نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار ژئومورفولوژی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد میبد، ایران
2 کارشناس ارشد ژئومورفولوژی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Extended Abstract
1- Introduction
Desert is one of the formic landscapes in the geomorphology of Iran. In spite of some ideas that consider this landscape unit as a type of wild land landscape, it is a geomorphic landscape itself. About 46.5 percent of the surface of Yazd province is made up of deserts and wild lands. The existence of such an extent of dry areas makes it necessary to pay attention to the potentials of the mentioned regions in the areas of land use planning. Therefore recognition and identification of this landscape and preparation of the development plans for utilizing them is inevitable.
Yazd province has 15 desert holes including Abarkooh, Siahkooh, Marvast, Tarigh o Reza, Taghestan, Bahadoran, Daranjir, Lootak, Porodeh, SiahTagh, Talle Hamid, Abgir, Allah Abad, Goorabkhoor, Saghand. In spite of their similarities in the concept of desert, they have different disparities and act as an effective component in their utilization or space organizing.
The purpose of this article, which is taken from a research design in Azad University of Meybod in Yazd, is to express the disparity of the deserts of Yazd province and modeling their effects on their methods of preparation and utilization which can be summarized as the following:
- Classifying the deserts of Yazd province according to the criteria of earth morphology and their specific spatial characteristics
- Determining the preparation priorities of the deserts of Yazd province according to indicators and spatial patterns
2- Methodology
To achieve the research purposes, two different methods are used in this research:
1) Form profile analysis
2) Lound method in Nych space
In the first method, at first the deserts of Yazd province were divided into 15 regions. The division method was based on the ridge drainage networks that flew through desert holes. Then all the form and geo units that existed in the deserts of the province were separated by using topographic maps, satellite pictures, field visit and the DEM of the area. Then we made some models of the deserts. These models were merely based on the forms. In the second method, Lund model in Nych space was used in order to document numerically the desert disparities in the province. To calculate the variables of Lund model, nine parameters of the desert characteristics were identified and their measurability and their numerical evaluation were made possible.
The obtained data were arranged in the Nych space matrix. Then the space distance was calculated for each of the above components to show the disparity or the extent of the similarities of these characteristics in the 15 mentioned deserts. So, in this way the necessary conditions for comparing and classifying the deserts were prepared.
3- Discussion
In order to determine the disparity of the deserts of Yazd province, at first the deserts were separated based on the satellite pictures. Then by means of two different methods, arrangements were identified and the classification of the deserts of Yazd province was prepared. In the first method, which is a form of analytic method, a profile of each desert was prepared by documenting indexes of form and form units with the components and desert units of 15 deserts in Yazd province. These models, which were obtained based on numerical data of the DEM of Iran and topographic maps and field visiting, showed that 3 main groups, quite different in forms, were distinguishable in the deserts of Yazd. To document these disparities numerically, Lund model in Nych space was used. At the end of the calculations of Lund model, 3 different groups were obtained in such a way that the obtained data indicated their disparities.
Disparity of the deserts of Yazd province using form analytic model
Although every one considers all the deserts just as the deserts, during a journey and a scientific visit to 15 deserts in Yazd province and using longitudinal profile and observing desert landscapes of Yazd, this theory was developed that all desert holes do not have the same and equal circumstances but they follow specific form patterns. So the desert holes are classified based on their forms and their processes. The processes of desert holes in these regions determine their forms. Each process leads to a special form and depending on the kind of process that has happened in the desert hole, a special form will be formed and its form pattern is formed by following that form. Therefore it can be expressed that all deserts of Yazd province follow three form models:
1) Evolution Erosion Tectonics like the deserts of Abarkooh, Daranjir, Taghestan and Siahkooh
2) Abortive Erosion like the deserts of Marvast and Bahadoran
3) King Set Geomorphology like the deserts of Allah Abad, Goorabkhoor, Siahtagh, Lootak and Talle Hamid.
Geomorphic segregation of the deserts of Yazd province using Lund model
Lund model is a space model that can measure spatial distances between deserts. In fact we can use Lund model to find spatial distances between the deserts. Yazd province has several deserts and the disparity indexes of these deserts include a collection of climate and geomorphic differences that are considered as the nine following indexes in the areas under the study: temperature, raining, evaporation, height, Neotectonics, space, lake level, vegetation and sand zone. In order to increase the accuracy of the spatial distances between the deserts, we can consider other indexes.
Stages of performing Lund model
Step1: forming matrix of data based on M index and N choiceStep1: forming matrix of data based on M index and N choice
Step2: standardizing the data and forming standard matrix using Z relation
Step3: determining the extent of the disparity of each desert in relation to other deserts and forming disparity matrix
The matrix of the differences between groups using Lund model
3- Conclusion
Deserts are one of the landscapes of Yazd province. In patterns of regional development we can't ignore the above landscapes. In this research the classification of the deserts of Yazd province was done by using both form model and Lund model. At the end of the calculations of Lund model 3 different groups were obtained in such a way that the obtained data indicated their disparity. In the first group of Lund model the similarity and congruency of classifications consistent with form method. In the other two groups although there is disparity in some cases, we can still see group similarities between them. In spite of having the same concept in these 15 deserts in Yazd, we should consider first that all of them do not have the same and equal potentials and second that few of them has tourist preparation priority and in some cases although desert preparation is possible, it doesn’t have priority in tourist activities. So it can be concluded that Yazd deserts have definitely some substantial differences of place and identity. Given the importance of the raised problem, the most important place and identity disparities of Yazd deserts are summarized as the following:
1) The number of formic landscapes
2) The existence of enduring civic centers
3) The existence of Neotectonic activities
4) The existence of wind base level and formation of sand masses
Therefore by studying the region forms, editing the formic models and Lund method, the spatial and identity disparity of Yazd province will become evident and will be confirmed.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
کویر یکی از چشم اندازهای فرمیک در ژئومورفولوژی ایران است و برخلاف نظر پاره ای که این واحد چشم اندازی را تیپی ازچشم انداز بیابان تلقی کرده‌اند خود یک چشم انداز ژئومرفیک است زیرا واژه بیابان یک مفهوم اقلیمی (بی آبان) است حال آنکه کویر یک واژه ریخت شناختی است و هرگز به مفهوم عدم وجود آب نبوده بلکه بعضا محل تجمع هرز آبهاست و حتی باید به این نکته اشاره داشت که اگر آب در کویر وجود نداشته باشد حیات کویر که بیشتر تابعی از فرآیند نمکزایی است متوقف می شود(ثروتی، 1381).حدود 46.5 درصد از مساحت استان یزد را کویرها و بیابان‌ها به خود اختصاص داده‌اند و وجود چنین وسعتی از نواحی خشک، لزوم توجه به پتانسیل‌های مناطق مذکور را در زمینه آمایش سرزمینی ضروری میسازد.
با توجه به موقعیت نسبی و جغرافیایی استان یزد و واقع شدن آن در کمربند خشک و بیابانی کشور، این استان در گروه مناطق خشک و با آب و هوای گرم بیابانی طبقه بندی می شود و از جمله مناطقی است که چشم اندازهای کویری بخش عمده ای از وسعت آن را تشکیل می دهد. بنابراین، شناخت و شناسایی این چشم انداز و تدارک برنامه‌های توسعه برای بهره برداری ازآنها غیر قابل اغماض است استان یزد دارای 15 چاله کویری به اسامی کویر ابرکوه، سیاهکوه، مروست، طریق الرضا، طاقستان، بهادران، درانجیر، لوتک، پروده، سیاه طاق، تل حمید، آبگیر، الله آباد، گورآبخور، ساغند است که علی رغم اشتراک در مفهوم کویر دارای افتراق‌های گوناگونی است و در بهره برداری و یا ساماندهی فضایی آنها به عنوان مولفه ای تاثیر گذار عمل میکند.
کرینسلی (1970) که بعنوان پلایا شناس در ایران شهرت دارد نیز با مطالعه بیش از 60 چاله ایران اطلاعات ذی قیمتی در مورد کویرهای ایران منتشر ساخته است. هوبر (1960) به اتکای بررسی‌های حفاری و سونداژهای ژئوفیزیکی شرکت نفت در مورد کویر قم سعی دارد تغییرات اقلیمی و محیطی را در این مکان مشخص نماید.
بوتزر (1958) با تکیه بر مطالعات گابریل (1957) و هدین (1910) کویرهای فعلی را به استناد تراسهای حاشیه آن به دریاچه‌های پلویال دوران چهارم نسبتمی دهد.
همه مطالعات انجام شده توسط محققان خارجی بیشتر برای روشن ساختن وضعیت رطوبتی ایران در ادوار چهارم بوده و مطالعه چاله‌های ایران برای تخمین بیلان هیدرولوژیک، آنهارا مدنظرقرار دادند.از جمله محققان ایرانی که در مورد کویرهای ایران تحقیقات نسبتاً عمیقی انجام داده‌اند می‌توان به احمد مستوفی (1368) که بر روی منطقه مسیله ودشت لوت مطالعات ارزشمندی انجام داده اشاره نمود همچنین فرج الله محمودی (1350) که مکتوبات مربوط به انیسیتوی بیابان ایران وابسته به دانشگاه تهران بیشتر توسط نامبرده تدوین شده حسن احمدی (1385) و محمد رضا ثروتی (1381) و عطا الله قبادیان (1362) و احمد معتمد (1370) به موضوع کویرها پرداخته‌اند بدون آنکه نقش این پدیده را در توسعه پایدار شهرهای حاشیه آن بررسی نمایند و تنها پرویز کردوانی (1386) یکسری اشارات کلی در کتاب کویر (نمکزار) بزرگ مرکزی ایران نسبت به بهره برداری از کویرها نموده است. علاوه بر آنها عطاءالله قبادیان (1362) در کتاب سیمای طبیعی استان یزد در ارتباط با کویرهای استان یزد مطالبی را بیان نموده و همچنین به مطالعات احمد معتمد (1370) نیز در ارتباط با کویرهای یزد می‌توان اشاره نمود.
هدف از این مقاله که برگرفته از یک طرح پژوهشی دانشگاه آزاد میبد یزد است بیان افتراق‌های کویرهای استان یزد و مدل نمودن تاثیر گزاری آنها در نحوه آمایش و بهره برداری از آنهاست که می‌توان در موارد ذیل آن را خلاصه نمود
- طبقه بندی کویرهای یزد بر اساس معیار زمین ریخت شناسی و ویژگی‌های اختصاصی مکانی آنها
- تعیین اولویت‌های آمایشی کویرهای استان یزد براساس شاخص‌ها و الگوهای مکانی
موقعیت منطقه مورد مطالعه
استان یزد با مساحت 131.550کیلومتر مربع در مرکز ایران و در حاشیه دشت کویر و دشت و بیابان لوت از یک سو، وکوههای نایین وپیش کوههای زاگرس از سوی دیگر قرار دارد. و از پستی و بلندی‌ها، چاله‌ها و کفه‌های کویری متعددی تشکیل شده است. (جهانیان و همکاران،1389) با توجه به موقعیت نسبی وجغرافیایی استان یزد و واقع شدن آن در کمربند خشک و بیابانی کشور، این استان در گروه مناطق خشک و با آب وهوای گرم بیابانی طبقه بندی می‌شود. شکل (1)
شکل 1- موقعیت استان یزد
یزد دومین استان بیابانی کشور بعد از سیستان و بلوچستان است سطح بیابان‌های استان یزد نزدیک به6.5 میلیون هکتار است که حدود ٥٠ درصد سطح بیابان‌های استان یزد را تشکیل می‌دهد بنابراین حدود 19.1 درصد بیابان‌های ایران در استان یزد قرار گرفته است در این مناطق بیابانی علاوه بر شنزارها وتپه‌های شنی حدود 1.62 میلیون هکتار کویر وجود دارد (عمده ترین شهرستانهای بیابانی استان ؛ طبس، بافق، ابرکوه، خاتم، میبد، اردکان و صدوق است. چاله‌های کویری استان یزد را می توان به 15 ناحیه تفکیک شده به شرح ذیل تقسیم بندی نمود. کویر اردکان (سیاه کوه) که مهمترین و وحشتناکترین کویر منطقه بشمار می رود که به شکل یک نعل اسب که با جهت شمال غرب، جنوب شرق در شمال شرق اردکان قرار دارد. معروف ترین منطقه کویری استان یزد کویر ابرکوه است که به شکل دایره ای بین دو رشته کوهستان قرار دارد و کویرهای ساغند، کویر در انجیر، کویر هرات و مروست، کویر بهادران(کفه مهدی آباد) کویر طاقستان، کویر سیاه طاق، کویر آبگیر، کویر الله آباد،کویر تل حمید، کویر طریق الرضا، کویر گورآبخور، کویر پروده، کویر لوتک، ، کویر سیاهکوه از جمله کویرهای استان را تشکیل می‌دهند شکل (2). به طور کلی 5/46 درصد از خاک استان تحت پوشش کویرها، تپه‌ها و پهنه‌های ماسه ای و اراضی شور و نمکزار قرار دارد.
شکل 2- موقعیت کویرهای استان یزد
روش تحقیق و مراحل آن
در این پژوهش برای دستیابی به اهداف تحقیق از دوروش کاملا متفاوت بهره گرفته شد
1- روش تحلیل نیمرخ فرمی
2- روش لوند در فضای نیچ
در روش اول ابتدا به تفکیک مناطق 15 گانه کویرهای استان یزد مبادرت گردید.روش تفکیک از روی خط الراس‌های شبکه آبراهه‌هایی بود که به این چاله‌های کویری جریان داشتند سپس از روی نقشه‌های توپو گرافی، تصاویر ماهواره ای، بازدیدهای میدانی، Dem منطقه مورد مطالعه تک تک واحدهای فرمی و ژئویی که در کویرهای این استان وجود داشت را جدا نمودیم و بعد از آن به مدل سازی کویرها پرداختیم این مدل سازی صرفا از روی فرم بود.
در روش دوم برای مستند نمودن افتراق‌های کویری استان به صورت رقومی از مدل لوند در فضای نیچ بهره گرفتیم برای محاسبه مدل لوند نه پارامتر برای تک تک کویرها تعریف کردیم این نه پارامتر به این دلیل انتخاب شد که نقش عمده ای در کویر زایی دارند و سپس جدول لوند تدوین شد و فاصله فضایی هر یک از کویرها را محاسبه کردیم و در نهایت ماتریس لوند را تدوین کردیم به این ترتیب گروه بندی کویرها با استقاده از این مدل لوند به دست آمد.
برای تعیین افتراق کویرهای استان یزد ابتدا نسبت به تفکیک کویرها براساس تصاویر ماهواره ای اقدام کردیم و سپس با دو روش متفاوت مقدمات شناسایی و طبقه بندی کویرهای استان یزد فراهم آمد در روش اول که یک روش تحلیل فرمی است با استناد به شاخص‌های فرم شناسی و واحدهای فرمی با برداشت اجزا و واحدهای کویری 15 کویر واقع در استان یزد نیمرخی از مدل هر یک از کویرها تهیه گردید این مدلها که براساس داده‌های رقومی دم ایران و نقشه‌های توپوگرافی و بازدید منطقه ای بدست آمد نشان داد که سه گروه اصلی کاملا متفاوت از نظر فرم شناسی در کویرهای یزد قابل تشخیص وتمیز است برای مستند نمودن این افتراق‌ها به صورت رقومی از مدل لوند در فضای نیچ نیز بهره گرفته شد که پس از پایان محاسبات مربوط به مدل لوند و پس از محاسبه مدل لوند سه گروه متفاوت و مجزا به گونه ای که اعداد بدست آمده دلالت بر افتراق آنها می‌آمد، بدست آمد.
اگرچه کویرها را همه کویر تلقی می‌کنند اما طی یک سفرو بازدید علمی از کویرهای 15 گانه استان یزد و با زدن پروفیل طولی از یک سو و رصد چشم اندازها ی کویری منطقه این تئوری شکل گرفت که همه چاله‌های کویری دارای شرایط یکسان وبرابری نیستند بلکه از الگوهای فرمی خاصی تبعیت می‌کنند به این ترتیب چاله‌های کویری براساس فرم وفرایندی که داشته‌اند طبقه بندی می‌شوند و فرایندهای اتفاق افتاده در این مناطق تبیین کننده فرم چاله‌های کویری هستند. هر فرایند باعث به وجود آمدن فرم خاصی می‌شود و بسته به اینکه کدام فرایند در چاله‌های کویری رخ داده است فرم خاصی را بوجود می‌آورد و الگوی فرمی آن نیز به تبعیت از آن شکل می‌گیرد. بنابراین می‌توان چنین بیان کرد که برای کل کویرهای استان یزد سه مدل فرمی تدوین گردید. این سه مدل عبارتند از
- مدل تکوینی فرسایشی تکتونیکی(Evolution Erosion Tectonics)
- مدل ابتر فرسایشی (Abortive Erosion)
- مدل فرسایشی کینگ(King Set Geomorphology)
مدل اول: مدل تکوینی فرسایشی تکتونیکی (Evolution Erosion Tectonics):
فرایند اتفاق افتاده در این مدل به شکل گیری این الگوی فرمی انجامیده است این الگوی فرمی از کو هستان، گلاسی، پادگانه دریاچه ای، و با مرکزیت یک چاله آبی بوجود آمده است. کویرهای ابرکوه، درانجیر، طاقستان، سیاه کوه از زیر مجموعه این الگوی فرمی هستند. در این مدل هویت مکانی آنها حکایت از وجود فرایندهای فرسایشی تام است به عبارت دیگر فرایند فرسایش و عملکرد اقلیم رکن اول در تعریف هویت مکانی آن است فرایندهای آب جاری در دو تیپ غیر متمرکز ومتمرکز، فرایند مواریث عملکرد آب راکد حضور پوشش گیاهی و فعالیت فرسایش باد به عنوان سطح اساس در این الگو و زیر مجموعه آن به خوبی رویت می‌شود.
مهمترین ویژگی این تیپ کویرها وجود پتانسیل سکونت گاهی در حاشیه آن است که معمولا دارای سابقه بسیار طولانی است نمونه ای از این کانونها مدنی را شهر بافق وشهر ابرکوه می‌توان نام برد.
شکل 3- الگوی فرمی مدل اول
مدل دوم: مدل ابتر فرسایشی(Abortive Erosion)
فرایند اتفاق افتاده در این مدل الگوی فرمی زیر را بوجود آورده است این الگوی فرمی از کوهستان، گلاسی و دشت رسی بوجود آمده است. مانند کویر مروست و کویر بهادران.
دراین تیپ تعداد چشم اندازهای متعدد بسیار معدود و به 3 و یا 4 چشم انداز تحدید حدود می‌شود این کویرها چون فاقد مناطق پلی گون نمکی و شوره زار است بنابراین، می‌توان به آن بعضا دق نیز خطاب کرد و از نظر مدنی دارای پتانسیل مناسب است به طوری که غالب مزارع کشاورزی ( مزارع پسته ) در این چشم اندازها شکل گرفته است مروست و بهادران از جمله کانونهای مدنی پایدار در این مناطق است.
شکل 4- الگوی فرمی مدل دوم
مدل سوم: مدل فرسایشی کینگ(King Set Geomorphology)
فرایند اتفاق افتاده در این مدل باعث به وجود آمدن این الگوی فرمی شده است. این الگوی فرمی از کوهستان، گلاسی، شوره زار شکل گرفته است. کویر الله آباد، گور آبخور و کویرهای سیاه طاق، لوتک، تل حمید از زیر مجموعه این تیپ الگوی فرمی است.
در تیپ سوم تعداد چشم اندازها محدود و3 یا بعضا 4 چشم انداز دیده می‌شود در این تیپ چشم انداز شوره زار وارد صحنه می‌شود و این تیپ بیشتر خصوصیت کویری به خود می‌گیرد و هویت کویری آن بیشتر نمایان می‌شود و چون شوره زار دارد از نظر مدنی پتانسیل مناسب ندارد و مدنیت پایداری درآن شکل نمی‌گیرد.
شکل 5- الگوی فرمی مدل سوم
جدول 1- گروه بندی کویرها با مدل تحلیل فرمی
|
|
مدل تکوینی فرسایشی تکتونیکی |
مدل ابتر فرسایشی |
مدل فرسایشی کینگ |
|
کویر ابرکوه |
* |
|
|
|
کویر درانجیر |
* |
|
|
|
کویر مروست |
|
* |
|
|
کویر بهادران |
|
* |
|
|
کویرطاقستان |
* |
|
|
|
کویر سیاه کوه |
* |
|
|
|
کویر سیاه طاق |
|
|
* |
|
کویرتل حمید |
|
|
|
|
کویر آبگیر |
|
|
* |
|
کویر الله آباد |
|
|
* |
|
کویر ساغند |
|
|
* |
|
کویر گور آبخور |
|
|
* |
|
کویر پروده |
|
|
|
|
کویرلوتک |
|
|
* |
|
کویر طریق الرضا |
* |
|
|
مدل لوند یک مدل فضایی است که می‌توانیم فاصله فضایی کویرها را با هم اندازه گیری کنیم. و در واقع برای یافتن فاصله فضایی هر کویر نسبت به هم از مدل لوند استفاده شده است.
استان یزد شامل چندین کویر است و شاخص‌های افتراق این کویرها شامل مجموعه ای از تفاوتهای اقلیمی و ژئومورفولوژیکی است که به ترتیب نه شاخص دما، بارش، تبخیر، ارتفاع، تکتونیک جنبا، مساحت، تراس دریاچه ای، پوشش گیاهی، پهنه ماسه ای در مناطق مورد مطالعه در نظر گرفته شده است البته جهت افزایش دقت فاصله فضایی هر کویر نسبت به کویرهای دیگر می‌توان شاخص بیشتری در نظر گرفت. جهت اجرای مدل لوند، مراحل زیر باید انجام شود.
گام اول: تشکیل ماتریس داده‌ها براساس m شاخص و n گزینه
جدول 2- جدول داده‌های خام
|
|
دما |
بارش |
ارتفاع |
تکتونیک جنبا |
تبخیر |
مساحت |
تراس دریاچه ای |
پوشش گیاهی |
پهنه ماسه‌ای |
|
ابرکوه |
18.5 |
137.5 |
1500 |
* |
132.21 |
12815 |
* |
* |
* |
|
درانجیر |
17 |
127.5 |
1025 |
* |
103.96 |
10157 |
* |
* |
* |
|
بهادران |
15 |
105 |
1500 |
|
115.9 |
1123 |
|
* |
|
|
طاقستان |
15 |
46 |
1490 |
* |
126.86 |
2327 |
* |
|
|
|
مروست |
14 |
95 |
1520 |
* |
119.56 |
3740 |
|
|
|
|
گورآبخور |
16 |
100 |
900 |
|
98.03 |
4633 |
|
|
|
|
الله آباد |
16.5 |
70 |
1126 |
|
94.81 |
900 |
|
|
|
|
سیاه طاق |
20 |
55 |
806 |
|
84.21 |
4130 |
|
|
* |
|
سیاه کوه |
16 |
137.5 |
960 |
|
109.51 |
11601 |
* |
|
|
|
تل حمید |
18 |
85 |
760 |
|
75.26 |
4560 |
|
|
* |
|
پروده |
17 |
115 |
700 |
|
91.83 |
11000 |
* |
|
* |
|
لوتک |
18 |
80 |
550 |
|
84.21 |
9566 |
|
|
|
|
ساغند |
17.5 |
14.5 |
1050 |
|
88.54 |
1761 |
* |
|
* |
|
آبگیر |
20 |
90 |
900 |
|
52.87 |
630 |
|
|
* |
|
طریق الرضا |
20 |
80 |
710 |
|
61.79 |
15875 |
* |
|
* |
گام دوم: استاندارد سازی داده‌ها وتشکیل ماتریس استاندارد از طریق رابطه (z)
چون شاخص‌های مورد استفاده دارای مقیاسهای متفاوت هستند،درهنگام مقایسه این شاخص‌ها بایدآنها را بی مقیاس کرد برای این منظورZ استاندارد آنها محاسبه و تحلیل‌ها با استفاده از آن انجام می‌شود به منظور استاندارد سازی، عوامل میانگین و انحراف معیار داده‌های مشاهداتی محاسبه می‌شوند پس از محاسبه نمودن انحراف معیار و میانگین، میانگین بدست آمده از داده‌ها را از داده‌های اولیه کسر نموده و بر انحراف معیار تقسیم می‌نماییم و با استفاده از این روش داده‌ها استاندارد می‌شود.
رابطه1
جدول 3- جدول داده‌های استاندارد
|
کویر |
بارش |
دما |
ارتفاع |
مساحت |
تبخیر |
تکتونیک |
پهنه ماسه |
پوشش گیاهی |
تراس آبرفتی |
|
ابرکوه |
1.31 |
0.67 |
1.42 |
1.3 |
1.59 |
1.37 |
0.79 |
1.6 |
0.9 |
|
بهادران |
0.98 |
1.18- |
1.42 |
1.04- |
0.78 |
0.68- |
1.18- |
0.58- |
1.03- |
|
درانجیر |
0.24 |
0.12- |
0.02- |
0.77 |
0.35 |
1.37 |
0.79 |
1.6 |
0.9 |
|
آبگیر |
1.7- |
1.46 |
0.41- |
1.14- |
1.89- |
0.68- |
0.79 |
0.58- |
1.03- |
|
الله آباد |
0.1- |
0.38- |
0.28 |
1.08- |
0.05- |
0.68- |
1.18- |
0.58- |
1.03- |
|
گورآبخور |
0.07 |
0.65 |
0.41- |
0.34- |
0.09 |
0.68- |
1.18- |
0.58- |
-1.03 |
|
تل حمید |
0.9- |
0.4 |
0.83- |
0.36- |
0.91- |
0.68- |
0.79 |
0.58- |
1.03- |
|
طریق رضا |
1.42- |
1.46 |
0.99- |
1.91 |
1.5- |
0.68- |
0.79 |
0.58 - |
0.9 |
|
مروست |
1.31 |
1.71- |
1.48 |
0.52- |
1.03- |
1.37 |
1.18- |
0.58- |
0.9 |
|
ساغند |
0.4- |
0.14 |
0.05 |
0.91- |
0.33- |
0.68- |
0.79 |
0.58- |
0.9 |
|
سیاهکوه |
0.57 |
0.65- |
0.22- |
1.05 |
0.59 |
0.68- |
1.18- |
0.58- |
0.9 |
|
سیاه طاق |
0.5- |
1.46 |
0.69- |
0.44- |
0.52- |
0.68- |
0.79 |
0.58- |
1.03- |
|
طاقستان |
1.56 |
1.18- |
1.38 |
0.8- |
1.35 |
1.37 |
1.18- |
1.6 |
0.9 |
|
کویر پروده |
0.2- |
0.12- |
1.02 - |
0.93 |
0.18- |
0.68- |
0.79 |
0.58- |
0.9 |
|
کویر لوت |
0.7- |
0.4 |
1.47- |
0.65 |
0.52- |
1.37 |
0.79 |
0.58- |
1.03- |
- گام سوم: تعیین میزان افتراق هر کویر نسبت به کویرهای دیگر و تشکیل ماتریس افتراق
جدول 4- جدول ماتریس لوند
|
نام کویر |
ابرکوه |
بهادران |
درانجیر |
ابگیر |
الله آباد |
گورآبخور |
تل حمید |
طریق الرضا |
مروست |
ساغند |
سیاهکوه |
سیاه طاق |
طاقستان |
پروده |
لوت |
|
ابرکوه |
0 |
5.11 |
2.38 |
6.63 |
5.41 |
5.14 |
5.64 |
5.72 |
4.23 |
4.77 |
4.34 |
5.37 |
3.44 |
4.6 |
5.04 |
|
بهادران |
5.11 |
0 |
4.88 |
5.24 |
1.99 |
2.94 |
4.32 |
6.36 |
2.94 |
3.83 |
3.36 |
4.48 |
3.65 |
4.6 |
5.12 |
|
درانجیر |
2.38 |
4.88 |
0 |
5.28 |
4.51 |
4.31 |
4.22 |
4.46 |
3.08 |
3.57 |
3.66 |
4.31 |
3.49 |
3.2 |
3.51 |
|
آبگیر |
6.63 |
5.04 |
5.28 |
0 |
3.71 |
3.51 |
1.87 |
3.69 |
6.6 |
3.14 |
5.32 |
1.93 |
6.94 |
4 |
3.58 |
|
الله آباد |
5.41 |
1.99 |
4.52 |
3.71 |
0 |
1.46 |
2.77 |
5.04 |
3.82 |
2.85 |
3.07 |
3.01 |
4.4 |
3.7 |
3.9 |
|
گورآبخور |
5.14 |
2.94 |
4.33 |
3.51 |
1.46 |
0 |
2.47 |
4.29 |
4.42 |
2.67 |
2.81 |
2.33 |
4.82 |
3.2 |
3.33 |
|
تل حمید |
|||||||||||||||
|
5.64 |
4.32 |
4.22 |
1.87 |
2.77 |
2.47 |
0 |
3.26 |
5.51 |
2.33 |
3.94 |
1.19 |
3.95 |
2.6 |
2.43 |
|
|
طریق الرضا |
|||||||||||||||
|
5.72 |
6.63 |
4.46 |
3.69 |
5.04 |
4.29 |
3.26 |
0 |
6.36 |
3.61 |
4.24 |
3.31 |
7.05 |
2.6 |
3.5 |
|
|
مروست |
|||||||||||||||
|
4.23 |
2.94 |
4.08 |
6.6 |
3.82 |
4.42 |
5.51 |
6.63 |
0 |
4.31 |
3.38 |
5.71 |
2.3 |
4.8 |
5.3 |
|
|
ساغند |
4.77 |
3.83 |
3.57 |
3.14 |
2.85 |
2.97 |
2.33 |
3.62 |
4.31 |
0 |
3.02 |
2.51 |
4.81 |
2.2 |
3.58 |
|
سیاهکوه |
4.34 |
3.36 |
3.66 |
5.32 |
3.07 |
2.58 |
3.94 |
4.24 |
3.38 |
3.2 |
0 |
4.13 |
4.01 |
2.5 |
4.15 |
|
سیاه طاق |
.5.37 |
4.48 |
4.31 |
1.93 |
3.01 |
2.33 |
1.19 |
3.31 |
5.71 |
2.51 |
4.13 |
0 |
6.01 |
2.9 |
2.67 |
|
طاقستان |
3.44 |
3.65 |
3.49 |
6.94 |
4.4 |
4.82 |
5.95 |
7.05 |
2.3 |
4.18 |
4.01 |
6.01 |
0 |
5.3 |
5.76 |
|
پروده |
4.61 |
4.6 |
3.24 |
3.99 |
3.67 |
3.22 |
2.58 |
2.56 |
4.78 |
2.16 |
2.47 |
2.9 |
5.33 |
0 |
2.95 |
|
لوت |
5.04 |
5.12 |
3.51 |
3.58 |
3.9 |
3.33 |
2.43 |
3.54 |
5.3 |
3.58 |
4.15 |
2.67 |
5.76 |
3 |
0 |
با اجرای مدل لوند بر روی داده‌ها و تشکیل ماتریس افتراق فاصله فضایی هر کویر نسبت به کویرهای دیگر این استان مشخص شد سپس با توجه به فاصله افتراق واشتراکاتی که هر کویر نسبت به کویرهای دیگر داشت کل کویرها ی استان به سه دسته طبقه بندی شدند این طبقه بندی شامل:
گروه (1) کویر ابرکوه، کویر درانجیر
گروه (2)کویر مروست، کویر بهادران، کویر طاقستان،کویر الله آباد، کویر گور آبخور،کویر سیاهکوه
گروه (3) کویر طریق الرضا، پروده، لوت، کویر آبگیر، کویر تل حمید، کویر سیاه طاق، کویر ساغند
کویر ابرکوه و درانجیر با فاصله فضایی 2.38 بیشترین اشتراک وکمترین افتراق را نسبت به هم دارند و در یک گروه طبقه بندی می‌شوند و کویر ابرکوه به عنوان نماینده این گروه کویری انتخاب می‌شود. کویر ابرکوه با توجه به فاصله فضایی که با کویرهای آبگیر با فاصله فضایی 6.63، طریق الرضا 5.72، تل حمید 5.64،سیاه طاق 5.37، الله آباد 5.41، گورآبخور 5.14،بهادران 5.11، لوتک 5.04 ساغند 4.77، پروده 4.61،سیاه کوه 4.34، مروست 4.23، طاقستان 3.44 دارد و این فاصله فضایی بین 3-7 است بنابراین، این افتراق باعث می‌شودکه این کویر تنها با کویر در انجیر در یک گروه قرار بگیرد و بیشترین هم سانی وهمخوانی را با این کویر داشته باشد.
کویر مروست، بهادران، الله آباد، گورآبخور، طاقستان، سیاه کوه بیشترین اشتراک و کمترین افتراق را با هم دارند و فاصله اشتراک این گروه کویری بین 2-4 است و با هم در یک گروه قرار می‌گیرند.کویر بهادران به عنوان نماینده این گروه کویری انتخاب می‌شود کویر بهادران بیشترین افتراق را با کویر طریق الرضا با فاصله 6.36، آبگیر 5.4، لوتک 5.12 ابرکوه 5.11، درانجیر 4.88، پروده 4.6، سیاه طاق 4.48، تل حمید4.32 دارد. فاصله این افتراق بین 4- 7 است به این ترتیب با توجه به فاصله افتراق و اشتراک کویر بهادران با دیگر کویرهای این استان می‌توان چنین بیان نمود که این کویر با کویرهای مروست، الله آباد، گورآبخور، طاقستان، سیاه کوه در یک گروه طبقه بندی می‌شوند و بیشترین هم خوانی وهم سانی را با هم دارند.
کویر طریق الرضا، پروده، لوت، آبگیر، تل حمید، سیاه طاق، ساغند بیشترین اشتراک وکمترین اقتراق را با هم دارند و فاصله اشتراک این گروه کویری بین 2-4 است و با هم در یک گروه قرار می‌گیرند و کویر طریق الرضا به عنوان نماینده این گروه کویری انتخاب می‌شود. کویر طریق ا لرضا بزرگترین کویر استان یزد است که بیشترین افتراق را با کویرهای طاقستان 7.05، مروست 6.63، بهادران 6.36،ابرکوه 5.72، الله آباد5.04، درانجیر 4.46، گورآبخور 4.29دارد فاصله این افتراق بین 4-7 است به این ترتیب با توجه به فاصله افتراق واشتراک کویر طریق الرضا با دیگر کویرهای این استان می‌توان چنین بیان نمود که این کویر با کویرهای پروده، لوت، آبگیر، تل حمید، سیاه طاق، ساغند بیشترین هم خوانی وهم سانی را با هم دارند و با هم در یک گروه طبقه بندی می‌شوند.
جدول 5- جدول ماتریس تفاوت گروه‌ها
|
|
گروه اول |
گروه دوم |
گروه سوم |
|
گروه اول |
0 |
5.11 |
5.72 |
|
گروه دوم |
5.11 |
0 |
6.36 |
|
گروه سوم |
5.72 |
6.36 |
0 |
نتیجه گیری
کویر یکی از چشم اندازهای غالب استان یزد و به هر حال در الگوی توسعه منطقه ای نمی توان چشم اندازهای فوق را در توسعه این منطقه بدست فراموشی سپرد. این استان دارای چندین چشم اندازکویری مانند کویر سیاهکوه، کویر ابرکوه، کویر در انجیر، کویر هرات و مروست، کویر ساغند و غیره است. بنابراین، بهره برداری، آمایش و یا هرنوع استفاده دیگر از این واحدهای چشم اندازی برای استانی مانند استان یزد از اهمیت خاصی برخوردار است در این پژوهش با به کارگیری دو مدل فرمی و لوند طبقه بندی کویرهای استان یزد انجام گرفت. در روش اول که مبتنی بر روش سازی فرمی بود با برداشت اجزاءو واحدهای فرمی 15 کویر واقع در استان یزد نیمرخی از مدل هر یک از کویرها تهیه گردید این مدلها که براساس داده‌های رقومی دم ایران و نقشه‌های توپوگرافی و بازدید منطقه ای بدست آمد نشان داد که سه گروه اصلی کاملا متفاوت از نظر فرم شناسی در کویرهای یزد قابل تشخیص وتمیز است. برای مستند نمودن این افتراق‌ها به صورت رقومی از مدل لوند در فضای نیچ نیز بهره گرفت که پس از پایان محاسبات مربوط به مدل لوند و پس از محاسبه مدل لوند سه گروه متفاوت و مجزا به گونه ای که اعداد بدست آمده دلالت بر افتراق آنها می‌آمد اگرچه در گروه اول مدل لوند تشابه و همسانی طبقه بندی با روش فرمی کاملا منطبق است ولی دو گروه بعدی بعضا در مواردی اگرچه افتراق را نشان می‌دهد ولی تشابه گروهی نیز در آنها دیده می‌شود به این ترتیب علی رغم هم مفهوم بودن 15 منطقه کویری در یزد اولا هر 15 کویر پتانسیل هم سان و یکسانی ندارند وثانیا تعداد محدودی از آنها برای آما یش توریستی اولویت خواهند داشت و در بعضی موارد اگرچه آمایش این کویرها مقدور و ممکن است ولی در حوضه فعالیت‌های توریستی اولویت چندانی را اهراز نمی کند بنابراین با این تفضیل می‌توان بیان داشت که کویرهای یزد به طور قطع تفاوتهای ماهوی و مکانی وهویتی نسبت به یک دیگر دارند. با توجه به این مساله مطرح شده مهم ترین افتراق‌های مکانی وهویتی کویرهای یزد در عوامل زیر خلاصه می‌شود.
1) تعدد چشم اندازهای فرمیک
2) وجود کانونهای مدنی پایدار
3) وجود فعالیت‌های تکتونیکی جنبا است
بنابراین با مطالعه فرمهای منطقه تدوین مدلهای فرمی و روش لوند افتراق‌های مکانی و هویتی کویرهای یزد به خوبی روشن می‌شود.
)
