۀ شرکتکنندگان در خلق ارزش، حق مشارکت در ارزشی را دارند که در توسعۀ زنجیرۀ ارزش افزوده میشود. این رویکرد حاکی از آن است که حکمرانی برای محافظت و مدیریت این است که پاداش همۀ شرکتکنندگان با در نظر گرفتن هزینۀ فرصت آنها اتفاق میافتد؛ منافع کلیۀ مشارکتکنندگان و ذینفعان تحتتأثیر تصمیمات و اقدامهایی است که در آن رخ میدهد و مشارکت آنها نیز در حکمرانی درنظر گرفته میشود. شرکت یا سازمان پیوندی از قراردادها بین ذینفعان مختلف، سهامداران، کارمندان، مدیران، مشتریان، تأمینکنندگان، مقامات و دیگران است (Aoki, 1991). |
|
رویکرد دانشبنیان (The knowledge-based approach) |
بهطور خلاصه، هنگامی که شرکت یا سازمان بهعنوان یک پردازشگر یا مخزن دانش دیده میشود، براساس کاربردهای دانش زیر است: 1- جهتگیری فعالیت براساس نظر مدیران؛ 2- ایجاد دانش بهعنوان مبنایی برای نوآوری و همۀ فرصتهای سرمایهگذاری (این دانش ضمنی و اجتماعی است که شخصیت آن تقلید را دشوار میکند)؛ 3- حفاظت از پایگاه دادۀ دانش؛ 4- هماهنگی فعالیت تولیدی که شامل جنبههایی مانند ساخت، بهرهبرداری و انتقال دانش و فراتر از انتقال سادۀ اطلاعات است. (Williamson, 1999)؛ 5- حل تعارض که فراتر از تضاد منافع است تا در جنبۀ دانش محور اتخاذ شود. رویکرد دانشبنیان شرکت منجر به بازنگری در نقش حکمرانی میشود. این رویکرد باید از شناسایی و اجرای سرمایهگذاریهای سودآور در یک چشمانداز کارایی پویا حمایت کند (Castrillón, 2021). |
|
نظریۀ نمایندگی (The agency theory) |
این نظریه بینشی را برای تبیین پدیدههای حکمرانی بهویژه مشکلات اصلی نمایندگی در بین سرمایهگذاران خارجی و مدیران، سلب مالکیت سهامداران، سهامداران تأثیرگذار و کنترلکننده ارائه میدهد (Eisenhard, 1989). سهم اصلی نظریۀ نمایندگی در تفکر و اصلاح حکمرانی، ایدههای ریسک، عدمقطعیت نتایج، مشوقها و سیستمهای اطلاعاتی است که کاربردهای بسیار زیادی در جوامع و سازمانها دارد (Castrillón, 2021). |
|
تئوری مباشرت یا تئوری مدیریت (Stewardship Theory or Management Theory) |
این نظریه فرض میکند که روابط قراردادی بلندمدت براساس اعتماد، شهرت، هدفهای جمعی و مشارکت توسعه مییابد. جایی که همسویی منافع نتیجهای است که از تعامل متقابل رابطهای ناشی میشود (Van Slyke, 2007). منافع مدیران با منافع سهامداران همسوست و هیچ تضاد منافعی میان آنها وجود ندارد؛ بنابراین باید با مکانیسمهایی مانند انگیزههای مالی بر آن غلبه کرد (Donaldson, 2008). مدیران باید منافع مشتریان قانونی، کارکنان، تأمینکنندگان و سایر ذینفعان را به رسمیت بشناسند؛ اما طبق قانون اولین مسئولیت آنها درقبال سهامداران است. تضاد منافع بین گروههای ذینفع و شرکت باید با فشار رقابت در بازارهای آزاد، با حمایت قوانین و کنترلهای قانونی موجود برای محافظت از مشتریان، کارکنان، تأمینکنندگان و جامعه حلوفصل شود (Tricker, 2015). |
منبع: یافتههای محققان
همانطور که در جدول 1 ملاحظه میشود، نظریۀ وابستگی به منابع بیشتر بر سازمانها یا شرکتها متمرکز و رویکرد دانشبنیان بر فرآیندهای ضمنی و صریح سازمانی معطوف شده است. همچنین، نظریۀ نمایندگی به سرمایهگذاری و سهامداران و ... توجه دارد که رویکرد جامعی به نظر نمیرسد. تئوری مباشرت یا تئوری مدیریت نیز تا حدودی شبیه به نظریۀ ذینفعان است و تا حدود زیادی نسبت به دیگر نظریهها مطلوبیت و برتری دارد؛ زیرا مضمون اصلی آنها بر ذینفعان مختلف و تأثیرگذار در این زمینه است که حالت مشارکتی یا تعاملی را ایجاد میکند.
مدیریت محلی روستایی اشاره به اقدامهای ساکنان و ذینفعان روستایی برای مشارکت و تأثیرگذاری بر تصمیمگیری و حکمرانی خوب دارد (Lockwood, 2010). مدیریت روستایی باید برای روستا برنامهریزی کند، فعالیتهای روستا را سازمان دهد، بر فعالیتهای انجامشده نظارت و برای انجامدادن بهینۀ امور انگیزش لازم را در سازمان مدیریت روستایی، سایر سازمانها و روستاییان ایجاد کند (رضوانی، 1391). مشارکت روستایی ممکن است شامل جوامع روستایی باشد که میتوانند نظرهای خود را بیان کنند، دربارۀ همۀ جنبهها بحث کنند، بر تصمیمگیری تأثیر بگذارند، ایدهها یا نظرهای خود را ارائه دهند و نظر خود را بیان کنند (Zaitul et al., 2023). دومین اصل حکمرانی خوب، مدیریت محلی روستایی است که فرآیند تصمیمگیری آن، دیدگاههای ناهمگونی ذینفعان را بدون تعصب ارج نهاده است (Lockwood, 2010). بنابراین مدیریت محلی روستایی باید با رعایت مقررات جاری در انجامدادن عمران و آبادانی روستایی اخلاص داشته باشد، تصمیم مناسب اتخاذ کند، اعتماد جامعه را برای ادارۀ جامعۀ روستایی جلب کند، طبق روند صحیح مدیریت کند و نظام برنامهریزی مناسب را برای توسعه داشته باشد که همۀ این موارد به نفع نسل آینده است (Zaitul et al., 2023). سومین اصل حکمرانی خوب این است که مدیریت محلی روستایی در عین استفاده از منابع اقتصادی به هدف استراتژیک خود برسد (Graham et al., 2003). بنابراین برنامۀ توسعۀ روستایی باید تأثیر مثبت بلندمدت، تصمیمگیری در زمان کوتاهتر، فرآیند تصمیمگیری مؤثر و هزینۀ معقول خدمات را داشته باشد و در نشاندادن عملکرد برنامهریزیشدۀ مدیریت محلی روستایی منافعی را به ارمغان آورد. جوامع روستایی باید به جوامع روستایی پاسخ دهند و اطلاعات مربوط به ادارۀ محلی روستایی را بهروز کنند (Zaitul et al., 2023). اصل بعدی حکمرانی خوب این است که اطلاعات آزادانه دردسترس باشد (Sheng, 2009). این اصول چندین جنبه را تشکیل میدهد؛ مانند اطلاعات بهروز شده دربارۀ توسعۀ روستایی، دردسترسبودن اطلاعات، ارتباطات اطلاعاتی و آگاهی و رضایت جوامع روستایی از دردسترسبودن اطلاعات. یکی دیگر از اصول حکمرانی خوب این است که ادارۀ محلی روستایی از اقتدار با صداقت استفاده کند. این جنبه شامل منافع مشترک، قدردانی ازنظر ذینفعان در فرآیند تصمیمگیری، در نظر گرفتن ناراحتی جامعۀ روستایی نسبت به نیازهای آن و منافع توسعۀ روستایی برای جوامع روستایی و گستردهتر است (Lockwood, 2010).
همانطور که در مبانی نظری فوق مطرح شد، مبحث مدیریت روستایی در بستر حکمرانی خوب مرهون عوامل مختلفی است که از ابعاد گوناگون و دیدگاه ذینفعان مختلف میتوان بررسی کرد. باتوجه به اینکه مبانی نظری زیادی در این حوزه ملاحظه نمیشود و در بسیاری از آنها فقط به اصول حکمرانی در مدیریت روستایی و یا مزایای حال از آن اشاره میشود، خلأ نظری در این زمینه مشهود است؛ بنابراین محققان سعی کردهاند که با عطف به مبانی نظری موجود این شکاف نظری را ازمنظر حکمرانی خوب و نظریههای مرتبط با مدیریت روستایی برطرف کنند.
روششناسی پژوهش
پژوهش حاضر به لحاظ هدف کاربردی و به لحاظ روش آمیخته یا ترکیبی است که محققان در راستای مبانی علم آیندهپژوهی با رویکرد متوالی اکتشافی (دیدهبانی گذشته و حال برای شناخت آینده) و تحلیلی وضعیت مدیریت روستایی را در چهارچوب حکمرانی خوب بررسی کردهاند. در فاز اول این پژوهش شاخصهای حکمرانی خوب در مدیریت روستایی با استفاده از روش کیفی دلفی و منابع مختلف علمی، نهایی و سپس پیشرانهای اصلی با استفاده از روش کمّی برنامهریزی سناریو شناسایی شد. مواردی که از مرحلۀ دلفی حاصل شده است در جدول 2 آمده است.
جدول 2: شاخصها و متغیرهای مدیریت روستایی در چهارچوب حکمرانی خوب
Table 2: Variables and indicators of rural management in the good governance framework
|
شاخص |
متغیر |
|
مشارکت |
همکاری با نهادهای دولتی در اجرای طرحها (X1)، همکاری با تشکّلهای محلی (بسیج، تعاونیها و ...) (X2)، مداخلۀ روستاییان در تصمیمگیریها و تصمیمسازیها (X3)، تأمین منابع مالی با همیاری و مشارکت مردمی (X4)،تشکیل سازمانهای مدنی (X5)، همکاری با بخش خصوصی در اجرای پروژهها و جذب سرمایهگذاری (X6). |
|
قانونمندی |
میزان پایبندی روستاییان و مدیران محلی به اجرای قوانین (X7)، رسیدگی به تقاضاهای مردمی برمبنای ضابطه (X8)، تأثیرگذاری گروههای صاحبنفوذ در تصمیمگیریهای مربوط به روستا (X9). |
|
پاسخگویی |
برگزاری جلسههای عمومی برای تشریح اقدامهای مربوط به امور روستا و پاسخگویی درقبالابهامها و سؤالهای پیشآمده (X10)، پاسخگوبودن مدیریت روستایی درقبال تصمیمات گرفتهشده و اقدامهای انجامیافته (X11)، گزارش اقدامهای انجامیافته به نهادهای مسئول (X12)، پاسخگویی به نیازهای اساسی و اولویتدار ساکنان روستا (X13). |
|
مسئولیتپذیری |
تلاش برای اجرای شایستهسالاری در انتخاب و گزینش افراد مسئول (X14)، پیگیری برای تحقق طرحها و تصمیمات گرفتهشده برای حل مسائل و مشکلات روستا (X15)، سازوکار رسیدگی به شکایتهای ساکنان روستا از روند مدیریت محلی و اختلافات پیشآمده (X16). |
|
عدالتمحوری |
توزیع عادلانۀ منابع و امکانات در بین ساکنان روستا (X17)، توجه به منافع جمعی بهجای منافع شخصی (X18)، فرصت برابر برای دستیابی به خدمات دهیاری (X19)، عدم استفادۀ نفوذ و قدرت مسئولان برای منافع شخصی و ایجاد رانت (X20). |
|
توافق جمعی |
تعامل و هماهنگی بین نهادها و سازمانهای نظارتی و اجرایی (X21)، تعامل سازنده بین دهیاری، شورای اسلامی و مردم محلی (X22)، همکاری مؤثر با سازمان های مسئول در اجرای طرحهای توسعۀ روستایی (X23). |
|
شفافیت |
شفافیت در تصمیمگیری و تصمیمسازی (X24)، قابلیت دسترسی به جریان آزاد اطلاعات (X25)، کنترل و پایش عملکرد مدیران روستایی (X26)، اعلام هزینهها و درآمدهای دهیاری به ساکنان روستا (X27). |
|
کارآیی و اثربخشی |
تنظیم و تدوین برنامههای کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت ازسوی مدیریت روستایی با همکاری و نظرخواهی از مردم (X28)، استفاده از دانش نوین و علمی در فرآیند مدیریت و برنامهریزی توسعۀ روستایی (X29)، اجرای برنامههای توسعۀ روستایی بدون آسیبرساندن به محیط زیست و میراث فرهنگی روستا (X30)، تلاش در ایجاد فرصتهای جدید شغلی و ایجاد فرصت خلاقیت و نوآوری (X31)، تلاش در راستای توانمندسازی روستاییان (X32). |
منبع: یافتههای پژوهش 1402
همانطور که در جدول 2 ملاحظه میشود، هریک از خبرگان مشارکتکننده در دلفی، باتوجه به ابعاد حکمرانی خوب، متغیرهای مربوط را مشخص کردهاند که این متغیرهای برای اطلاعات ورودی در مرحلۀ دوم، یعنی سناریونگاری به کار میروند.
در سناریونگاری بیشتر از متخصصان و کسانیکه بینش خاصی را دربارۀ موضوع ارائه میدهند و ذینفعان (کسانی که تحتتأثیر تصمیمات یا اقدامهایی قرار میگیرند) استفاده میشود (معدنی، 1401، ص. 398). در برنامهریزی سناریو سه گروه تکنیک یا رویکرد وجود دارد که هریک چند تکنیک فرعی دارند. این رویکردها عبارت است از: 1- روندهای احتمالاتی اصلاحشده، 2- منطق ادراکی، 3- رویکرد فرانسوی به آینده (Bradfield et al., 2005, p. 807-808). در پژوهش حاضر برای روش سناریونویسی از منطق ادراکی بهره برده شده است.
در این پژوهش از شیوۀ کتابخانهای و میدانی برای گردآوری دادهها استفاده شده است. ابزار گردآوری دادهها پرسشنامه است که باتوجه به ماهیت موضوع از پرسشهای باز در تعیین متغیرهای پژوهش و پرسشهای بسته در وزندهی به متغیرها برای تحلیل پیشرانهای کلیدی استفاده شده است. جامعۀ آماری پژوهش حاضر صاحبنظران، متخصصان، کارشناسان و مسئولان امر در رشتههای مرتبط (جغرافیا و برنامهریزی روستایی، جغرافیا و برنامهریزی شهری، جغرافیای سیاسی، مدیریت دولتی، مدیریت سازمانی و جامعهشناسی) است. در قسمت آکادمیک از استادان و پژوهشگران دانشگاهی و درحوزۀ اجرایی از بخشدار مرکزی اردبیل، چند تن از دهیاران و خبرگان فرمانداری استفاده شد که بهصورت نمونهگیری غیراحتمالی هدفمند 28 نفر از افراد واجد شرایط در استان اردبیل در سال 1399 انتخاب شدند. گفتنی است که برای بررسی اعتبار پژوهش از روایی محتوا استفاده شده است که خبرگان دانشگاهی و اجرایی اعتبار آن را تأیید کردند.
همانطور که پیشتر توضیح داده شد، در وهلۀ نخست با تکنیک دلفی و با استفاده از منابع مختلف علمی شاخصهای حکمرانی خوب در مدیریت روستایی نهایی شد و از افراد خواسته شد تـا موافقت یا مخالفت خود و میزان آن را با هـر عنوان با استفاده از مقیاس لیکرت (1- بهطور کامل مخالفم، 2- مخالفم، 3- تاحدی موافقم، 4- موافقم، 5- بهطور کامل موافقم) اعلام کنند. سپس از متخصصان درخواسـت شد تـا پاسخها را از نو مـرور و بـا در نظـر گـرفتن میـانگین، مد، میانه و درصد اجماع برای هر متغیر (پیشران) درصـورت نیـاز در نظـرها و قضاوتهای خود تجدید نظر و دلایـل خـود را در مـوارد عدم اجماع ذکر کنند. درنهایت، پس از بازبینی نتایج ارائهشده در این مرحله و تحقق درصد مطمئن اجماع (بیشتر از 5/1)، میانگین، مد و میانههای مطلوب (برابر و بیشتر از 3) و پیشرانهای اصلی تا افقی 10 ساله شناسایی شد. درادامه، کارشناسان برای مقایسۀ وضعیت اثرگذاری و اثرپذیری این پیشرانها و ترسیم وضعیت آینده در ماتریس اثرهای متقاطع به مقایسه و ارزشگذاری پیشرانها پرداختند. بهدنبال اتمام این مرحله، اجماع نظری سایر کارشناسان نیز با وضعیت ارزشگذاری انجامشده، حاصل آمد. در این پژوهش حکمرانی خوب روستایی متغیر اصلی و متغیرهای معرّف آن عبارت است از: قانونمندی، مسئولیتپذیری، پاسخگویی، شفافیت، توافق جمعی، عدالتمحوری، مشارکت، کارایی و اثربخشی.
محدودۀ مطالعهشده
شهرستان اردبیل بین عرض جغرافیایی 38 درجه و 15 دقیقۀ شمالی و طول جغرافیایی 48 درجه و 18 دقیقۀ شرقی قرار دارد. مساحت آن 11081 کیلومتر مربع و از شمال با مشکینشهر، از جنوب با کوثر، از شرق با نمین و از غرب با نیر همسایه است. این شهرستان در ۲۱۹ کیلومتری تبریز و ۵۷۸ کیلومتری تهران واقع شده است. شهرستان اردبیل 3 بخش، 3 شهر، 11 دهستان و 180 روستا دارد (سالنامۀ آماری استان، 1398). یکی از دلایل اصلی انتخاب شهرستان اردبیل، زیادبودن تعداد روستاهای آن و مجاورت آنها به نهادهای حکمرانی (مرکز استان) است. موقعیت شهرستان اردبیل و روستاهای مطالعهشده در شکل 1 نشان داده شده است.
شکل 1: محدودۀ مطالعهشدۀ شهرستان اردبیل (منبع: نگارندگان 1401)
Figure 1: Map of the study site Ardabil city
یافتههای پژوهش و تجزیهوتحلیل
نتایج حاصل از یافتههای توصیفی نمونۀ مطالعهشده نشان میدهد که از اعضای نمونه 17 نفر مرد، 11 نفر زن و بیشترین پاسخگویان (50 درصد پاسخگویان) در ردۀ سنی بین 45 الی 55 سال هستند. بیشترین تعداد پاسخگویان میزان تحصیلات دکتری به تعداد 21 نفر (75 درصد)، 2 نفر (7 درصد) مدرک کارشناسی و 5 نفر (18 درصد) مدرک کارشناسی ارشد داشتند. در وهلۀ اول شاخصهای حکمروایی شایسته در مدیریت روستایی با تکنیک دلفی و با استفاده از منابع مختلف علمی نهایی شد. در مرحلۀ بعد از افراد خواسته شد تـا موافقت یا مخالفت خود و میزان آن را با هـر عنوان با استفاده از مقیاس لیکرت (1- بهطور کامل مخالفم، 2- مخالفم،3- تاحدی موافقم، 4- موافقم، 5- بهطور کامل موافقم) اعلام و بـهعبـارتی، کمیتپذیر کنند. در مرحلۀ دوم مـوارد توافـق و عـدم توافـق مشخص شد و فضـایی بـرای شناسـایی ایـدههـای جدیـد، تصحیح، تفسیر، حذف و توضیح قوت و ضعف آنهـا بـه وجـود آمد. گفتنی است در مواردی که متخصصان با عامل یا پیشران شناساییشده، مخالفت داشتند از آنها خواسته شده بود تا علت مخالفت خود را ذکر کنند. در مرحلۀ سوم از متخصصان درخواسـت شد تـا پاسخها را از نو مـرور و بـا در نظـر گـرفتن میـانگین، مد، میانه و درصد اجماع برای هر متغیر (پیشران) درصـورت نیـاز در نظـرها و قضاوتهای خود تجدید نظر و دلایـل خـود را در مـوارد عدم اجماع ذکر کنند؛ بنابراین پرسشنامۀ این مرحله دو بخش داشت: بخش اول نتایج توصیفی پاسخهای گروهی ارائهشده به هر متغیر یا پیشران و بخش دوم پاسخهای ارائهشدۀ هر متخصص به آن متغیر و یا پیشران. درنهایت، پس از بازبینی نتایج ارائهشده در این مرحله و تحقق درصد مطمئن اجماع، میانگین و میانههای مطلوب، پیشرانهای اصلی مؤثر بر بهبود وضعیت مدیریت روستایی در چهارچوب حکمروایی شایستۀ روستاهای شهرستان اردبیل تا افقی 10 ساله شناسایی شد. درواقع، باتوجه به اینکه بعد از این مرحله میزان میانگینهای حاصلشده، مد و میانۀ پاسخها و نیز درصد اجماع به مقدار پذیرفتنی رسید (میانگین، مد و میانههای برابر و بیشتر از 3 و درصد اجماع بیشتر از 5/1) و نیز برای جلوگیری از فرسایشیشدن پژوهش که یکی از ضعفهای تکنیک دلفی است، پیشرانهای شناساییشده پس از سه مرحله پذیرش شدند. درادامه، برای مقایسۀ وضعیت اثرگذاری و اثرپذیری این پیشرانها و ترسیم وضعیت آیندۀ مدیریت روستایی در چهارچوب حکمروایی شایستۀ روستاهای شهرستان اردبیل در ماتریس اثرهای متقاطع، کارشناسان به مقایسه و ارزشگذاری پیشرانها پرداختند. بهدنبال اتمام این مرحله، اجماع نظری سایر کارشناسان نیز با وضعیت ارزشگذاری انجامشده، حاصل آمد.
میزان پرشدگی ماتریس متقاطع 82/65 درصد است که نشان میدهد بیش از 65 درصد عوامل مدنظر بر یکدیگر تأثیر داشته است. از سوی دیگر، از مجموع 1024 رابطه در این ماتریس 350 رابطه اثرگذاری صفر دارند که نشان میدهد عوامل بر یکدیگر تأثیرگذاری یا تأثیرپذیری نداشته است. همچنین، عدد یک که بهمعنای تأثیرگذاری ضعیف است، شامل 268 رابطه شده است. تعداد 234 رابطه عدد دو داشته که این عدد بیانگر تأثیر متوسط عوامل است و درنهایت، 172 رابطه عدد سه داشته که این عدد نشاندهندۀ تأثیر زیاد عوامل است.
جدول 3: میزان اثرگذاری و اثرپذیری غیرمستقیم متغیرهای تأثیرگذار و تأثیرپذیر در حکمرانی خوب روستایی شهرستان اردبیل
Table 3: The degree of indirect effectiveness of influential variables in rural good governance of Ardabil province
|
عوامل |
میزان اثرگذاری |
میزان اثرپذیری |
عوامل |
میزان اثرگذاری |
میزان اثرپذیری |
|
همکاری با نهادهای دولتی در اجرای طرحها (1) |
207 |
194 |
توزیع عادلانۀ منابع و امکانات در بین ساکنان روستا (17) |
296 |
244 |
|
همکاری با تشکّلهای محلی (بسیج، تعاونیها و ...) (2) |
268 |
412 |
توجه به منافع جمعی بهجای منافع شخصی (18) |
347 |
374 |
|
مداخلۀ روستاییان در تصمیمگیریها و تصمیمسازیها |
449 |
452 |
فرصت برابر برای دستیابی به خدمات دهیاری (19) |
276 |
270 |
|
تأمین منابع مالی با همیاری و مشارکت مردمی (4) |
274 |
221 |
عدم استفادۀ نفوذ و قدرت مسئولان برای منافع شخصی و ایجاد رانت (20) |
354 |
319 |
|
تشکیل سازمانهای مدنی (5) |
268 |
375 |
تعامل و هماهنگی بین نهادها و سازمانهای نظارتی و اجرایی (21) |
166 |
64 |
|
همکاری با بخش خصوصی در اجرای پروژهها و جذب سرمایهگذاری (6) |
175 |
208 |
تعامل سازنده بین دهیاری، شورای اسلامی و مردم محلی (22) |
437 |
410 |
|
میزان پایبندی روستاییان و مدیران محلی به اجرای قوانین (7) |
325 |
411 |
همکاری مؤثر با سازمانهای مسئول در اجرای طرحهای توسعۀ روستایی (23) |
149 |
177 |
|
رسیدگی به تقاضاهای مردمی برمبنای ضابطه (8) |
225 |
412 |
شفافیت در تصمیمگیری و تصمیمسازی (24) |
399 |
354 |
|
تأثیرگذاری گروههای صاحبنفوذ در تصمیمگیریهای مربوط به روستا (9) |
354 |
416 |
قابلیت دسترسی به جریان آزاد اطلاعات (25) |
370 |
255 |
|
برگزاری جلسههای عمومی برای تشریح اقدامهای مربوط به امور روستا و پاسخگویی درقبال ابهامها و سؤالهای پیشآمده (10) |
403 |
329 |
کنترل و پایش عملکرد مدیران روستایی (26) |
524 |
377 |
|
پاسخگوبودن مدیریت روستایی درقبال تصمیمات گرفتهشده و اقدامهای انجامیافته (11) |
388 |
397 |
اعلام هزینهها و درآمدهای دهیاری به ساکنان روستا (27) |
258 |
260 |
|
گزارش اقدامهای انجامیافته به نهادهای مسئول (12) |
222 |
187 |
تنظیم و تدوین برنامههای کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت ازسوی مدیریت روستایی با همکاری و نظرخواهی از مردم (28) |
448 |
291 |
|
پاسخگویی به نیازهای اساسی و اولویتدار ساکنان روستا (13) |
264 |
374 |
استفاده از دانش نوین و علمی در فرآیند مدیریت و برنامهریزی توسعۀ روستایی (29) |
100 |
182 |
|
تلاش برای اجرای شایستهسالاری در انتخاب و گزینش افراد مسئول (14) |
221 |
165 |
اجرای برنامههای توسعۀ روستایی بدون آسیبرساندن به محیط زیست و میراث فرهنگی روستا (30) |
123 |
206 |
|
پیگیری برای تحقق طرحها و تصمیمات گرفتهشده برای حل مسائل و مشکلات روستا (15) |
222 |
258 |
تلاش در ایجاد فرصتهای جدید شغلی و ایجاد فرصت خلاقیت و نوآوری (31) |
159 |
135 |
|
سازوکار رسیدگی به شکایتهای ساکنان روستا از روند مدیریت محلی و اختلافات پیشآمده (16) |
314 |
222 |
تلاش در راستای توانمندسازی روستاییان (32) |
243 |
275 |
منبع: یافتههای پژوهش 1402
مطابق با شکل 2 میتوان دریافت که وضعیت سیستم درحالت ناپایدار است و بیشتر نماگرها اطراف محور قطری پراکنده شده است و وضعیت مشابهی نسبت به یکدیگر دارند و فقط ضعف و شدت آنها نسبت به یکدیگر متفاوت است. نماگرها بیشتر در دستۀ متغیرهای مستقل (جنوب غربی نمودار)، وابسته (جنوب شرقی نمودار) و دووجهی (شمال شرقی نمودار) توزیع شده است.
شکل 2: پایداری و ناپایداری سیستم (منبع: یافتههای پژوهش 1402)
Figure 2: System stability and instability
متغیر شمارۀ 28 (تنظیم و تدوین برنامههای کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت ازسوی مدیریت روستایی با همکار و نظرخواهی از مردم) بهعنوان متغیر کلیدی یا پیشران به دست آمده است. در ارزیابی وضعیت تأثیرگذاری و تأثیرپذیری عوامل براساس تأثیرات غیرمستقیم متغیرها میتوان دریافت که تأثیرپذیرترین متغیرها شامل موارد مداخلۀ روستاییان در تصمیمگیریها و تصمیمسازیها، تأثیرگذاری گروههای صاحبنفوذ در تصمیمگیریهای مربوط به روستا، رسیدگی به تقاضاهای مردمی برمبنای ضابطه، همکاری با تشکّلهای محلی (بسیج، تعاونیها و...)، میزان پایبندی روستاییان و مدیران محلی به اجرای قوانین، تعامل سازنده بین دهیاری، شورای اسلامی و مردم محلی، پاسخگوبودن مدیریت روستایی درقبال تصمیمات گرفتهشده و اقدامهای انجامیافته، کنترل و پایش عملکرد مدیران روستایی، تشکیل سازمانهای مدنی و پاسخگویی به نیازهای اساسی و اولویتدار ساکنان روستا 10 نمونه از تأثیرپذیرترین متغیرها بود. متغیرهای با بیشترین میزان تأثیرگذاری نیز شامل کنترل و پایش عملکرد مدیران روستایی، مداخلۀ روستاییان در تصمیمگیریها و تصمیمسازیها، تنظیم و تدوین برنامههای کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت ازسوی مدیریت روستایی با همکاری و نظرخواهی از مردم، تعامل سازنده بین دهیاری و شورای اسلامی و مردم محلی، برگزاری جلسههای عمومی برای تشریح اقدامهای مربوط به امور روستا و پاسخگویی درقبال ابهامها و سؤالهای پیشآمده، شفافیت در تصمیمگیری و تصمیمسازی، پاسخگوبودن مدیریت روستایی درقبال تصمیمات گرفتهشده و اقدامهای انجامیافته، قابلیت دسترسی به جریان آزاد اطلاعات، تأثیرگذاری گروههای صاحبنفوذ در تصمیمگیریهای مربوط به روستا و عدم استفادۀ نفوذ و قدرت مسئولان برای منافع شخصی و ایجاد رانت است. در سناریونویسی پنج حالت یا جایگشت وجود دارد که یکی از آنها با عنوان «تأثیرگذاری» است. در شکل 3 اثرهای مستقیم متغیرها بر یکدیگر نشان داده شده است.
شکل 3: اثرهای مستقیم متغیرها (MDI) بر یکدیگر (منبع: یافتههای پژوهش 1402)
Figure 3: Matrix of direct influences (MDI)
از بین 32 متغیر بررسیشده در 8 شاخص مشارکت، مسئولیتپذیری، قانونمندی، عدالتمحوری، پاسخگویی، شفافیت، توافق جمعی و کارایی و اثربخشی بهعنوان عوامل تأثیرگذار و کلیدی انتخاب شد. از بین متغیرهای مطالعهشده 12 متغیر که از میانگین امتیازهای کل بیشتر بودند بهعنوان عوامل تأثیرگذار و کلیدی در بهبود وضعیت حکمرانی خوب روستایی شهرستان اردبیل انتخاب شد. باتوجه به این نتایج بیشترین میزان اثرگذاری مربوط به شاخص شفافیت، عدالتمحوری و پاسخگویی است.
در پژوهش حاضر باتوجه به اینکه هدف، تحلیل مهمترین عوامل تعیینکننده و تأثیرگذار در بهبود وضعیت حکمرانی خوب روستایی در شهرستان اردبیل است، از متغیرهای تأثیرگذار، متغیرهای ریسک و متغیرهای تنظیمی بهعنوان مهمترین عوامل تعیینکننده استفاده میشود که مجموع آنها 12 عامل کلیدی است. همچنین، باتوجه به شباهت عاملهای کلیدی آنها به 10 عامل ادغام شدند. بعد از مشخصشدن مهمترین عوامل 26 وضعیت احتمالی برای آیندۀ حکمرانی خوب روستایی در شهرستان اردبیل درنظر گرفته شد که از این تعداد 12 وضعیت احتمالی مطلوب، 5 وضعیت احتمالی ایستا و 9 وضعیت احتمالی بحرانی را دارد. با مشخصشدن وضعیتهای احتمالی، پرسشنامهای بهصورت ماتریس اثرهای متقابل طراحی شد و در اختیار کارشناسان قرار گرفت. از ترکیب این تعداد وضعیتهای احتمالی 378/51 سناریوی ترکیبی استخراج شد که شامل همۀ وضعیتهای احتمالی آیندۀ پیشروی حکمرانی خوب روستایی در شهرستان اردبیل است. سناریوهای ارائهشدۀ نرمافزار ScenarioWizard9020 سناریو بود که از این تعداد 16 مورد آن اعتبار و 3 سناریو سازگاری فراوان دارد. از 3 سناریو با سازگاری زیاد، سناریوی اول و دوم شرایط مطلوب را دارد که 9 مورد آن شرایط مطلوب و 1 مورد شرایط بحرانی را دارد. سناریوی سوم شرایط بحرانی را دارد که 9 مورد آن بحرانی و 1 مورد ایستاست. در جدول 4 سناریوهای با سازگاری قوی در آیندۀ حکمرانی خوب روستایی شهرستان اردبیل آمده است.
جدول 4: سناریوهای با سازگاری قوی در آیندۀ حکمرانی خوب روستایی شهرستان اردبیل
Table 4: Strong adaptation scenarios in the future of rural good governance in Ardabil province
|
سناریوی اول |
سناریوی دوم |
سناریوی سوم |
|
نظارت مردمی بر عملکرد مدیران و ارائۀ گزارشهای ماهانۀ مدیران به مردم و نهادهای مردمی |
کنترل و پایش عملکرد مدیران روستایی |
عدم کنترل و پایش عملکرد مدیران روستایی |
|
تدوین یک طرح مشارکتی و توسعهای برای روستاهای منطقه با تکیه بر تعاملات دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها |
تعامل سازنده بین دهیاری، شورای اسلامی و مردم محلی |
عدم تعامل لازم بین ارکان مدیریت روستایی |
|
تنظیم برنامههای کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت با مشارکت کامل ساکنان روستا و براساس اصل نیازسنجی از مردم رخ خواهد داد. |
مداخلۀ روستاییان در تصمیمگیریها و تصمیمسازیها |
مردم امکان مشارکت در تنظیم منابع و سیاستگذاری را نخواهند داشت. |
|
ساکنان روستا در تصمیمسازیها و تصمیمگیریها و تمام برنامهریزیهای مربوط به توسعۀ روستا مشارکت کامل خواهند داشت. |
تنظیم و تدوین برنامههای کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت ازسوی مدیریت روستایی با همکاری و نظرخواهی از مردم |
مداخلۀ شهروندان بسیار پیچیده و سخت خواهد شد. |
|
شفافسازی منابع مالی، هزینههای انجامیافته، درآمدها و نحوۀ سیاستگذاری همراه با طرحهای توجیهی |
برگزاری جلسههای عمومی برای تشریح اقدامهای مربوط به امور روستا و پاسخگویی درقبال ابهامها و سؤالهای پیشآمده |
پیشبرد هدفهای مدیریتی روستا بدون نظات و حضور مردم |
|
پاسخگویی مدیران روستای درقبال تصمیمات اتخاذشده دربرابر ارادۀ ساکنان روستا و نهادهای مردمی |
شفافیت در تصمیمگیری و تصمیمسازی |
ادامۀ روند فعلی دربارۀ برگزاری جلسههای عمومی درسطح ضعیف |
|
اجرای کامل موضوع تعارض منافع |
پاسخگوبودن مدیریت روستایی درقبال تصمیمات گرفتهشده و اقدامهای انجامیافته |
عدم جلوگیری از ایجاد رانت و غلبۀ منافع شخصی بر منافع جمعی و به تناسب آن هدررفت منابع و از بین رفتن سرمایۀ اجتماعی |
|
وجود شبکهای از قدرت پنهان و بانفوذ در ارکان مدیریت روستایی که باعث به حاشیه راندهشدن مردم میشود. |
توجه به منافع جمعی بهجای منافع شخصی |
وجود شبکهای از قدرت پنهان و بانفوذ در ارکان مدیریت روستایی که باعث به حاشیه راندهشدن مردم میشود. |
|
دسترسی مردم به اطلاعات و آمار مربوط به روستا اعم از طرح هادی روستایی و سایر طرحها (استفاده از ظرفیت فناوری برای دسترسی به اطلاعات و برنامهریزیهای مدیریت روستایی) |
تأثیرگذاری گروههای صاحبنفوذ در تصمیمگیریهای مربوط به روستا |
محرمانه تلقیکردن اطلاعات و عدم دسترسی مردم به آنها |
|
اجرای قوانین مربوط به مدیریت روستایی |
عدم استفادۀ نفوذ و قدرت مسئولان برای منافع شخصی و ایجاد رانت |
دور زدن و تفسیر به رأی قوانین در اجرای آنها |
منبع: یافتههای پژوهش 1402
باتوجه به سناریوهای پیش رو میتوان نتیجه گرفت که تمام شاخصهای مربوط به حکمرانی خوب روستایی اهمیت دارد و این نشان از قدرت فراوان این رویکرد در سیستم مدیریت روستایی دارد که برای حرکت بهسمت آیندۀ مطلوب ضروری است که رویکرد حکمرانی خوب، الگوی مدیریت روستایی قرار گیرد تا بتوان با اجرا و پیادهسازی متغیرهای مربوط به شاخصهای حکمرانی خوب روستایی بهسمت ایجاد روستاهای پایدار و قابل زیست حرکت کرد. در وضعیتهای پیش رو عاملی که در هر سه سناریو وضعیت بحرانی ایجاد میکند، تأثیر گروههای صاحبنفوذ در تصمیمگیریهای مربوط به مدیریت روستایی است که با ایجاد رانت و اهرمهای فشار تصمیمات اتخاذشده را از منافع جمعی بهسمت منافع شخصی سوق میدهند و سپس مسیر دستیابی به الگوی حکمرانی خوب را منحرف میکنند. همچنین، نقش آشکار مردم، نظارت مردمی و مداخلۀ روستاییان در مدیریت روستا نقش اساسی در پیشبرد هدفهای حکمرانی خوب روستایی دارد.
نتیجهگیری
درحال حاضر حکمرانی خوب روستایی از مهمترین رویکردهای موجود درزمینۀ مدیریت روستایی است که باتوجه به سرعت تغییراتی که درحال حاضر با آن مواجه هستیم، این رویکرد میتواند با شاخصهای خود زمینۀ ایجاد یک سکونتگاه قابل زیست را برای همگان فراهم آورد. اجرای کامل موضوع تعارض منافع بیشترین ارزش سازگاری را در بین سایر عوامل کلیدی دارد و این امر نشان میدهد که در راستای بهبود وضعیت حکمرانی خوب روستایی در شهرستان اردبیل باید وضعیت احتمالی مطلوب تقویت و وضعیت احتمالی بحرانی تضعیف شود. همچنین، در ردۀ دوم باید به مشارکت ساکنان روستا در تصمیمسازیها، تصمیمگیریها و تمام برنامهریزیهای مربوط به توسعۀ روستا توجه جدّی شود؛ زیرا موارد فوق از عوامل اصلی تقویت و تضعیف حکمرانی خوب روستایی در شهرستان اردبیل است. این یافته با نتایج مطالعات حیدری ساربان (1398)، موسوی و همکاران (1398)، سروستانی و اینگرام، پالمر و همکاران (Sarvestani & Ingram, 2020; Palmer et al., 2022; ) که گویای اهمیت مشارکت ساکنان روستا در مدیریت روستایی است، همخوانی دارد. همچنین، این نتیجه که بیشترین میزان اثرگذاری مربوط به شاخص شفافیت، عدالتمحوری و پاسخگویی است با مطالعات نوروزی و ابراهیمی (1397) همسوست. مطابق با مفاد و قرابت مفهومی و موضوعی تئوری مباشرت یا تئوری مدیریت و نظریۀ ذینفعان میتوان نتیجه گرفت که مدیریت روستایی در چهارچوب حکمرانی خوب در روستاهای شهرستان اردبیل با تأثیرگذاری و تأثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم از شهروندان، بخشها، نهادها و ... میتواند مشارکت و تعامل را به ارمغان آورد. در بین عوامل کلیدی شفافیت با سه مورد (شفافیت در تصمیمگیری و تصمیمسازی، قابلیت دسترسی به جریان آزاد اطلاعات، کنترل و پایش عملکرد مدیران روستایی) بیشترین عوامل کلیدی را دارد؛ از این رو نتیجه میشود که این سه مورد در بهبود وضعیت حکمرانی خوب روستایی اهمیت فراوانی دارند. شفافیت خود باعث به حرکت درآمدن سایر عوامل کلیدی خواهد شد؛ البته این عوامل و پیشرانهای کلیدی در یک جریان شبکهای به یکدیگر متصل هستند؛ بدین گونه که اجرای یکی بر اجرا و پیادهسازی دیگری تأثیر میگذارد بر همدیگر تأثیر و تأثر دارند. این مقوله نشاندهندۀ اهمیت این موضوع در روستاهای شهرستان اردبیل است که باید با دقت بیشتری به آن توجه شود.
یکی از تمایزات اصلی پژوهش حاضر با سایر آثار مشابه در این زمینه، ایجاد قرابت مفهومی و موضوعی درحوزۀ مدیریت روستایی و حکمرانی خوب است که محققان با رویکردی چندبُعدی این موارد را ازدیدگاه خبرگان بررسی کردهاند. همچنین، یکی از نوآوریهای اصلی پژوهش حاضر در ارائۀ نتایج خاص درزمینۀ سناریوهای مطرحشده در بخش یافتههای پژوهش است که محققان در کمتر تحقیقی توانستهاند با این دقت و صراحت آنها را مطرح و بررسی کنند. باتوجه به سناریوهای ذکرشده میتوان نتیجه گرفت که تمام شاخصهای مربوط به حکمرانی خوب روستایی اهمیت دارند و این نشان از قدرت فراوان این رویکرد در سیستم مدیریت روستایی است که برای حرکت بهسمت آیندۀ مطلوب ضروری است. عاملی که در هر سه سناریو وضعیت بحرانی ایجاد میکند تأثیر گروههای صاحبنفوذ در تصمیمگیریهای مربوط به مدیریت روستایی است که با ایجاد رانت و اهرمهای فشار تصمیمات اتخاذشده را از منافع جمعی بهسمت منافع شخصی سوق میدهند و سپس مسیر دستیابی به الگوی حکمرانی خوب را منحرف میکنند. همچنین، نقش آشکار مردم، نظارت مردمی و مداخلۀ روستاییان در مدیریت روستا نقش اساسی در پیشبرد هدفهای حکمرانی خوب روستایی دارد که درادامه، پیشنهادهای مربوط ارائه میشود.
محدودیت زمانی لازم برای انجامدادن پژوهش حاضر، بالانبودن اعضای نمونه بهدلیل مشارکتنداشتن افراد است. درادامه، باتوجه به نتایج پژوهش پیشنهادهایی در راستای بهبود وضعیت حکمرانی خوب روستایی در شهرستان اردبیل ارائه میشود. لزوم برگزاری دورههای آموزشی بهصورت مستمر برای دهیاران و اعضای شورای اسلامی روستاها ازجهت آشنایی با اصول حکمرانی خوب روستایی؛ برگزاری جلسههای عمومی مدیران روستا با ساکنان بهصورت مستمر برای دریافت نظرهای ساکنان و تنظیم برنامههای آتی توسعۀ روستایی؛ با تقویت نظارتهای مردمی و تسهیل مشارکت مردم در امور مدیریت روستایی در شهرستان اردبیل میتوان از ایجاد رانت و دخالت گروههای صاحبنفوذ در امور مربوط به مدیریت روستایی جلوگیری کرد؛ تعامل دهیار با مردم باید بهصورت مستمر و در قالب موضوعهای مختلف مدیریتی باشد تا ازطرفی، پیوند بین دهیار و ساکنان بیشتر شود و از طرف دیگر، حس تعلق به مکان با افزایش میزان مشارکت ساکنان در مدیریت روستایی افزایش یابد؛ سامانۀ ارزیابی و عملکرد مدیران روستایی برای پایش عملکرد آنها بهصورت دورهای طراحی شود؛ بهنحوی که عموم بتوانند نتایج این عملکردها را مشاهده کنند؛ ساکنان روستا بهصورت محرمانه به عملکردهای دهیاری و اعضای شورای اسلامی روستاها امتیاز دهند تا ازطرفی، مجموعۀ مدیریت روستایی نسبت به پیشبرد برنامههای توسعۀ روستا پیگیرتر شوند و از طرف دیگر، مردم احساس همسرنوشتی باهم داشته باشند؛ برگزاری دورههای آموزشی برای ساکنان ازجهت آشنایی با اصول اولیۀ نحوۀ مشارکت در توسعۀ روستا، مصادیق و نتایج آن و راهکارهای خلاّق برای شکوفایی خلاقیت ساکنان و ایجاد همکاریهای جمعی؛ طراحی و راهاندازی سایتهای اینترنتی مختص روستا و انعکاس اخبار، نشریات، مصوبات شورای اسلامی روستا و ... بهصورت مستمر در سایت اینترنتی برای ایجاد شافیت در مدیریت روستایی؛ طرحهای انجامشده برای روستا اعم از طرح هادی روستایی، طرح بهسازی روستا و ... در دسترس عموم مردم روستا قرار گیرد؛ برگزاری جلسههای متعدّد با ساکنان روستا برای تعیین اولویتهای اساسی و لازم روستا که این اولویتهای استخراجشده بهدلیل اینکه مهمترین نیازهای ساکنان است میتواند نقشۀ راه مدیریت روستایی را تنظیم و تدوین کند.
)