مکان‌یابی دهکده‌های گردشگری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدل SWOT (نمونه موردی: ساحل دریاچه کافتر)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 استادیار ژئومورفولوژی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

3 دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

  در دهه‌های اخیر رشد و گسترش سریع شهرنشینی و استفاده از وسایل حمل و نقل، سبب افزایش چشمگیر بازدید از مناطق طبیعی شده است. دریاچه کافتر یکی از مناطق زیبا و دیدنی شهرستان اقلید محسوب می‌شود که علی‌رغم بازدید گسترده گردشگران، فاقد هرگونه تسهیلات مناسب مورد نیاز گردشگران است. از آنجا که تسهیلات مورد نیاز گردشگران نیازمند استقرار در مکانی است که بیشترین کارایی را داشته باشد، بنابراین، در این پژوهش سعی بر آن است تا بهترین مکان ایجاد دهکده گردشگری در ساحل دریاچه کافتر شهرستان اقلید مشخص گردد. از این رو، از طریق تلفیق 23 لایه اطلاعاتی از نقشه‌های با مقیاس 1:25000 سازمان نقشه برداری کشور و نیز نقشه مقیاس 1:100000 سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی، در محیط GIS ، و نیز بهره‌گیری از تکنیک SWOT ، بهترین مکان ایجاد دهکده گردشگری در ارتفاعات جنوبی مشرف بر دریاچه تعیین گردید. در نهایت، راهبردهایی برای رشد و توسعه صنعت گردشگری در ساحل دریاچه کافتر ارایه شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Locating Public Walk Place Using Geographical Information System and SWOT Technique (A Case Study: The Shore of Kaftar Lake)

نویسندگان [English]

  • M. Taghvaei 1
  • M. M. Taghi Zadeh 2
  • H. kiumarsi 3
1 Associate Professor of Geography and Urban Planning, University of Isfahan, Isfahan, Iran
2 Assistant Professor of Geomorphology, University of Payam Noor, Tehran, Iran.
3 M. A. of Geography and Urban Planning, University of Isfahan, Isfahan, Iran.
چکیده [English]

Extended abstract
1- Introduction
In recent decades, industrialization and urbanization, increasing of income level and social welfare and also increasing the transportation facilities have been caused that the inhabitants of urban areas or even ural areas travel to beautiful and nice places at leisure times. One of the beautiful and attractive places is river sides, oceans, seas and lakes which are called as seashore tourism place. The rapid growth of seashore tourisms in recent decades caused that this section be known as the most rapid section of ecotourism places. 
One of the development approaches of tourism industry in each place is presenting the necessaries facilities and services for visitor tourists as the tourism complexes mold. In another word the tourism complex should be located such that can meet all the necessaries of tourists as a desired one. So in this current search, have been tried to know and recognize the best places in creating the tourist complex of Kaftar Lake in Eghlid Township by exploiting from geographical information system.
 
2- Methodology
In present research, to define the best place to make the tourism complex, two kinds of descriptive information’s layers were defind and also place information have been used. The necessary place information has been acquired via cartography organization maps, in the scale of 1:25000 and 1:50000 and also maps of geological organization and mineral explorations with the scale of 1:100000 and also by field studies.
In this manner, at first the existing maps were registered after referencing using the software of Arc view and Arc GIS. Then the required information layers in research which was consisted of 23 layers were scheduled by using the field studies.
To analyze the necessities, the layers were exchanged to restery format with cell size of 5 meter/square and they were used regarding their function. Uitimately, regarding their important and after getting ideas of decision makers, a spatial layer was named with special weight and were done overlapping operations on information layer and then the best places for tourism were suggested.
 
3- Discussion
To define the suitable places to make tourism complex, at first the effective factors on defining the optimal place suchas closing to lake, closing to connecting roads and … were exchanged to information layers in GIS environment. Then by giving the weight to each of the layer, the suitable places to make the tourism complex close to khonjesht village and Kaftar Lake were renamed as A, B places. In later stage, to define the best place among these two places was used from SWOT method. The weak, strong points and the opportunities or facilities and threats of each places, were weighted in quantity manner by the numbers of 1 to 5. Ultinately by adding the points in these places, the best place to make tourism complex was defined. After all by exploiting from SWOT model, were edited the growth and development strategies in tourism industry of kaftar seashore and the best strategy was defined.
 
 
4- Conclusion
The results of exploiting geographical information system and model of SWOT, shows that the best place for making tourism complex in kaftar lake shore is B place which is located in southern part of this lake. The suggested final place with 103 hectare square is located in southern part of Kaftar Lake. This place is located in southern heights with suitable view and suitable slope regard to this lake and because of its existing in heights, addition to abilities to make facilities and establishes of welfare and tourism, it can be regarded as the place of sport developments like mountain climbing, sky and other activities related to mountain.
The best strategy for shore tourism development and growth is the exploiting strategy of facilities (WO). Among the reasons of choosing this strategy we can point to high ability of kaftar lake shore in the field of tourists attraction to grow and develop of area tourism industry, lack of scientifics studies about defining the positional abilities and kaftar lake shore, lower of weak points and the threats in the field of tourism, the existing of kaftar lake in spatial location among 4 country provinces and the ability to exploit the benefits and profits to attract the tourists in this areas.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Eco Tourism
  • Geographic Information System
  • SWOT Technique
  • Kaftar Lake
1- مقدمه

1-1- طرح مساله

برای تقویت روستاها و مناطق محروم راهکارهای گوناگونی پیشنهاد شده است، اما هیچ یک از آنها نتوانسته‌اند به بهبود وضعیت نواحی محروم و دور مانده از روند تغییرات و تحولات توسعه کمک کنند. یکی از راهبردهای که برای تقویت نواحی محروم و دارای قابلیت توسعه مطرح شده است، توسعه و گسترش گردشگری در مناطقی است که دارای پتانسیل‌های لازم برای توسعه گردشگری هستند. از طرف دیگر رشد و گسترش شهرنشینی و نیاز جوامع شهرنشین به بازدید از جاذبه‌های طبیعی، سبب سرازیر شدن خیل عظیمی از جمعیت شهر نشین به نواحی و مکان‌های دارای جاذبه‌های گردشگری شده است. در این راستا افزایش استفاده از وسایل حمل و نقل خصوصی نیز در تسریع بخشیدن به این جابجایی نقش غیر قابل انکاری داشته است. این جابجایی عظیم جمعیت می‌تواند منافع عظیمی را برای جوامع میزبان به همراه داشته باشد.

صنعت گردشگری با اتکا به ویژگی‌ها و تاثیرات اقتصادی خود می‌تواند به گونه‌ای کاملا موثر در تحرک و پویایی بخش‌های مختلف اقتصادی جوامع محلی نقش عمده‌ای ایفا کند و در نهایت به توسعه نواحی روستایی و کم رشد کمک کند(حیدری،34:1387). گردشگری طبیعی مفهوم جدیدی در گردشگری است که جرقه آن در ابتدا به وسیله ایده همسازی دوباره با طبیعت واقعی زده شد و به وسیله جامعه گردشگری طبیعی به عنوان سفر مسولانه به نواحی طبیعی مطرح شد که حفاظت محیط طبیعی و تقویت رفاه جامع محلی را به همراه دارد (Thampi،@2:2005). گردشگری طبیعی نوعی از گردشگری است که اغلب مدعی است که به عنوان یکی از سریعترین اجزای بازار جهانی گردشگری تبدیل شود(Tisdell،83:2003). برآورد شده است که گردشگری طبیعی تقریبا 27 درصد سفرهای بین المللی را شامل می‌شود و وقتی به صورت مناسب مدیریت شود می‌تواند اشتغال محلی و فرصت‌های توسعه بومی ایجاد کند و نیز منجر به حفظ محیط طبیعی گردد(Githinji،9:2006). در دهه‌های اخیر گردشگری ساحلی رشد قابل توجهی داشته و مزایای اقتصادی فراوانی را برای جوامع میزبان به همراه آورده است. سواحل با توجه به نزدیکی به کانون‌های جمعیتی، اقلیم مناسب و دسترسی آسان در ایام تعطیلات به خصوص در فصل تابستان می‌توانند گردشگران بسیاری را به خود جذب کنند. در نظر گرفتن تنوع کیفی طبقات اجتماعی در این گونه گردشگری و مهیا نمودن زمینه فعالیت‌های تفریحی مربوط می‌تواند بهره برداری منابع ساحلی را به سطح بالایی برساند(پاپلی یزدی،54:1386).

دریاچه کافتر واقع در شهرستان اقلید یکی از این سواحل مطلوب به منظور توسعه گردشگری طبیعی محسوب می‌شود که رشد صنعت گردشگری می‌تواند سبب رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی این منطقه گردد، اما متاسفانه این مکان دیدنی که به عنوان یکی از مناطق نمونه گردشگری استان فارس محسوب می‌گردد فاقد هرگونه امکانات و تسهیلات رفاهی برای اقامت و پذیرایی از گردشگران است.

 

1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش

گسترش صنعت گردشگری در مکان‌هایی که پتانسیل بالقوه جذب گردشگر را دارند می‌تواند به عنوان ابزاری کارآمد در جهت رشد و توسعه همه جانبه جوامع میزبان به کار گرفته شود. وجود جاذبه یک عنصر لازم و نه کافی در جهت رشد و توسعه صنعت گردشگری محسوب می شود، زیرا توسعه صنعت گردشگری در هر منطقه نیازمند شناسایی دقیق محدوده، ارائه خدمات و تسهیلات مورد نیاز گردشگران و نیز معرفی در جهت جذب گردشگران می باشد. رشد و گسترش گردشگری منافع متعددی برای جوامع میزبان به همراه دارد که یکی از آنها منافع اقتصادی است. گردشگری از مهمترین فعالیت‌های انسانی معاصر است که همراه با به وجود آوردن تغییرات شگرف در سیمای زمین، اوضاع سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، منش و روش زندگی انسانها را دگرگون می‌سازد(محلاتی،13:1380). صنعت گردشگری آنچنان در توسعه اقتصادی، اجتماعی کشورها اهمیت دارد که اقتصاد دانان آن را صادرات نامرئی نامیده‌اند (رضوانی،8:1374 ). مطالعه سازمان جهانگردی گردشگری نشان می‌دهد که یک دلار درآمد مستقیم گردشگری 3/4 نسبت به صنعت، افزایش ارزش پیدا خواهد کرد. اشتغال افزایش یافته به وسیله گردشگری به افزایش 5 فرصت شغلی منجر خواهد شد (Bin،2008:84). بخش بسیار مهمی از فعالیت‌های جهانگردی در دنیا مبتنی بر بهره مند شدن از طبیعت است که امروزه گردشگری طبیعی نام گرفته است. در فعالیت‌های مربوط به گردشگری طبیعی افراد یا گروههای جهانگرد با هدف بهره گیری از زیبایی‌های طبیعی و جلوه‌های حیرت انگیز خلقت، به رشته کوههای مرتفع، کوهستان‌ها، کوهپایه‌ها، جنگل‌ها، صحراها و دریاهای عمیق سفر می‌کنند. سفر میلیون‌ها گردشگر طبیعی که ممکن است به دنبال دیدار از گیاهان، جانوران و یا انجام بررسی‌های اکولوژیکی، مطالعات زمین شناسی، معدن و مشابه آن باشد و یا با هدف دیدار از روستاهای جا گرفته در دوردست ترین مناطق و تماس با مردمان ساکن در دهکده‌ها و شرکت در مراسم عرفی آنان صورت می‌گیرد، آثار اقتصادی اجتماعی و فرهنگی فراوان از خود به جای گذاشته است. ایجاد اشتغال و توسعه منطقه‌ای از آثار مهمی است که توسعه گردشگری طبیعی به همراه آورده است (فرج زاده اصل، 36:1387).

غنای جاذبه‌های ایران، با انبوهی از یادمان‌های تاریخی و میراث‌های فرهنگی و طبیعی بر جا مانده از دوره‌های مختلف، سبب شده است که این سرزمین را جهانی در یک مرز بنامند. با این حال داشته‌های گردشگری طبیعی ایران مجموعه‌ای گسترده از منابع پراکنده، ثبت نشده و در بسیاری از موارد رو به نابودی را در بر می‌گیرد. بررسی‌های جغرافیایی طبیعی و نیز امکان سنجی هر کدام از جاذبه‌های بوم شناختی قابل سرمایه گذاری در ایران بیانگر این است که در کشورمان گردشگری طبیعی یک منبع اقتصادی کم نظیر خاص، بسیار متصور و البته رها شده به حال خود است (اکبری،135:1387). بر طبق پهنه‌بندی کلان طبیعی استان فارس که توسط طرح جامع گردشگری استان فارس (1385) انجام شده است، در محدوده جغرافیایی شمال استان فارس پهنه بید بیدک- بل- کافتر پهنه ملی است و قابلیت بین المللی شدن در زمینه گردشگری طبیعی را دارا است (مهندسین مشاور شهر شرق- پارس،14:1387). در این پهنه، جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی متنوعی مانند دریاچه کافتر، سرچشمه‌های رودخانه سیوند، اراضی کوهستانی، تالاب و مرغزار، آبادی‌ها و مراتع عشایری و غیره وجود دارد که موجب شده است تا این مکان به عنوان یکی از مناطق نمونه گردشگری استان فارس شناخته شود و هر ساله گردشگران بسیاری برای بازدید و تفریح به این منطقه مراجعه کنند. بنابراین یکی از ابتدایی ترین و در عین حال ضروری تری نیازهای این منطقه، توسعه زیرساخت‌های گردشگری است. تاسیسات و تجهیزات مورد نیاز گردشگران نیازمند استقرار در مکانی است که بتواند به بهترین وجه خدمات مورد نیاز گردشگران را فراهم آورد و در عین حال مکانی مناسب از نظر معیارهای مکان‌یابی محسوب شود. بنابراین در این پژوهش سعی شده است تا بهترین مکان در محدوده مورد مطالعه که برای ایجاد دهکده گردشگری مناسب است، شناسایی گردد.

 

1-3- اهداف

هدف از نگارش این مقاله بررسی و ارزیابی سواحل دریاچه کافتر به منظور انتخاب سایت مناسب ایجاد دهکده گردشگری در ساحل دریاچه یاد شده به منظور ارایه خدمات مورد نیاز گردشگران و همچنین گسترش اصولی گردشگری طبیعی در منطقه مورد مطالعه است.

 

1-4- پیشینه پژوهش

در زمینه گردشگری و همچنین گردشگری طبیعی در ایران پژوهش‌ها و بررسی‌های متعددی صورت گرفته است که اکثر آنها جنبه توصیفی و معرفی جاذبه‌ها را دارند. در زیر به چندین نمونه از آنان اشاره می‌شود:

رکن الدین افتخاری عبدالرضا و داوود مهدوی(1385): با بهره گیری از تکنیک SWOT به ارائه راهکارها جهت توسعه گردشگری در دهستان لواسان کوچک از دهستان‌های شهرستان شمیرانات می‌پردازند و نتیجه می‌گیرند که آسیب پذیری روستاهای این منطقه به دلیل گسترش گردشگری در سطح بالایی قرار دارد و نیازمند تدوین سیاست‌های مناسب است (رکن الدین افتخاری،1385). نوری، هدایت الله و اصغر نوروزی آورگانی(1386): در مقاله‌ای به ارزیابی توان محیطی برای توسعه گردشگری در دهستان چغاخور پرداخته‌اند و در نهایت کل محدوده دهستان را به چهار دسته تفرج گسترده طبقه2، تفرج گسترده1 و متمرکز2، تفرج گسترده و متمرکز1 و تفرج گسترده طبقه1 تقسیم بندی نموده اند(نوری،1386). زنگی آبادی، علی و مصطفی محمدی ده چشمه (1387): در پژوهشی با عنوان امکان سنجی توانمندی‌های گردشگری طبیعی استان چهارمحال و بختیاری به روش SWOT، به ارایه راهبردهایی برای توسعه گردشگری طبیعی در استان چهارمحال و بختیاری می‌پردازند و نشان می‌دهند که این استان توانمندی‌ها و فرصت‌های بسیاری دارد که رشد و شکوفایی آنها نیاز به برنامه ریزی جامع و گسترده دارد(زنگی آبادی،1387). در خصوص مکان یابی دهکده‌های گردشگری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی تا کنون مطالعه‌ای صورت نگرفته است. در زمینه کاربرد GIS در برنامه‌ریزی گردشگری چندین پژوهش انجام شده است که جزئیات بیشتر آنها در زیر آورده شده است. جفری اس، آلن و همکاران (1999): نیز با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی به مطالعه تغییرات کاربری اراضی در منطقه گردشگری ساحلی کارولینا جنوبی پرداخته و سعی کرده‌اند تا بدین وسیله میزان و نوع تغییر در کاربری‌های این منطقه را مشخص سازند(Jeffery s،1999). نوری، هدایت الله و اصغر نوروزی(1386): نیز در پژوهشی با عنوان ارزیابی توان محیطی برای توسعه گردشگری در دهستان چغاخور، از لایه‌های اطلاعاتی نظیر شیب، پوشش گیاهی، خاک و غیره استفاده و در نهایت با روی هم گذاری لایه‌های اطلاعاتی موجود، دهستان چغاخور را به چهار واحد توریستی از لحاظ نوع تفرج گسترده و متمرکز تقسیم بندی کرده اند(نوری، 1386). فرج زاده اصل، منوچهر و رفیق کریم پناه (1387): محدوده استان کردستان را به منظور توسعه گردشگری طبیعی مورد ارزیابی قرار داده‌اند و اراضی استان را برای انجام شش فعالیت گردشگری طبیعی شامل کوهنوردی، دامنه نوردی، اسکی، طبیعت درمانی، ورزش‌های آبی و طبیعت گردی پهنه بندی کرده‌اند و در نهایت مشخص می‌کنند که تنها یک درصد از مساحت استان هیچ گونه قابلیت برای توسعه گردشگری طبیعی ندارد (فرج زاده اصل، 1387).

نقطه مثبت پژوهش حاضر نسبت به سایر پژوهش‌های انجام شده، به کار گیری سیستم اطلاعات جغرافیایی و تلفیق کلیه لایه‌های اطلاعاتی موجود در زمینه گردشگری، جهت انتخاب محل احداث دهکده گردشگری است. در نهایت از بین مکان‌های انتخابی توسط سیستم اطلاعات جغرافیایی با استفاده از مدل SWOT به ارزیابی نهایی مکان‌های پیشنهادی پرداخته شده است و بهترین مکان برای احداث دهکده گردشگری در مکانی پیشنهاد شده است، که از همه جهات مناسب تشخیص داده شده باشد.

 

1-5- سوالات و فضیه‌ها

این پژوهش در راستای بررسی سوال و فرضیة ذیل تدوین گردیده است:

1-5-1- در مطالعه امکان سنجی صورت گرفته، به چه میزان مکان پیشنهادی برای احداث دهکده گردشگری با ویژگی‌های جغرافیایی و منابع و امکانات موجود در منطقه تناسب و همخوانی دارد؟

1-5-2- به نظر می‌رسد با استفاده از GIS و مدل SWOT، می‌توان بهترین مکان برای احداث دهکده گردشگری در ساحل دریاچه کافتر را مشخص نمود.

 

1-6- روش تحقیق و مراحل آن

شیوه انجام این پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی و علی است. اطلاعات مورد نیاز، از منابع متعدد کتابخانه‌ای و نیز مطالعات میدانی گرد آوری شده است. اطلاعات مورد استفاده در این پژوهش به دو دسته توصیفی مانند تعاریف و مفاهیم و نیز اطلاعات مکانی تقسیم‌بندی شده است. اطلاعات مکانی مورد نیاز از نقشه‌های سازمان نقشه برداری در مقیاس 25 هزار و 50 هزار و نیز نقشه سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با مقیاس 100هزار و همچنین مطالعات میدانی صورت گرفته به دست آمده است. بدین صورت که ابتدا نقشه‌های موجود بعد از زمین مرجع نمودن با استفاده از نرم افزارهایArc View و Arc GIS، رقومی شده‌اند و سپس لایه‌ای اطلاعاتی مورد نیاز در پژوهش که 23 لایه را شامل می‌شد، به وسیله مطالعات میدانی صورت گرفته بهنگام شدند. در مرحله بعد برای انجام تجزیه و تحلیل‌های مورد نیاز، لایه‌ها از فرمت برداری به فرمت رستری با اندازه سلول 5 مترمربع تبدیل شده‌اند و بر حسب نوع لایه و کاربرد آن مورد استفاده قرار گرفته اند. در نهایت بر اساس اهمیت و بعد از نظرسنجی از اساتید و صاحبنظران، به هر لایه وزن مخصوصی داده شده است و با استفاده از ابزار Raster Calculator، عملیات اشترک یا همپوشانی بر روی لایه‌های اطلاعاتی انجام شده است و در نهایت بهترین مکان‌ها برای ایجاد دهکده گردشگری پیشنهاد شد. در ادامه برای یافتن بهترین مکان از بین مکان‌های پیشنهادی، از مدل SWOT یا مدل شناسایی نقط ضعف و قوت برای تجزیه و تحلیل مکان‌ها استفاده شد و بهترین مکان برای ایجاد دهکده گردشگری مشخص گردید.

 

1-7- معرفی متغیرها و شاخص‌ها

در این پژوهش 23 لایه اطلاعاتی از منطقه مورد مطالعه شامل: موقعیت دریاچه، موقعیت امامزاده سید محمد، کاربری اراضی موجود، نقشه شیب منطقه، جهت شیب به سمت دریاچه، خاک، نوع پوشش گیاهی، خدمات اداری- درمانی و غیره، دسترسی‌ها، مخاطرات طبیعی مانند مسیرهای سیل خیز- مسیل‌ها، گسل‌های موجود، منابع آبی و جاذبه‌های طبیعی منطقه مانند چشمه‌ها و غیره مورد استفاده قرار گرفته است. لازم به ذکر است که لایه ارزش زمین مورد استفاده در مطالعات، لایه ای است که قابلیت اراضی را به منظور انجام فعالیت‌های کشاورزی نشان می‌دهد. لایه خدمات نیز در بر گیرنده کلیه خدمات و تسهیلات موجود در منطقه مانند مراکز درمانی، اداری، پمپ آب و غیره است.

1-8- قلمرو پژوهش

محدوده مورد پژوهش اطراف و سواحل دریاچه کافتر در شهرستان اقلید است. دریاچه کافتر در 45 کیلومتری جنوب منطقه اقلید در طول جغرافیایی52درجه و40دقیقه تا52درجه و50 دقیقه و عرض جغرافیایی30درجه و30دقیقه تا30درجه و 35 دقیقه واقع شده است. طول دریاچه 5/8 کیلومتر، مساحت حدود 48 کیلومتر مربع و ارتفاع آن نسبت به سطح دریا 2350 متر است که کمترین ارتفاع دشت وسیع سرحد چهاردانگه را شامل می‌شود. این دریاچه در نزدیکی روستای کافتر واقع در دهستان خنگشت، بخش مرکزی شهرستان اقلید قرار دارد و روستاهای آب باریک و خنگشت در کناره‌های این دریاچه واقع‌اند. (مهندسین مشاور شهر شرق- پارس، 14:1387). نقشه شماره (1) موقعیت محدوده مورد مطالعه را در مقیاس استانی نشان می‌دهد.

 

 

 

شکل 1- موقعیت منطقه مورد مطالعه


2- مفاهیم، دیدگاه‌ها و مبانی نظری

2-1- تعاریف و مفاهیم

اصطلاح گردشگری طبیعی نخستین بار در سال 1988 توسط هکتور سبالوس لاسکوریان[1] به کار برده شد. در حقیقت گردشگری طبیعی عبارت است از گردشگری با هدف مشاهده و مطالعه طبیعت بکر، حیات وحش و فرهنگ‌های مختلف و نیز رسیدن به آرامش در محیط طبیعی (اکبری، 134:1387). گردشگری طبیعی به معنای سفر و لذت بردن از جلوه‌ها و مناطق شگفت انگیز از جهت زندگی طبیعی و فرهنگ آدمی است، بدون آن که هر یک از این دو سبب آسیب رساندن به دیگری شود. گردشگری طبیعی نوعی گردشگری است که علاوه بر تعامل با جاذبه‌های طبیعی با زندگی و هنجارهای اجتماعی مردم محلی نیز که در تعامل با جاذبه‌های طبیعی هستند در ارتباط است (اشتری مهرجردی،77:1383).

منابع گردشگری طبیعی از سه بخش عمده تشکیل شده است:

بخش اول: عناصر اولیه گردشگری که در واقع عوامل اصلی جذب گردشگر به شمار می‌آید و شامل مکان‌های قابل بازدید مانند جنگل‌ها، رودخانه‌ها، حیات وحش، غارها، آبشارها و غیره و مکان‌هایی که برای فعالیت‌های گردشگری ساخته شده‌اند مانند موزه‌های طبیعی، گالری‌های هنری، تئاتر و غیره می‌شوند.

بخش دوم: عناصر ثانویه گردشگری شامل تاسیسات اقامتی، فروشگاهها، نمایشگاهها و غیره است.

بخش سوم: عناصر دیگری هستند که راهنمایی و خدمات گردشگری را انجام می‌دهند مانند اداره راهنمایی گردشگری، بنگاهای تورگردانی و مسافرت و غیره (بیرانوند،28:1387).

گردشگری طبیعی به حمایت از منابع طبیعی و تفاوت‌های بیولوژیکی در طول توسعه گردشگری تاکید کرده است. همچنین نیازمند حمایت مناسب از منابع مورد استفاده است یا به عبارت دیگر وقتی جابجایی مزایا از منابع گردشگری منطقه‌ای به مزایای اقتصاد و صنایع صورت می‌گیرد باید تلاش کنیم تا از توسعه مناسب محیط طبیعی و فرهنگ اجتماعی حمایت کنیم. (Bin،85:2008).

اکوتوریسم نوعی گردشگری طبیعی و پایدار است که با مشارکت گردانندگان بومی و بهره گیری از پتانسیل‌های طبیعت گردشگری میسر می‌شود. WTO یا سازمان جهانی گردشگری، گردشگری طبیعی را به صورت زیر تعریف می‌کند: نوعی از گردشگری که در آن مسافرت به منابع طبیعی - که به نسبت بدون آسیب مانده- با اهداف مطالعاتی و بهره بصری از منظر و رستنی‌های طبیعت و حیات وحش و با توجه به جنبه‌های فرهنگی هم در گذشته و هم در حال صورت می‌گیرد (میر سنجری،7:1385). واژه تفرج یا گشت و گذار به سرگرم‌‌هایی گفته می‌شود که توسط توریست‌ها فقط در محیط‌های باز اتفاق می‌افتد و می‌توان آن را به دو دسته تفرج متمرکز و تفرج گسترده تقسیم‌بندی کرد. تفرج متمرکز آن دسته از تفرج‌هاست که نیاز به مکان وتجهیزات از قبل تهیه شده دارد مانند شنا، اسکی و بازدید از آثار فرهنگی تاریخی و تفریحی. تفرج گسترده آن دسته از تفرج‌هاست که نیاز به مکان و تجهیزات از قبل تهیه شده ندارد مانند کوهنوردی، شکار و گردش در طبیعت (مخدوم،20:1381).

منابع عمده گردشگری طبیعی(گردشگری طبیعی):

الف- منابع آبی گردشگری شامل،آب‌های جاری مانند دریا، دریاچه، رودخانه، آبشارها، چشمه‌های طبیعی و آب‌های معدنی است. در فصول مختلف سواحل دریاها، رودخانه‌ها و دریاچه‌ها مملو از گردشگرانی است که جهت استفاده از فضای زیبای طبیعت در کنار سواحل آنها به سیر و سیاحت می‌پردازند. ب- جنگل‌ها و پوشش گیاهی پ- اکوسیستم‌های کوهستانی ت- زندگی جانوری ث- غارهای طبیعی (بیرانوند، 24:1387).

دهکده‌های جهانگردی مکان‌هایی از یک استان هستند که که آن مکان یا فواصل نزدیک به آن به لحاظ جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی و تاریخی قابلیت‌های لازم را برای جذب گردشگران دارند و نیازمند ایجاد تاسیسات و امکانات جهانگردی و نیز اطلاع رسانی مناسب اند. این کانون‌ها می بایست دارای تمامی امکانات ویژه مورد نیاز ساکنان، جهانگردان و سایر کسانی که اوقات فراغت خود را در دهکده‌ها می‌گذرانند باشند. بنابراین ساخت فضاهای تفریحی، ورزشی، اقامتی، خدماتی، تجاری و رفاهی در حد استانداردهای جهان امروز و گرد آوردن همه نیازهای شهری در یک مجموعه متمرکز، از ویژگی‌های دهکده‌های جهانگردی است(www.tao.ir).

شناسایی نواحی مناسب برای توسعه فعالیت‌های گردشگری از مهمترین موضوعات برنامه ریزان گردشگری است. شناسایی و مکان یابی مکان‌های مستعد برای توسعه فعالیت‌های گردشگری از گسترده‌ترین و معروفترین کاربرد‌های سیستم اطلاعات جغرافیایی است. بدین عبارت برنامه ریزی فعالیت‌های گردشگری نمی‌تواند فارغ از یافتن مکان مناسب با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی باشد. بنابراین، برنامه‌ریزان در مبحث گردشگری باید به دنبال مدل‌ها و روش‌های ترکیبی سیستم اطلاعات جغرافیایی باشند (بیرانوند،41:1387). سیستم اطلاعات جغرافیایی مبتنی بر کامپیوتر که در بحث مکان یابی از قابلیت بالایی برخوردار است در اوایل دهه 1960 برای اولین بار در کانادا مطرح شد. از آن تاریخ به بعد روز به روز بر طرفداران آن افزوده شد و در دهه 1980 جنبه جهانی پیدا کرد. اکثر کشورهای پیشرفته جهان اقدام به ایجاد سیستم اطلاعات جغرافیایی ملی و فراگیر کرده‌اند تا بتوانند اطلاعات و داده‌های ارزشمندی را در اختیار ادارات و شرکت‌های دولتی و خصوصی قرار دهند(فرج زاده اصل،163:1383).

 

2-2- دیدگاه‌ها و مبانی نظری

اگرچه سابقه تکنولوژیGIS در ادبیات گردشگری به بیش از یک دهه می‌رسد، کاربرد GIS در تحقیقات گردشگری اندک بوده است. برنامه ریزی گردشگری، مدیریت پارک و تفرجگاه و ارزیابی مناطق دیدنی سه فیلد وابسته به هم در گردشگری هستند که در کاربردهای بیشتر GIS یافت می‌شوند (Jeffery S، 1999:3). سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی قابلیت‌های قابل ملاحظه‌ای در ایجاد سیستم‌های پشتیبانی از تصمیم گیری فضایی دارند. توابع تحلیلی و به خصوص امکانات تحلیل شبکه و مدل‌های تخصیص موجود در این سیستم‌ها برای حل مسائل مختلف از جمله مسائل مربوط به دسترسی و تعیین حوزه تاثیر و تخصیص منابع در محیط شهر، که غالب آنها وابستگی زیادی به خطوط ارتباطی دارند، بسیار مناسب هستند. با استفاده از GIS می‌توان به صورت انعطاف پذیر و موثری اقدام به برنامه‌ریزی فضایی کرد و سناریوهای مختلف را مورد مقایسه و ارزیابی قرار داد (علی محمدی،51:1381). برای تلفیق لایه‌های اطلاعاتی موجود در زمینه‌های مکان یابی، از سه مدل استفاده می‌شود که در زیر به معرفی آنها پرداخته شده است:

الف: منطق بولین(Bolean Logic) یا منطق صفر و یک: وزن دهی به واحدها در هر لایه اطلاعاتی در این مدل بر اساس منطق صفر و یک است. یعنی در نقشه‌های پایه هر واحد از نظر مکان‌یابی یا مناسب است یا نامناسب و حد وسطی وجود ندارد. درنقشه‌های نهایی و تلفیق یافته‌ها نیز هر پیکسل یا مناسب یا نامناسب تشخیص داده می‌شود.

ب: مدل منطق فازی(Fuzzy Logic): بر اساس نظریه مجموعه‌های فازی، عضویت اعضا در مجموعه ممکن است به صورت کامل نبوده و هر عضوی دارای درجه عضویت از صفر تا یک باشد. بر این اساس مجموعه‌ای در نظر گرفته می‌شود که اعضای آن، واحدهای هر کدام از نقشه‌های پایه و معیار عضویت در مجموعه مناسب بودن برای مکان یابی کلانتری‌ها و درجه عضویت بین صفر و یک باشد (آل شیخ،27:1371).

پ: منطق هم پوشانی (Index Overley) یا روی هم گذاری: در این مدل به عوارض مختلف و کلاس‌های متفاوت موجود، وزن‌های مختلف داده شده و ترکیبات انعطاف پذیری از نقشه‌ها به دست می‌آید که دامنه‌ای از اعداد را در بر می‌گیرد (فرهودی،17،1384). منطق هم پوشانی به دو نوع اجتماعی و اشتراکی تقسیم بندی می‌شود. هم پوشانی اجتماعی روشی است که در آن همگی لایه‌ها و اجزای آنها در یک لایه قابل رویت هستند، اما در هم پوشانی اشتراکی، بین لایه‌های موجود اشتراک گرفته می‌شود، تا منطقه و موقعیت مناسبی که تمامی شرایط پروژه را دارا باشد مشخص گردد. هم پوشانی که در مکان یابی استفاده می‌شود، همپوشانی اشتراکی است. (سنجری،221:1387). از آنجا که تکنولوژی GIS، جداول اطلاعاتی با کاربرد‌های مشترک مانند شرط گذاری و آنالیز‌های آماری برای داده‌های با قالب جغرافیایی را با هم تلفیق می‌کند، GIS به عنوان یک سیستم حمایت تصمیم گیری در نظر گرفته شده که شامل حل مشکل محیطی داده‌های منبع دار است. در عمل مدیران می‌توانند سناریوهای بسیاری را با GIS به عنوان یک ابزار برای کمک به تعیین چگونگی و چیستی اتفاقات متاثر از تصمیمات مشخص را ارزیابی کنند (Boerse،2007:3).

در مقابله با فقدان مدلهای سیستم گردشگری، کاربردGIS برای گردشگری نیز متفاوت است که شامل اشکال سیستماتیک ارزیابی منابع و شرایط گردشگری، مشخص کردن پتانسیل توسعه مکان‌ها، مشابه سازی و مدل سازی خروجی‌های توسعه پیشنهاد شده همراه با آنالیزهای دیداری و مشابه سازی مدل‌ها برای آسان کردن مشاهده و مدیرتی جریانات گردشگران است (همان،3:2007).

 

3- شاخص‌های در نظر گرفته شده

در این پژوهش 23 لایه اطلاعاتی که شامل عوامل موثر در مکان یابی دهکده گردشگری در منطقه مورد مطالعه است مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند. از آنجا که نوع لایه‌های مورد استفاده در زمینه مکان یابی دهکده گردشگری و نیز تعیین حریم هرلایه نیاز به بررسی داشت، از طریق مصاحبه به اخذ نظرات کارشناسان مربوطه پرداخته شد زیرا هر لایه با توجه به ارزش و اهمیت آن در مکان یابی حریم به خصوصی را شامل می‌شود. در جدول شماره (1) لایه‌های اطلاعاتی مورد استفاده همراه با حریم و فواصل آنها و نیز ارزش هر حریم نشان داده شده است. ارزش گذاری حریم‌ها به صورت اعداد 1 تا 10 است که عدد 1 کمترین ارزش و عدد 10 بالاترین ارزش را شامل می‌شود.


 

جدول 1- ارزش‌های تعیین شده برای حریم‌های لایه‌های اطلاعاتی

نام لایه

میزان ارزش حریم‌های هر لایه اطلاعاتی

میزان ارزش

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

شیب(درجه)

90-75

75-67

67-58

58-50

8-0

16-8

25-16

33-25

50-42

42-33

خدمات عمومی

5400+

5400-4800

4800-4200

4200-3600

3600-3000

3000-2400

2400-1800

1800-1200

1200-600

600-0

دریاچه

300-0

2700+

2700-2400

2400-2100

2100-1800

1800-1500

1500-1200

1200-900

900-600

600-300

امامزاده

6300+

6300-5600

5600-4900

4900-4300

4300-3500

3500-2800

2800-2100

2100-1400

1400-700

700-0

گسل رورانده

500-0

1000-500

1500-1000

2000-1500

2500-2000

3000-2500

3500-3000

4000-3500

4500-4000

4500+

گسل اصلی

500-0

1000-500

1500-1000

2000-1500

2500-2000

3000-2500

3500-3000

4000-3500

4500-4000

4500+

گسل فرعی

500-0

1000-500

1500-1000

2000-1500

2500-2000

3000-2500

3500-3000

4000-3500

4500-4000

4500+

راه آسفالت

100-0

2500+

2500-2200

2200-1900

1900-1600

1600-1300

1300-1000

1000-700

700-400

400-100

راه شوسه

100-0

2500+

2500-2200

2200-1900

1900-1600

1600-1300

1300-1000

1000-700

700-400

400-100

راه جیپ رو

100-0

2500+

2500-2200

2200-1900

1900-1600

1600-1300

1300-1000

1000-700

700-400

400-100

کاربری اراضی

دریاچه، کشاورزی آبی

شوره زار

-

-

کشاورزی دیم

-

-

جنگل

-

مرتع طبیعی گسترده

نقاط سیل خیز

400-0

800-400

1200-800

1600-1200

2000-1600

2400-2000

2800-2400

3200-2800

3600-3200

3600+

مسیل‌ها

400-0

800-400

1200-800

1600-1200

2000-1600

2400-2000

2800-2400

3200-2800

3600-3200

3600+

چشمه

300-0

2700+

2700-2400

2400-2100

2100-1800

1800-1500

1500-1200

1200-900

900-600

600-300

رودخانه

300-0

2700+

2700-2400

2400-2100

2100-1800

1800-1500

1500-1200

1200-900

900-600

600-300

قنات

300-0

2700+

2700-2400

2400-2100

2100-1800

1800-1500

1500-1200

1200-900

900-600

600-300

نهر

300-0

2700+

2700-2400

2400-2100

2100-1800

1800-1500

1500-1200

1200-900

900-600

600-300

روستا

4500+

4500-4000

4000-3500

3500-3000

3000-2500

2500-2000

2000-1500

1500-1000

1000-500

500-0

بلوک ساختمانی

4500+

4500-4000

4000-3500

3500-3000

3000-2500

2500-2000

2000-1500

1500-1000

1000-500

500-0

ارزش زمین

(قابلیت کشت)

8/8-8x

2/8

1/7

8/4

5/4

9/3

3/3

1/2

3/1

1/1

فرسایش

خیلی کم

-

کم

-

-

-

متوسط

-

-

زیاد

پوشش گیاهی

دریاچه، شوره زار، کشاورزی آبی

-

-

-

-

-

جنگل، کشاورزی دیم

-

مرتع و جنگل

مرتع طبیعی گسترده

 

 

در لایه جهت شیب از آنجا که بهترین جهات شیب آنهایی هستند که جهتی رو به سمت دریاچه دارند، بنابراین نقشه شیب اراضی اطراف دریاچه به چهار قسمت تقسیم بندی شد و در هر قسمت، جهت شیب به سمت دریاچه بالاترین ارزش را کسب کرد و به نسبت تناسب شیب نسبت به دریاچه به هر جهت ارزش گذاری شد. شکل (2) بیانگر جهت شیب مناطق و وزن‌های منظور شده در چهار قسمت از اراضی برای درجه بندی مطلوبیت نسبت به دریاچه است.

 

 

 

شکل 2- نمودار ارزش­گذاری جهات توسعه نسبت به دریاچه

 


3-1- تجزیه و تحلیل شاخص‌ها

به طور کلی هر نوع مکان یابی برای موضوعات مختلف نیازمند طی مراحل زیر است:

الف) شناسایی عوامل تاثیر گذار در مکان یابی ب) ارزش گذاری لایه‌های اطلاعاتی پ) تلفیق لایه‌های اطلاعاتی و شناسایی مناطق مستعد ت) اولویت بندی مناطق مستعد ث) تطبیق نتایج مدل مکان یابی با واقعیات عینی (فرج زاده اصل،90:1387).

 

3-2- شناسایی عوامل موثر در مکان یابی

در اولین مرحله از تجزیه و تحلیل، عوامل موثر در انتخاب بهترین مکان برای احداث دهکده گردشگری شناسایی شده اند. از این رو ابتدا لایه‌های موثر که شامل 23 لایه اطلاعاتی هستند به صورت نقشه تهیه شده‌اند که در جدول وزن دهی(جدول شماره1) آورده شده اند.

 

3-3- ارزش گذاری لایه‌های اطلاعاتی

از آنجا که شاخص‌های به کار رفته در این پژوهش که به فرمت DGN در 23 لایه رقومی تهیه شده بودند به یک اندازه در تعیین مکان ایجاد دهکده گردشگری موثر نیستد، بنابراین در این مرحله لایه‌های مورد استفاده ارزش گذاری شده‌اند و به هر کدام از این لایه‌ها بر اساس میزان اهمیت وزن به خصوصی داده شده است. برای وزن دهی لایه‌های اطلاعاتی از معیار نسبت دهی مقایسه‌ای استفاده شده است تا در نهایت وزن نرمال شده لایه‌ها به دست آید. جدول (2) بیانگر وزن لایه‌های اطلاعاتی مورد استفاده در پژوهش است.

 

 

جدول 2- ارزش گذاری لایه‌های اطلاعاتی

لایه‌های مورد استفاده

مقیاس نسبت

وزن اصلی

وزن نرمال شده

جهت شیب

80

8

056/

شیب

80

8

056/

خدمات عمومی

60

6

042/

دریاچه

100

10

070/

امامزاده

60

6

042/

گسل رورانده

50

5

035/

گسل اصلی

50

5

035/

گسل فرعی

50

5

035/

راه آسفالت

60

6

042/

راه شوسه

30

3

021/

راه جیپ رو

20

2

014/

کاربری اراضی

90

9

063/

نقاط سیل خیز

50

5

035/

مسیل

50

5

035/

چشمه

100

10

070/

رودخانه

90

9

063/

قنات

100

10

070/

نهر

60

6

042/

روستا

50

5

035/

بلوک ساختمانی

50

5

035/

ارزش زمین

80

8

042/

فرسایش خاک

60

6

056/

پوشش گیاهی

80

8

042/

جمع امتیازها

1420

142

1

 


3-4- تلفیق لایه‌های اطلاعاتی و شناسایی مناطق مستعد

لایه‌های اطلاعاتی بعد از ارزش گذاری باید با همدیگر تلفیق شوند بنابراین ابتدا به تناسب نوع لایه و اهمیت آن اقدام به تعیین حریم و ارزش گذاری حریم‌ها شده است. برای این منظور در لایه‌های که به تعیین حریم نیاز داشت از ابزار Straight Line اقدام به تعریف حریم‌ها و نیز ارزش گذاری هر حریم شده است. برای لایه‌های مانند کاربری اراضی که تعیین حریم لازم نبود، با استفاده از منوی ابزاری Convert، لایه‌ها به فرمت رستری با اندازه سلول 25 مترمربع تبدیل شده‌اند و به هر نوع کاربری ارزش به خصوصی داده شده است. شکل‌های 3 لایه‌های اطلاعاتی و ارزش هر حریم را نشان می‌دهد.

 

 

   
   
   
   

شکل 3- نقشه ارزش‌گذاری حریم‌ها و لایه‌های اطلاعاتی

 

   
   
   

ادامه شکل 3- نقشه ارزش‌گذاری حریم‌ها و لایه‌های اطلاعاتی

 


3-5- اولویت‌بندی مناطق مستعد

کلیه لایه‌های اطلاعاتی بعد از تعیین ارزش، با همدیگر تلفیق شده و محدوده مورد مطالعه از نظر قابلیت ایجاد دهکده گردشگری برحسب درصد مطلوبیت در 10 دسته طبقه‌بندی شده است که در نقشه (4) نشان داده شده است. همان طور که مشاهده می‌شود، مکان‌های معرفی شده برای ایجاد دهکده گردشگری به صورت پراکنده و در ابعاد مختلف ارایه شده است. از آنجا که زمین اختصاص یافته برای ایجاد دهکده گردشگری باید از نظر مساحت و شکل مناسب باشد، بنابراین مکانهای در ابعاد کوچک و دور افتاده از دریاچه حذف شده‌اند و در نهایت دو مکان به عنوان مکان‌های پیشنهادی معرفی شده است (شکل 5).

 

 

 

شکل 5- نقشه پهنه بندی تناسب اراضی محدوده بر حسب درصد مطلوبیت

 


3-6- تطبیق نتایج مدل مکان یابی با واقعیات عینی

برای تطبیق مکان‌های پیشنهادی به وسیله سیستم اطلاعات جغرافیایی با واقعیت‌های عینی، مکان‌های پیشنهاد شده با استفاده از مدل SWOT مورد ارزیابی قرار داده شد تا در نهایت بهترین مکان مشخص گردد.

SWOT حرف اولیه چهار کلمه انگلیسی(S) Strength با معادل فارسی قوت، (W) Weakness ضعف، (O) Opportunity فرصت و (T) Threats تهدید است (محمدی ده چشمه،2:1387). این تکنیک اصطلاحی است که برای شناسایی نقاط قوت و ضعف داخلی و فرصت‌ها و تهدید‌های خارجی یک سیستم به کار برده می‌شود. منطق رویکرد مذکور این است که راهبرد اثر بخش باید قوت‌ها و فرصت‌های سیستم را به حداقل برساند. اگر این منطق درست به کار گرفته شود نتایج بسیار خوبی برای انتخاب و طراحی یک راهبرد اثر بخش خواهد داشت (حکمت نیا،293:1385). در این پژوهش مکان‌های پیشنهاد شده به وسیله GIS (مکان الف و ب) به صورت جداگانه با تکنیک SWOT مورد ارزیابی قرار گرفتند. موضوعات تحلیل به دو دسته کلی درونی(شامل نقاط ضعف و قوت) و بیرونی(شامل فرصت‌ها و تهدیدها) تقسیم بندی شدند، که هر مکان با توجه به موقعیت و امکانات موجود، مورد ارزش یابی قرار گرفت. نحوه دسته بندی معیارها به نقاط ضعف، قوت، فرصت و تهدید به این صورت می باشد که اگر معیاری در هر کدام از مناطق وجود داشت به عنوان عامل درونی (نقاط ضعف و قوت) و در صورت عدم وجود در محدوده، آن عامل به عنوان عامل بیرونی (فرصت و تهدید) شناخته می شود. وزن دهی به موضوعات تحلیل در پنج دسته بسیار ضعیف با امتیاز1، ضعیف با امتیاز2، متوسط با امتیاز3، قوی با امتیاز4 و بسیار قوی با امتیاز 5 انجام شد به این صورت که بسته به میزان تاثیرگذاری هر کدام از عوامل، امتیاز به خصوصی برای هر کدام از آنها منظور شده است (جداول 3 و 4).

 

 

جدول 3- ارزیابی مکان‌های پیشنهادی دارای قابلیت ایجاد دهکده گردشگری

موضوعات تحلیل

مکان الف

امتیاز

موضوعات تحلیل

مکان الف

امتیاز

نقاط قوت (S)

- نزدیکی به راه آسفالت

- نزدیکی به قنات

- نزدیکی به جوی آب

- نزدیکی به راه جیپ رو

- نزدیکی به خدمات عمومی مانند مراکز آموزشی، بهداشتی، درمانی و...

- نزدیکی به بلوک ساختمانی

- نزدیکی به روستا

- کاربری زمین

- پوشش گیاهی

- نزدیکی به تاسیسات زیربنایی مانند شبکه آب، برق و..

3

4

3

1

3

3

2

2

3

 

3

فرصت‌ها (O)

- دوری از گسل اصلی

- دوری از گسل فرعی

- دوری از مناطق سیل خیز

- نزدیکی به ورودی‌های منطقه از دو مسیر اقلید و خرم بید

- قرار گیری بر سر راههای ارتباطی و بالا بودن ظرفیت پذیرش گردشگر توسط اهالی

- امکان ارائه بهتر و سریعتر محصولات تولیدی در بازارهای فروش شهرهای اطراف

2

2

2

3

 

4

 

4

 

جمع امتیاز

27

 

جمع امتیاز

17

نقاط ضعف (W)

- نزدیکی به مسیل

- جهت نامناسب شیب

- شیب کم زمین

- فرسایش کمتر خاک

2

1

1

2

تهدیدها (T)

- دوری از چشمه‌ها

- نزدیکی به گسل رورانده

- دوری از راه شوسه

- دوری از رودخانه

- دوری از امامزاده سید محمد

- دوری از دریاچه

- دوری نسبت به مکان پیشنهادی در مطالعه امکان سنجی

1

2

2

1

2

1

1

 

جمع امتیاز

6

 

جمع امتیاز

10

 

 

 

 

جدول 4- ارزیابی مکان‌های پیشنهادی دارای قابلیت ایجاد دهکده گردشگری

موضوعات تحلیل

مکان ب

امتیاز

موضوعات تحلیل

مکان ب

امتیاز

مکان ب

امتیاز

نقاط قوت (S)

- جهت شیب رو به دریاچه

- شیب مطلوب زمین برای ساخت و ساز

- فرسایش متوسط زمین

- ارزش کم زمین

- کاربری مناسب اراضی

- پوشش گیاهی مطلوب

- چشم انداز زیبا و منحصر به فرد

-دسترسی به دریاچه با آب شیرین

- دسترسی به ساحل عمیق وبدون لجن

5

 

4

2

4

4

2

4

4

 

5

فرصتها (O)

- دوری از گسل اصلی

- نزدیکی به امامزاده سید محمد

- نزدیکی به خدمات عمومی

- نزدیکی به دریاچه

- نزدیکی به روستا

- نزدیکی به بلوک

- دوری از نقاط سیل خیز

- دوری از مسیل‌ها

- نزدیکی به چشمه

- نزدیکی به قنات

3

 

3

5

2

2

2

3

3

5

5

- نزدیکی به نهر و جوی آب

- نزدیکی به راه جیپ رو

- نزدیکی به راه شوسه

- نزدیکی به رودخانه

- نزدیکی به مکان پیشنهادی در مطالعه امکان سنجی

- قرار گیری در نزدیکی اثر باستانی به نام قصر کافور

- نزدیکی به جاذبه فرهنگی زندگی در سیاه چادر‌های عشایری

3

1

2

4

 

3

 

3

 

3

 

جمع امتیاز

34

 

جمع امتیاز

34

 

19

نقاط ضعف (W)

- نزدیکی به گسل فرعی

 

3

تهدیدها (T)

- دوری از راه آسفالت

- نزدیکی به گسل رورانده

- دوری از راههای ارتباطی و پایین بودن ظرفیت پذیرش گردشگر توسط اهالی

 

3

1

3

 

- ارائه کندتر محصولات تولیدی در بازارهای فروش شهرهای اطراف

- دوری از تاسیسات زیربنایی مانند شبکه آب، برق و....

- دوری از ورودی‌های منطقه از دو مسیر اقلید و خرم بید

3

 

3

 

3

 

جمع امتیاز

3

 

جمع امتیاز

7

 

9

 

 

از آنجا که امتیازهای منظور شده در هر مکان اعداد منفی را شامل نمی شود و در هر مکان‌های مورد بررسی با توجه به شدت و ضعف، به هر یک از عوامل وزنی منظور شده است، در نهایت مجموع امتیازهای هر مکان با همدیگر جمع شدند تا بهترین مکان برای احداث دهکده گردشگری مشخص گردد. نتایج حاصل از جمع امتیازهای هر مکان بیانگر این است که مکان ب در فاصله یک کیلومتری منتهی الیه جنوب دریاچه، بهترین مکان برای احداث دهکده گردشگری است. بررسی‌های میدانی و نیز مشاهده تصاویر ماهواره‌ای موجود نشان می‌دهد که مکان پیشنهادی (مکان ب)، با مساحت 103 هکتار، منطبق بر یک سیرک یخچالی است که در دامنه ارتفاعات جنوبی دریاچه کافتر قرار گرفته است(شکل 6). جدول (5) نیز بیانگر مجموع امتیازات کسب شده دو مکان الف و ب است که در نهایت مکان ب با 49 امتیاز برتری نسبت به مکان الف، به عنوان بهترین مکان برای احداث دهکده گردشگری پیشنهاد می‌گردد.

 

 

جدول 5- امتیازهای کسب شده برای مکان‌ها مستخرج از جدول SWOT

نام مکان

عوامل درونی

عوامل بیرونی

جمع امتیازها

ضعف

قوت

فرصت

تهدید

الف

6

27

17

10

60

ب

3

34

53

16

106

 

 

شکل 6- موقعیت مکان پیشنهادی نسبت به دریاچه کافتر


4- آزمون فرضیات

نتایج حاصل از آزمایش فرضیه پژوهش نشان می‌دهد که به کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدل SWOT، می‌توان بهترین مکان برای ایجاد دهکده گردشگری را مشخص نمود. بنابراین فرضیه مطرح شده در این پژوهش تایید می‌شود. در مورد سوال مطرح شده در خصوص تطبیق مکان پیشنهادی پژوهش با مکان پیشنهاد شده در مطالعه امکان سنجی دریاچه کافتر باید گفت که مکان پیشنهادی در طرح یاد شده در ارزش یابی صورت گرفته، در اراضی با درجه مطلوبیت 60 تا70 درصد قرار دارد، بنابراین نمی‌تواند به عنوان بهترین مکان برای احداث دهکده گردشگری منظور گردد.

 

5- نتیجه‌گیری

در این پژوهش با تلفیق 23 لایه اطلاعاتی در محیط GIS، بهترین مکان‌ها برای احداث دهکده گردشگری در ساحل دریاچه کافتر مشخص گردید. از آنجا که اراضی مورد استفاده برای احداث دهکده گردشگری باید مساحت و شکل مناسبی داشته باشد، بنابراین، مکانهای نامناسب حذف گردید و دو مکان به عنوان مکان پیشنهادی مطرح شد در ادامه با استفاده از تکنیک SWOT به بررسی نقاط ضعف و قوت هر مکان پرداخته شد و در نهایت مکان ب با 46 امتیاز بیشتر به عنوان مکان نهایی برای احداث دهکده مشخص گردید. مکان نهایی پیشنهادی با مساحت 103 هکتار در ظلع جنوبی دریاچه کافتر قرار دارد. این مکان که در دامنه ارتفاعات جنوبی و با شیب و چشم انداز مناسب نسبت به دریاچه قرار گرفته است، به دلیل قرار گیری در دامنه ارتفاعات، علاوه بر داشتن قابلیت به منظور ساختن تاسیسات و تجهیزات رفاهی و گردشگری، می‌تواند در زمینه توسعه ورزش‌های مکمل مانند کوهنوردی، اسکی و سایر فعالیت‌های مرتبط با کوهستان در نظر گرفته شود.

راهکارهای توسعه نواحی گردشگری با فهرست نمودن مهمترین نقاط قوت و فرصت‌ها به منظور الف- طرح راهبردی تهاجمی مبتنی بر بهره گیری از برتری‌های رقابتی نواحی روستایی، ب- تبیین مهمترین فرصت‌های پیش رو به منظور رفع نقاط ضعف درون ناحیه‌ای از طریق ارائه راهبردهای بازنگری به منظور تخصیص مجدد منابع، پ- طرح مهمترین قوت‌های درون ناحیه‌ای به منظور رفع تهدیدهای برون ناحیه‌ای با تاکید بر راهبردهای تنوع بخشی در جهت رفع نیازمندی‌های نواحی روستایی و ت- طرح راهبردی تدافعی به منظور رفع آسیب پذیری ناحیه‌ای به مرحله اجرا گذاشته می‌شود (رکن الدین افتخاری، 1385: 10).

تکنیک SWOT گویای نقاط ضعف و قوت و استراتژی‌های موجود در زمینه قابلیت‌های گردشگری مکان پیشنهادی است که در جدول شماره (6) به صورت راهبردهایی برای توسعه صنعت گردشگری در منطقه و نیز مکان پیشنهادی آورده شده است.  

 

 

جدول 6- استراتژی‌های توسعه گردشگری

استراتژی نقاط قوت(so)

- ساختمان سازی در دامنه به صورت پلکانی به دلیل جهت و شیب زمین

- گسترش ورزش‌های جنبی مانند کوهنوردی، اسکی و... به دلیل شیب مناسب مکان و نیز نزدیکی به قلل مرتفع

- شناسایی و معرفی سایر جاذبه‌ها مانند قصر کافور و نیز جاذبه‌های طبیعی مانند چشمه‌ها قنوات و...

- آشنا نمودن افراد عشایر با مزایای گردشگری و تلاش برای جلب مشارکت آنان در زمینه برخورد مناسب با گردشگران

- تشویق کشاورزان و دامداران بومی برای عرضه و فروش محصولات خود در بازار‌های محلی دهکده

استراتژی فرصت‌ها (wo)

- ساخت راه ارتباطی مناسب جهت سهولت دسترسی به امامزاده سید محمد

- تقویت مسیرهای دسترسی به خدمات موجود در روستاهها

- تلاش برای شناسایی و معرفی جاذبه‌های طبیعی مانند چشمه‌ها، قنوات و نهرها

- ساخت اسکله مناسب در ساحل در یاچه و در نزدیکی دهکده

- تقویت تولید کنندگان محای برای عرضه محصولات تولیدی و صنایع دستی خود به بازارهای خارج از منطقه

- بهره گیری از رسانه‌های گروهی برای شناسایی جاذبه‌های دریاچه و نیز معرفی تسهیلات در نظر گرفته شده برای گردشگران

استراتژی به حداقل رساندن نقاط ضعف (ST)

- ایجاد راه آسفالت تا دهکده گردشگری

- انجام ساخت و ساز مطابق با استاندارد‌های مقاومت در برابر زلزله به دلیل نزدیکی به گسل رورانده

- تقویت تابلو‌های راهنمایی و رانندگی و نیز سایر تابلوها برای معرفی و تبلیغ در دهکده

استراتژی پرهیز از تهدید (WT)

- رعایت اسانداردهای ایمنی ساخت وساز به دلیل نزدیکی به مسیل‌ها، گسل‌ها و زمین لغزش و...

- ارائه تاسیسات و تجهیزات مورد نیاز دهکده گردشگری

- تقویت میسرهای دهکده منتهی به ورودی‌های منطقه به منظور راحتی گردشگران برای ورود به دهکده گردشگری

 

 

با توجه به خصوصیات و ویژگی‌های هر کدام از راهبردها، استراتژی و راهبرد مناسب به منظور رشد و توسعه صنعت گردشگری در ساحل دریاچه کافتر و نیز فرآهم نمودن تاسیسات و تجهیزات مورد نیاز گردشگران در قالب دهکده گردشگری، استراتژی فرصت‌ها (WO) است. از جمله دلایل انتخاب این استراتژی می توان به قابلیت بالای ساحل دریاچه کافتر در زمینه جذب گردشگران به منظور رشد و گسترش صنعت گردشگری منطقه، فقدان مطالعات دقیق علمی در مورد تعیین توان‌های بالقوه و بالفعل گردشگری ساحل دریاچه کافتر، پایین بودن نقاط ضعف و تهدید‌های در زمینه گردشگری در محدوده مورد مطالعه، قرار گیری دریاچه کافتر در موقعیت ویژه بین چهار استان کشور و امکان بهره گیری از مزایای جذب گردشگران این مناطق را می توان نام برد. شایان ذکر است که فصلی و کم آب بودن دریاچه کافتر به دلیل بهره برداری بیش از حد از منابع آبی سطحی و زیر زمینی حوضه آبریز دریاچه و نیاز به مطالعه دقیق و برنامه ریزی جهت رفع مشکلات آن نیز لزوم اتخاذ استراتژی رفع نقاط ضعف درون ناحیه‌ای را از طریق ارائه راهبردهای بازنگری به منظور تخصیص مجدد منابع را بیشتر نمایان می‌سازد.



[1] Hector Ceballos Lascurian

اشتری مهرجردی، اباذر، (1383)، گردشگری طبیعی و توسعه پایدار، ماهنامه جهاد، شماره 26.
اکبری، سعید و احمدرضا بمانیان، (1387)، گردشگری طبیعی روستایی و نقش آن در توسعه پایدار روستای کندوان، فصلنامه روستا و توسعه، سال یازدهم، شماره 10.
آل‌شیخ، علی و اصغر سلطانی، (1381)، کاربرد GIS در مکان یابی عرضه‌های پخش سیلاب، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال هفدهم، شماره 4.
بیرانوند، اسماعیل، (1387)، تحلیل فضایی جاذبه‌های گردشگری طبیعی شهرستان خرم آباد، اساتید راهنما: هدایت الله نوری و حسن بیک محمدی، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیایی روستایی، دانشگاه اصفهان.
پاپلی‌یزدی، محمدحسین و مهدی سقایی، (1386)، گردشگری (ماهیت و مفاهیم)، انتشارات سمت، تهران.
حکمت‌نیا، حسن و میرنجف موسوی، (1385)، کاربرد مدل در جغرافیا با تاکید بر برنامه‌ریزی شهری و ناحیه ای، انتشارات علم نوین، یزد.
حیدری، رحیم، (1387)، مبانی برنامه‌ریزی صنعت گردشگری، انتشارات سمت، تهران.
خدابنده، احمد، (1388)، بررسی جاذبه‌های توریستی شهرستان اقلید، برنامه ریزی و توسعه آن با تاکید بر منطقه سده، استاد راهنما: مسعود تقوایی، استاد مشاور: حمید رضا وارثی، گروه ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان.
رسولی، علی اکبر، (1377)، ضرورت ایجاد و گسترش سیستم اطلاعات جغرافیایی در گروه‌های جغرافیایی کشور، مجله رشد و آموزش جغرافیایی، شماره 46.
رضوانی، علی اصغر، (1374)، جغرافیا و صنعت گردشگری، انتشارات دانشگاه پیام نور، تهران.
رضوانی، محمد رضا و جواد صفائی، (1384)، گردشگری خانه‌های دوم و اثرات آن بر نواحی روستایی : فرصت یا تهدید مورد: نواحی روستایی شمال تهران ، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای شماره 54 .
رکن الدین افتخاری، عبدالرضا و داوود مهدوی، (1385)، راهکارهای توسعه گردشگری روستایی با استفاده از مدل SWOT : دهستان لواسان کوچک، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره 10، شماره 2.
سنجری، سارا، (1387)، راهنمای کاربردی Arc GIS 9.2 ،چاپ دوم، انتشارات عابد.
علی محمدی، عباس و همکاران، (1381)، کاربرد سامانه اطلاعات جغرافیایی برای تجزیه و تحلیل وتوزیع فضایی و مکان یابی داروخانه‌ها (مطالعه موردی منطقه 6 تهران)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال هفدهم، شماره 4.
فرج زاده‌اصل، منوچهر و مسلم رستمی، (1383)، ارزیابی و مکان گزینی مراکز آموزشی شهری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) مطالعه موردی :شهرک معلم کرمانشاه، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره 8، شماره1.
فرج‌زاده اصل، منوچهر، (1387)، سیستم اطلاعات جغرافیایی و کاربرد آن در برنامه ریزی گردشگری، انتشارات سمت، چاپ دوم، تهران.
فرخ زاده اصل، منوچهر و رفیق کریم پناه، (1387)، تحلیل پهنه‌های مناسب توسعه گردشگری طبیعی در استان کردستان با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، شماره 65.
فرهادی، رودابه و اکبر پرهیزکار، (1381)، تجزیه و تحلیل توزیع فضایی و مکان یابی مدارس ابتدایی منطقه 6 شهر تهران با استفاده از GIS، فصلنامه مدرس، دوره شش ، شماره2.
محلاتی، صدرالدین، (1380)، درآمدی بر جهانگردی، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
زنگی آبادی، علی و مصطفی محمدی ده چشمه (1387)، امکان سنجی توانمندی‌های گردشگری طبیعی استان چهارمحال و بختیاری به روش SWOT، مجله محیط شناسی، سال سی و چهارم، شماره 47.
محمدی، جمال و محمد آقا زیارتی، (1386)، کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) در مکان گزینی کاربری اراضی شهری(مطالعه موردی:مراکز آموزشی شهر بابلسر)، اولین همایش GIS شهری، آمل.
مخدوم، مجید، (1379)، شالوده آمایش سرزمین، انتشارات دانشگاه تهران.
مهندسین مشاور شهر شرق- پارس، (1387)، مطالعه امکان سنجی مناطق نمونه گردشگری استان فارس: منطقه نمونه کافتر شهرستان اقلید.
میر سنجری، میر مهرداد، (1385)، راهبرد اکوتوریسم (گردشگری طبیعت) بر پایه توسعه پایدار، جنگل و مرتع ، شماره 71.
نوری، سید هدایت الله و اصغر نوروزی آورگانی، (1386)، ارزیابی توان محیطی برای توسعه گردشگری در دهستان چغاخور، مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان، شماره 22.
Bin, li, Soucheng, Dong, Mei, Exue. )2008(, Ecoutourism Model and Benefits of Periphery Region in Western Sichuan Province, Chinese Journal of Population, Resource and Environment, vol. 6, No2.
Jeffery S, Allen, Kang Shou Lu, Potts, Thomas D. (1999), A GIS-Based Analysis and Prediction of Parcel Land-use Change in a Coastal Tourism Destination Area, Presented at the World Congress on Coastal and Marine Tourism Vancouver, British Columbia, Canada.
Boers،Bas, Cottrell, Stuart. )2007(, Sustainable Tourism Infrastructure Planning: A GIS-Supported Approach, Tourism Geographies Vol. 9, No. 1.
Thampi, santosh, p (2005) Ecotourism in Keral India: Lesson from Eco Development Project in Periyar Tiger Reserve, No 13.
Gthinji Mwanji, Wanjiko (2006), an evaluation of the use of eco labeling Within the Eco Tourism Sector, University of East Anglia.
Tisdell, Clem (2003), Economic Aspect of Ecotourism: Wildlife-based Tourism and Its Contribution to Nature, Sir Lankan Journal of Agricultural Econonics, Vol5, No1.
www.tao.ir