نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران
2 دانشجوی کارشناسی ارشد رشته توسعه روستایی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Today tourism is one of the largest and fastest growing sectors of economy with the potential to support local communities in developing economic diversity. While tourism development in rural areas induces both different positive and negative environmental consequences. Planning to find an optimal balance between benefit and cost of environments raised from tourism development need to understand attitude of host community towards the environmental impacts of tourism. Aqso area in Kalaleh County of Golestan province has many natural attractions and in different seasons is always great interest to tourists. This research aimed to investigate rural community attitudes towards the environmental impacts of tourism in Aqso area of Golestan province. Descriptive-analytical research methods technique based on a questionnaire survey was employed. The questionnaire was used for data gathering. The face and content validity of the questionnaire was confirmed by local experts and some faculty members and its reliability way verified through calculated Cronbach's alpha coefficient between α= 0.687 till α=0.888. Data from 130 head of households who selected randomly from 5 villages in Aqsou sub-district are used in the empirical analysis. In this research two dependent variables include positive and negative environment impacts of tourism and independent variables include, economical dependency on the tourism resources, environmental attitude community attachment, using tourism attractions, community concerns and perceived state of the economy were analyzed by multiple enter regression. Moreover these two dependent variables were compared based on different groups of respondents by independent t-test and one-way ANOVA. The results showed most important of environment positive impact was "increase in local peopleâs cooperation to environment conservation" and "greater attention to sanitation and the prevention of mass usage" and most important of environment negative impact was "increase in sewage, waste and rubbish" and "crowds in the direction of the forest area". Gender, marriage status, being native, education age, income, as well as distance from tourism place have no influence on perceived environmental negative and positive impacts. While respondents with membership in rural civic groups less value negative impact but people with more length of residency less value positive impacts. The results of Wilcoxon test revealed that negative environmental impacts of tourism development have been assessed more than its positive environmental impacts by respondents. The results of regression analysis showed that community attachment, environmental attitude and community concerns have direct significantly influences on perceive environmental negative impacts. Also community attachment, economical dependency on the tourism resources and perceived state of the economy have direct significantly influences on perceive environmental positive impacts.
کلیدواژه‌ها [English]
-1- طرح مسأله
در سالهای اخیر صنعت گردشگری در جهان رو به گسترش بوده است؛ به‌گونهای که امروزه گردشگری نه‌تنها یکی از بزرگ‌ترین بخشهای اقتصادی است، بلکه در بیشتر کشورها نیز رشد سریعی دارد (Lourenco et al., 2009: 15). تقاضا و تمایل برای گردشگری با انگیزههای مختلف به‌منظور تفرج، زیارت و تجارت در حال افزایش است (مهدوی و همکاران، 1387: 40). در این میان، گردشگری روستایی یکی از مهمترین صنایعی است که از ظرفیت‌های لازم برای کمک به جوامع محلی در راستای توسعۀ فعالیتهای اقتصادی برخوردار است (رضایی و همکاران، 1391: 84). با وجود این، گردشگری، نسخهای همه‌جانبه برای توسعۀ اقتصاد روستا نیست؛ زیرا قابلیت ایجاد همزمان تأثیرات مثبت و منفی، اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و محیطزیستی در نواحی روستایی را دارد (Abdollahzadeh and Sharifzadeh, 2014: 126). جوامع میزبان ممکن است به‌علت قابلیت‌هایی همچون ایجاد شغل، جذب سرمایه، درآمدزایی، افزایش رفاه و توسعۀ زیرساخت‌ها و خدمات، به توسعۀ گردشگری نگرش مثبت داشته باشند (Saveriades, 2000: 148; Mitchell and Reid, 2001: 114; Andriotis, 2002: 54)؛ یا از طرف دیگر، به‌دلایلی همچون تخریب‌های محیطزیستی و تضادهای فرهنگی ساکنان ناحیۀ میزبان نسبت به توسعۀ گردشگری نگرش منفی داشته باشند (Chen, 2000: 21; Liu et al., 1987: 18; Perdue et al., 1990: 586). اغلب مردم بر اساس قضاوت‌های خود نسبت به پیامدهای مثبت و منفی گردشگری آگاهی نسبی دارند که توجه به این دیدگاه‌ها عامل ضروری برای موفقیت هر‌گونه برنامۀ توسعۀ گردشگری است (Allen et al., 1988: 17; Lankford and Howard, 1994: 122; Ritchie, 1988: 200)؛ بنابراین، آگاهی از نگرش جامعۀ میزبان نسبت به پیامدهای توسعۀ گردشگری و شناخت دغدغه‌های واقعی آنها در تدوین سیاست‌های مناسب برای افزایش منافع و کاهش هزینههای گردشگری به دست‌اندرکاران کمک میکند.
بسیاری از مطالعات تجربی نگرش جامعۀ روستایی را نسبت به پیامدهای اقتصادی و فرهنگی- اجتماعی در مقاصد گردشگری و نواحی روستایی بررسی کردهاند؛ در‌حالی‌که کمتر به بررسی پیامدهای زیستمحیطی گردشگری روستایی که حساسیت ویژه‌ای نیز دارد، پرداخته شده است. در واقع مردم روستایی در مقایسه با دیگر تأثیرات منفی گردشگری، نگرانی بیشتری نسبت به مشکلات محیطزیستی بیان می‌کنند (Liu et al., 1987: 18; Kuvan and Akan, 2005: 691). گردشگری از نظر محیطزیستی، هم تأثیرات مثبت و هم منفی به‌همراه دارد که پیشگیری از تأثیرات منفی، از جمله ضرورت‌ها برای حفظ منابع محیطزیستی و حتی فرهنگی، اجتماعی مناطق گردش‌پذیر است (صالحی و همکاران، 1391: 36)؛ بنابراین، نیاز بیشتر به مدیریت بهتر گردشگری و محیط زیست نه‌تنها برای حفظ محیط زیست برای نسل آینده، بلکه در راستای افزایش منافع اجتماعی و اقتصادی گردشگری و توجه به کیفیت زندگی ساکنان محلی نیز مهم است (Baysan, 2001: 219).
چشمه و جنگل آقسو نیز از مهمترین جاذبههای طبیعی گردشگری در شهرستان کلاله محسوب میشود که علاوه بر داشتن چشمۀ زلال و خنک و پر آب، جنگل سرسبز و زیبا و امکانات تفریحی و رفاهی دارد که سالانه و در طی فصول مختلف سال به‌ویژه در بهار، گردشگران زیادی را هم از داخل استان گلستان و هم از خارج از استان جذب میکند؛ بنابراین، توسعۀ گردشگری و ورود گردشگران به چشمۀ آقسو برخی تأثیرات مثبت و منفی را در محیط زیست منطقه ایجاد کرده است که هدف پژوهش هم مطالعه و شناخت این پیامدها و ارائۀ برخی پیشنهادها برای کاهش تأثیرات منفی و افزایش تأثیرات مثبت زیستمحیطی گردشگری است.
1-2- ضرورت پژوهش
توسعۀ گردشگری در نواحی روستایی، پیامدهای مختلف مثبت و منفی زیستمحیطی را در پی دارد. برنامهریزی برای ایجاد تعادل بهینه بین منافع و هزینههای زیستمحیطی توسعۀ گردشگری نیازمند شناخت نگرش جامعۀ میزبان نسبت به پیامدهای محیطزیستی گردشگری است. هر‌چند مطالعات مختلفی دربارۀ نگرش جامعۀ میزبان در خصوص پیامدهای اجتماعی و اقتصادی گردشگری انجام شده است، اما مطالعاتی که فقط بر جنبههای مثبت و منفی محیطزیستی تمرکز کرده باشند، اندک است؛ در‌حالی‌که نواحی روستایی، محیط زیست حساسی دارند که ورود گردشگران تأثیرات چشمگیر‌ی بر آن می‌گذارد. بررسی تأثیرات محیطزیستی ورود گردشگران به چشمه و جنگل آقسو در شهرستان کلاله استان گلستان از آن‌رو ضرورت دارد که این ناحیه با دار‌ابودن جاذبههای طبیعی به‌ویژه در فصل‌های بهار و پاییز پذیرای خیل زیادی از گردشگران است که نگرانی اساسی برای دوستداران محیطزیست در منطقه ایجاد کرده است؛ بنابراین، شناخت نگرش جامعۀ میزبان به مسئولان در سطح منطقه و استان کمک میکند تا سیاست‌ها و اقدامات مؤثری را برای حفظ محیط زیست منطقه و کاهش حساسیت جامعۀ میزبان، با حفظ رونق اقتصادی منطقه اجرا کنند.
1-3- اهداف پژوهش
اهداف اصلی پژوهش عبارت‌اند از:
1-4- پرسش‌های پژوهش
بر اساس اهداف بیان‌شده، پرسش‌های پژوهش به‌شرح زیر تدوین شدهاند:
1-5- پیشینۀ پژوهش
در ارتباط با بررسی نگرش جامعۀ روستایی نسبت به پیامدهای زیستمحیطی گردشگری، مطالعات متعددی در ایران و سایر کشورها انجام شده است که به‌طور خلاصه به آنها اشاره میشود.
Baysan (2001: 218) در مطالعهای با ارزیابی ادراک از پیامدهای زیستمحیطی گردشگری در بین گردشگران کشورهای مختلف نتیجه گرفتند تفاوت نگرشها بیشتر مربوط به اطلاعات محیطزیستی و سپس ملیت، سطوح آموزشی و شغل و حرفه بود. همچنین، گردشگران ملل مختلف آمادگی قبول مسئولیت در برابر محیطزیست را داشتند. Nyaupane and Thapa (2006: 51) در مقالهای به‌دنبال بررسی درک تأثیرات زیستمحیطی گردشگری در نپال به این نتیجه رسیدند که ساکنان محلی نسبت به مدیران تمایل بیشتری نسبت به توسعۀ گردشگری داشتند و پیامدهای منفی آن را کم می‌دانستند و تأثیرات مثبت بیشتری از گردشگری را بر محیط زیست بیان کردند. تخریب خاک، افزایش رفت و آمد و جنگل‌زدایی از جمله تأثیرات منفی و افزایش آگاهی محیطزیستی ساکنان و توسعۀ تأسیسات دفع فاضلات از جمله تأثیرات مثبت محیطزیستی گزارش شد. Spanou et al., (2012: 245) نظر بازدیدکنندگان را در منطقۀ گردشگری ایسلند در مورد درک آنها از پیامدهای زیستمحیطی بوم‌گردشگری (اکوتوریسم) ارزیابی کرد. این مطالعه افزایش اطلاعات و آموزش گردشگران دربارۀ حفاظت محیطزیست و ارزشهای اکولوژیکی منطقه، فراهم‌آوردن امکانات و خدمات بهتر، تنظیم و ارائۀ سیاست بهتر را برای بهبود کیفیت محیطزیست ضروری میداند.
Amuquandoh (2010: 223) در مطالعۀ خود نتیجه گرفت ساکنان آگاهی کافی از پیامدهای مثبت و منفی توسعۀ گردشگری دارند. ساکنان روستایی هر‌چند اعتقاد داشتند گردشگری منجر به زیباسازی جامعه شده است، اما باعث شلوغی و ایجاد سر و صدا در جامعه نیز شده است. وضعیت تأهل، تحصیلات و درآمد بر نگرش افراد تأثیر داشته است. همچنین، دغدغۀ اجتماعی، ادراک از اقتصاد محلی و ادراک از تنش رابطۀ مستقیم با منافع محیطزیستی و رابطۀ معکوس با ادراک از هزینههای محیطزیستی داشتند. Mbaiwa (2003: 447) در ارزیابی پیامدهای اجتماعی- اقتصادی و زیستمحیطی توسعۀ گردشگری در کشور بوتسوانا بیان کردند اگر‌چه گردشگری پیامدهای اجتماعی- اقتصادی مثبت برای ناحیۀ میزبان داشته است، اما منجر به ایجاد پیامدهای منفی زیستمحیطی از قبیل تخریب اکولوژیکی، آلودگی صوتی، تضعیف و از بین رفتن مدیریت محلی نیز شده است. Abdollahzadeh and Sharifzadeh, (2014: 126) در پژوهشی با ارزیابی پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و محیطزیستی توسعۀ گردشگری روستایی در استان گلستان، بیان میکند تأثیرات فیزیکی- کالبدی و تأثیرات اقتصادی مربوط به جنبههای مثبت توسعۀ گردشگری روستایی و تأثیرات زیستمحیطی و تأثیرات اجتماعی نیز از جنبههای منفی مرتبط با توسعۀ گردشگری در نواحی روستایی است. در زمینه‌های محیطزیستی نیز ایجاد منطقۀ حفاظت‌شده و مشکلات ترافیکی و شلوغی از جمله تأثیرات مثبت و منفی محیطزیستی بیان شده است. شبیری و همکاران (1392: 129) پیامدهای مثبت محیطزیستی گردشگران ساحلی را نسبت به پیامدهای منفی بیشتر ارزیابی کردند و توسعۀ زیرساخت‌های فیزیکی گردشگری (احداث هتلها، رستوران‌ها و مراکز تفریحی) را عامل ایجاد تأثیرات منفی محیطزیستی بیان کردند.
مهدوی و همکارانش (1387: 39) در پژوهش خود در روستاهای درهکن و سولقان بر اساس نظر ساکنان محلی، نتیجه گرفتند ورود گردشگران به نابودی گونههای گیاهی و جانوری، افزایش آلودگی و تخریب محیطزیست منجر شده است که با برنامهریزی اصولی و تلاش برای استفادۀ بهینه از ورود گردشگران، وضعیت اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی و کالبدی روستاها بهبود می‌یابد. همچنین، تخریب پوشش گیاهی، افزایش قیمت زمین و مسکن، از بین رفتن فرهنگ سنتی و تضاد اجتماعی بین جامعۀ میزبان و میهمان مهمترین پیامدهای منفی گردشگری روستایی در منطقه به‌شمار میرود که یعقوبی (1391: 139) در مطالعۀ خود به‌دنبال نظر‌سنجی دربارۀ برخی پیامدهای گردشگری روستایی در مناطق روستایی بخش سلطانیه بیان میکند. به‌صورت مشابه، مهمترین تأثیرات محیطزیستی گردشگری شامل تخریب پوشش گیاهی، آلودگی آبهای ساحلی و از بین رفتن چشمانداز ساحلی بود که قرخلو و همکاران (1388: 1) بر سواحل شهر رامسر بیان کردند.
نتایج پژوهش صالحی و همکاران (1392: 113) نشان داد گردشگران ساحلی نگرش محیطزیستی بالاتری دارند و رفتارهای محیطزیستی بیشتری نشان می‌دهند. هر‌چند نتایج این پژوهش نشان داد رفتارهای محیطزیستی با نگرانی محیطزیستی و فرصت‌ها رابطه ندارد، اما نگرانی، ارزش و دانش محیطزیستی با نگرش محیطزیستی رابطه دارند. سلیمانی هارونی (1389: 213) و همکارانش در مطالعۀ خود برای ارزیابی نگرش ساکنان مناطق گردشگری روستایی نسبت به پیامدهای گردشگری روستایی، وجود ارتباط مثبت و معنادار بین متغیر نگرش ساکنان با متغیرهای سن، درآمد، میزان وابستگی به گردشگری و میزان ارتباط با گردشگران و درک تأثیرات اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی و زیستمحیطی را نشان داد. همچنین افزایش تأثیرات منفی محیطزیستی منجر به ایجاد نگرش منفی ساکنان نسبت به توسعۀ گردشگری میشود. رضایی و همکاران (1391: 83) پیامدهای منفی توسعۀ گردشگری در مناطق روستایی استان قزوین را در چهار عامل اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، فیزیکی- کالبدی و زیستمحیطی بیان کردند. در زمینۀ زیستمحیطی به‌دلیل افزایش ورود گردشگران به منطقۀ مورد مطالعه و اعمال‌نکردن ساز‌و‌کارهای نظارتی و قانونی بازدارنده، برخی آلودگیهای زیستمحیطی همچون آلودگی هوا و آب و آلودگی صوتی در منطقه افزایش یافته است و در برخی نقاط نیز به‌دلیل تردد بیش از حد گردشگران، مناظر طبیعی دچار فرسودگی شدهاند. صدمات اکولوژیکی و کاهش قابل توجه حیات وحش از سایر پیامدهای منفی گردشگری بود که در این مطالعه ذکر شد. علیزاده (1382: 55) با مطالعۀ تأثیرات حضور گردشگران بر منابع زیستمحیطی نشان داد روند کنونی بهره‌برداری از طبیعت باوجود برخی فعالیتها و تمهیدات محدود‌کننده، فراتر از ظرفیت تحمل محیط بوده است و خطر آسیبهای جدی و نابودی توانهای طبیعی و البته اقتصادی مناطق میزبان گردشگری وجود دارد.
با مروری بر مطالعات صورت‌گرفته در داخل و خارج از کشور، این‌گونه برداشت میشود که آگاهی و ادراک ساکنان از پیامدهای زیستمحیطی گردشگری از عوامل مختلفی تأثیر میگیرند. در این پژوهش‌ها علاوه بر متغیرهای فردی و جمعیتی، عواملی مانند وابستگی اجتماعی، وابستگی اقتصادی به گردشگری، نگرش محیطزیستی و دغدغۀ اجتماعی نیز بررسی شده است. در بررسی مطالعات انجام‌شده در ایران، کاملاً مشهود است که به بررسی نگرش جامعۀ روستایی نسبت به پیامدهای محیطزیستی گردشگری کمتر توجه شده است که پژوهش حاضر از این نظر با سایر پژوهش‌ها تفاوت دارد.
1-6- فرضیات پژوهش
1-7- ناحیۀ مورد مطالعه
شهرستان کلاله با 43/1752 کیلومتر مربع وسعت و با جمعیت برابر با 110473 نفر در منتهی‌الیه شرق استان گلستان در فاصلۀ 136 کیلومتری از مرکز استان واقع شده است و دو بخش مرکزی و پیشکمر و 6 دهستان و 205 روستا دارد (مرکز آمار ایران، 1390). محور عمدۀ فعالیتهای اقتصادی مردم بر پایۀ کشاورزی و دامداری بنا شده است که از جمله فعالیتهای بارز آن تولید گندم، کلزا، برنج، جو، هندوانه و در زمینۀ دامداری تولید گوشت، پشم، تولید شیر و صنایع مرتبط به آن مانند ماست، پنیر و کره است. همچنین، انواع صنایع دستی از قبیل نمد، گلیم، فرش دست‌بافت، چادر‌شب، پلاس، ابریشم‌بافی در این منطقه رواج دارد (سازمان میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان گلستان، 1392). مراکز گردشگری و آثار باستانی این شهرستان عبارت‌اند از زیارتگاه خالد‌بن سنان، زیارتگاه امام عبدالله، پارک گلهای شهرداری، چشمۀ آقسو، چشمۀ زاو و سد بوستان. هر کدام از جاذبههای گردشگری دارای راه دسترسی آسفالته و امکانات زیربنایی مانند زایرسرا و سرویس‌های خواب و بهداشت و همچنین مکانهای ورزشی هستند.
منطقۀ گردشگری و جنگلی آقسو در فاصلۀ 10 کیلومتری شمال شرقی شهرستان کلاله و در طول جغرافیایی 55 درجه و 33 دقیقه و عرض جغرافیایی 37 درجه و 25 دقیقه قرار دارد (شکل 1). این منطقه دارای جاذبههای طبیعی شامل جنگل انبوه و چشمۀ زلال و خنک است. اقلیم منطقه، معتدل- نیمه‌مرطوب و مکان مناسبی برای گردشگران در روزهای گرم تابستان است. توپوگرافی منطقه، کوهستان و پوشش گیاهی آن جنگل است (سازمان میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری کشور، 1389). این منطقه بر اساس ماده 8 آیین‌نامه قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری برای جلب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی مصوب 19/ 12/1380، یکی از 3 مناطق نمونۀ گردشگری این شهرستان است. جدول 1، اطلاعات آماری جمعیت روستاهای دهستان آقسو را نشان میدهد.
جدول 1- آمار جمعیت روستاهای دهستان آقسو
|
نام روستا |
جمعیت کل |
مرد |
زن |
|
|
آیدرویش |
2222 |
1119 |
1103 |
|
|
اجن یلی |
887 |
454 |
433 |
|
|
قوجمز |
2476 |
1251 |
1225 |
|
|
دهنه پرسوقویی |
2733 |
1437 |
1296 |
|
|
چهارمازو |
181 |
82 |
99 |
|
|
بلوک اجن |
484 |
238 |
246 |
|
|
اجن سنگرلی |
1615 |
810 |
805 |
|
|
صالح آبادچقرلی |
1866 |
944 |
922 |
|
|
کاظم خوجه |
1539 |
743 |
796 |
|
|
حاجی حسن |
335 |
173 |
162 |
|
|
گونیلی |
150 |
82 |
68 |
|
|
یکه قوزبالا |
2069 |
1009 |
1060 |
|
|
یکه قوزپایین |
785 |
370 |
415 |
|
|
جمع کل |
17342 |
8712 |
8630 |
|
منبع: مرکز آمار ایران، 1390
شکل 1- موقعیت جغرافیایی منطقۀ گردشگری آقسو در کشور
1-8- روش‌شناسی پژوهش
روش پژوهش این مطالعه از نوع توصیفی- تحلیلی مبتنی بر پیمایش پرسشنامهای است. جامعۀ آماری پژوهش شامل کلیۀ سرپرستان خانوار در روستاهای دهستان آقسو به تعداد 4490 خانوار است. برای تعیین حجم نمونۀ پژوهش از فرمول کوکران استفاده شده است. به این ترتیب که پس از پیش‌آزمون و تعیین سطح اطمینان 95 درصد، p احتمال وجود صفت یعنی آگاهی از پیامدها (9/0)، و q احتمال نبودِ صفت یعنی ناآگاهی از پیامدها (1/0) نیز مشخص شد؛ بنابراین، حجم نمونه به شرح زیر محاسبه شد:
در نهایت، پس از حذف پرسشنامه‌های ناقص، اطلاعات 130 پرسشنامه برای تحلیل‌های آماری استفاده شد. برای نمونهگیری نیز ابتدا 5 روستا به‌طور تصادفی انتخاب شدند. تعداد نمونۀ هر روستا نیز به نسبت جمعیت سرپرست خانوار آن روستا انتخاب و در داخل هر روستا نمونهگیری تصادفی ساده (با انتساب جمعیت سرپرست) انجام شد؛ بنابراین، از روش نمونهگیری طبقه‌ای با انتساب متناسب استفاده شده است. به این ترتیب نمونه‌ها به شرح جدول (2) انتخاب شدند.
جدول 2- تعداد نمونه‌های انتخاب‌شده به تفکیک روستا
|
نام روستا |
جمعیت سرپرست |
تعداد نمونه |
|
قوجمز |
633 |
30 |
|
اجن بلوک |
125 |
25 |
|
اجن سنگرلی |
433 |
25 |
|
چهارمازو |
53 |
25 |
|
صالح آباد |
486 |
25 |
ابزار اندازه‌گیری متغیرها و سازه‌های پژوهش پرسشنامهای بود که گویههای به‌کاررفته در آن از بررسی ادبیات پیشین در مورد تأثیرات محیطزیستی گردشگری و عوامل مؤثر بر آن گرفته شد. گویههای مربوط به تأثیرات مثبت و منفی محیطزیستی از مطالعات پیشین (Lankford, 1994: 37; Nyaupane and Thapa, 2006: 53; Amuquandoh, 2010: 226; McKercher and Prideaux, 2011: 328) در این زمینه گرفته شد. همچنین گویههای مربوط به عوامل مؤثر شامل تعلق اجتماعی[1]، وابستگی اقتصادی به گردشگری[2]، نگرش محیطزیستی[3]، استفاده از جاذبههای گردشگری[4]، دغدغۀ اجتماعی[5] و ادراک از وضعیت اقتصادی[6] نیز از سایر مطالعات مرتبط در این زمینه گرفته شدند (Amuquandoh, 2010: 227; Nunkoo and Ramkissoon, 2010: 259; Gursoy & Rutherford, 2004: 496; Gursoy et al., 2002: 81). همۀ نشانگرها، در قالب طیف پنج‌‌مقیاسی لیکرت و با دامنۀ کاملاً موافق تا کاملاً مخالف اندازه‌گیری شد. سپس برخی اصلاحات با توجه به شرایط محیط طبیعی و همچنین وضعیت اجتماعی اقتصادی ناحیۀ مورد مطالعه بر اساس نظر کارشناسان محلی و استادان دانشگاهی برای عملیاتی‌کردن آنها صورت گرفت. روایی صوری و محتوایی سازه‌های پرسشنامه بر اساس نظر خبرگان محلی و برخی اعضای هیأت علمی دانشگاه ارزیابی و تأیید شد. همچین پایایی سازه‌ها و همسانی درونی گویههای هر سازه نیز از طریق محاسبۀ ضریب آلفای کرونباخ ارزیابی و بعد از تغییراتی در پرسش‌های پرسشنامه، پایایی ابزار پژوهش تأیید شد (جدول 3).
جدول 3- ضریب آلفای کرونباخ برای محاسبۀ پایایی سازه‌های پژوهش
|
سازه‌ها |
تعداد گویه‌ها |
ضریب آلفا |
|
تأثیرات منفی محیطزیستی |
10 |
781/0 |
|
تأثیرات مثبت محیطزیستی |
8 |
852/0 |
|
تعلق اجتماعی |
4 |
701/0 |
|
وابستگی اقتصادی به گردشگری |
3 |
888/0 |
|
نگرش محیطزیستی |
6 |
687/0 |
|
استفاده از جاذبههای گردشگری |
4 |
812/0 |
|
دغدغۀ اجتماعی |
6 |
813/0 |
|
ادراک از وضعیت اقتصادی |
3 |
811/0 |
در این مرحلۀ گویه: «افزایش سرو‌صدا در محدودۀ جنگل ناشی از رفت و آمد» از بین تأثیرات منفی محیطزیستی و گویۀ «مردم حق دارند به هر شیوه‌ای که دوست دارند از جنگل و طبیعت استفاده کنند» از بین گویههای نگرش محیطزیستی به‌علت نقش آنها در کاهش ضریب آلفا حذف شدند. برای افزایش فهم پاسخگویان از پرسش‌های پرسشنامه و اطمینان از دریافت پاسخ‌های دقیق، پژوهشگر و همکار دیگر، پرسشنامه را به زبان ترکمنی که زبان رایج مردم منطقۀ مورد مطالعه است، به‌صورت شفاهی توضیح دادند.
در این پژوهش دو متغیر وابسته تأثیرات مثبت و منفی محیطزیستی بود که اثر متغیرهای مستقل شامل تعلق اجتماعی، وابستگی اقتصادی به گردشگری، نگرش محیطزیستی، استفاده از جاذبههای گردشگری، دغدغۀ اجتماعی و ادراک از وضعیت اقتصادی بر آنها از طریق رگرسیون چندگانه توأم بررسی شد. همچنین، وضعیت این دو متغیر در بین گروه‌های مختلف پاسخگویان از طریق آزمون‌های مقایسه‌ای t و F برای نمونه‌های مستقل ارزیابی شد. دادههای بهدستآمده از طریق نرم‌افزار SPSS16 تجزیه و تحلیل شد. برای مقایسۀ اهمیت دو نوع تأثیرات مثبت و منفی نیز از آزمون ویلکاکسون استفاده شد.
2- مبانی نظری
فعالیتهای گردشگری با محیط زیست ارتباطات پیچیده و گسترده‌ای دارد؛ زیرا که از ویژگیهای مهم محیط زیست این است که جاذبه‌ای برای گردشگران به‌شمار می‌آید (صالحی و همکاران، 1391: 36). از طرفی، بیشتر فعالیتهای مرتبط با توسعۀ زیرساخت‌ها و خدمات گردشگری مانند جادهها، هتلها، رستوران‌ها و کمپ‌ها به‌گونهای است که ممکن است با محیط زیست ناسازگار باشد (Sunlu, 2003: 669). همچنین، توسعۀ بی‌رویۀ گردشگری، منجر به افزایش فشار بر مقاصد گردشگری و ایجاد تغییراتی در بافت فیزیکی و ساخت اجتماعی- اقتصادی جامعۀ میزبان میشود (Amuquandoh, 2010: 225). علاوه بر پیامدهای اجتماعی و اقتصادی حاصل از گسترش گردشگری، پیامدهای مثبت و منفی زیستمحیطی نیز در مناطق گوناگون قابل مشاهده است (Nyaupane and Thapa, 2006: 52). تخریب و تخلیۀ منابع طبیعی، افزایش آلودگی و ضایعات بر اثر ازدحام جمعیت و جنگل‌زدایی از پیامدهای منفی محیطزیستی گردشگری و در حال افزایش هستند (Baysan, 2001: 219; Amuquandoh, 2010: 225). علاوه بر این موارد، سایر تأثیرات منفی محیطزیستی از قبیل آلودگی آب (Hariss, 1991: 194)، از دست دادن مسکن، قطعه‌قطعه شدن و فرسایش زمین (Croall, 1995: 23) و از بین بردن حیوانات وحشی و مناطق حفاظت‌شده و تخریب گیاه، تغییر کاربری زمین، آلودگی هوا (Spanou et al, 2012: 245)، ایجاد ازدحام جمعیت و ترافیک خودروها (Abdollahzadeh and Sharifzadeh, 2014: 131)، آلودگی آبهای ساحلی و از بین رفتن چشمانداز ساحلی (قرخلو و همکاران، 1388: 1)، نابودی گونههای گیاهی و جانوری، افزایش آلودگی و تخریب محیط زیست (مهدوی و همکاران، 1387: 3) و تغییر کاربری اراضی (عشورنژاد و همکاران، 1392: 130)، نیز در مطالعات مختلف گزارش شده است. از سوی دیگر، قابلیت‌های حاصل از توسعۀ گردشگری، تأثیرات سودمندی بر محیط زیست دارد. افزایش آگاهی از ارزشهای محیطزیستی، ایجاد نواحی حفاظت‌شدۀ محیطزیستی، افزایش فرصت‌های تفریحی برای مردم محلی، حفاظت و بهبود امکانات در مکانهایی مانند پارکهای ملی و مکانهای تاریخی و بهبود در سازمان و تسهیل در ارتباطات، تشویق به سرمایهگذاری در جهت حفاظت از منابع طبیعی و افزایش ارزش اقتصادی مناطق طبیعی گردشگری از جملۀ این تأثیرات است (Sunlu, 2003: 670; Abdollahzadeh and Sharifzadeh, 2014: 131; Baysan, 2001: 226).
همچنین، در مطالعات مختلف تأکید شده است که تغییر در نگرش ساکنان نسبت به منافع و هزینههای محیطزیستی گردشگری، وابسته به عوامل مختلفی مانند نوع گردشگری، احساس نیاز ساکنان محلی به منابع گردشگری و فاصلۀ آنها نسبت به مکانهای گردشگری است (Jurowski et al., 1997: 5; Jurowski and Gursoy, 2004: 297). در واقع افراد جامعۀ میزبان با ارزیابی از بیشتر بودن منافع و هزینههای گردشگری حمایت یا مخالفت خود را با توسعۀ گردشگری نشان می‌دهند؛ بنابراین، واکنش ساکنان نواحی گردشگری نسبت به پیامدهای محیطزیستی آن پیچیده است. در بیشتر مطالعات، ترکیبی از ویژگیهای فردی و اقتصادی افراد (مانند سن، تحصیلات، جنسیت) و ارزیابی ذهنی آنها از منافع و هزینههای گردشگری، عوامل مؤثر بر ادراک از پیامدهای محیطزیستی گردشگری معرفی شده است (Perdue et al., 1990: 595; Dyer et al., 2007: 423; Wing and Wong, 2006: 254; Lankford, 1994: 36; Lankford and Howard, 1994: 122; Teye et al., 2002: 677; Weaver and Lawton, 2001: 439)؛ به‌طوری‌که انتظار میرود افراد با افزایش تحصیلات نسبت به حفاظت از محیط زیست حساسیت بیشتری داشته باشند (Abdollahzadeh and Sharifzadeh, 2014: 132). همچنین، در برخی پژوهشهای بیان شده است که زنان نسبت به مردان نگرانی محیطزیستی بیشتری داشتهاند و بر اثر ایجاد پیامدهایی مانند شلوغی، ترافیک، آلودگی و ناامنی با توسعۀ گردشگری موافق نبوده‌اند (Mason and Cheyne, 2000: 391). دیر و همکاران (Dyer et al., 2007: 415) معتقدند ویژگیهای فردی، وابستگی اقتصادی و درک تأثیرات گردشگری با نگرش ساکنان نسبت به گردشگری ارتباط دارد. همچنین، مواردی مانند متغیرهای جمعیت‌شناختی ساکنان محلی، سطح آگاهی ساکنان از برنامه‌های توسعۀ گردشگری منطقه و موقعیت کنونی برنامۀ توسعۀ گردشگری نیز از جمله عوامل مؤثر بر ادراک ساکنان از تأثیرات گردشگری معرفی شده است (Wing and Wong, 2006: 255).
علاوه بر متغیرهای فردی، اجتماعی، جمعیتی و اقتصادی، عواملی از قبیل تعلق اجتماعی (Lankford, 1994: 36; Canan and Hennessy, 1989: 227)، وابستگی اقتصادی به گردشگری (سلیمانی هارونی، 1389: 213)، نگرش محیطزیستی (Gursoy et al., 2002: 81)، استفاده از جاذبههای گردشگری، دغدغۀ اجتماعی و ادراک از وضعیت اقتصادی نیز عوامل مؤثر بر ادراک از تأثیرات محیطزیستی گردشگری معرفی شدهاند (Amuquandoh, 2010:226; Gursoy and Rutherford, 2004: 496; Gursoy et al., 2002: 81; Nunkoo and Ramkissoon, 2010: 258). برخی پژوهش‌ها نشان دادند طول مدت اقامت در روستا و افزایش تعلق اجتماعی نگرش منفی بیشتری به توسعۀ گردشگری ایجاد میکند (Canan and Hennessy, 1989: 228). نگرش محیطزیستی مردم محلی از جمله متغیرهای مهم تأثیرگذار بر حمایت از گردشگری است. هنگامی‌که مردم نگران تخریب محیط زیست ناشی از توسعۀ گردشگری باشند، اغلب حمایتی از توسعۀ گردشگری نمی‌کنند و با آن نیز مخالف هستند (Gursoy et al., 2002: 80). در حالی که افرادی که احساس می‌کنند گردشگری مشوقی برای حفاظت از منابع و محیط طبیعی است، حمایت خود را از توسعۀ آن افزایش می‌دهند (Hillery et al., 2001: 860). بایسان (2001: 401) تفاوت نگرشها را بیشتر مربوط به میزان آگاهی محیطزیستی و سپس سطح آموزش و شغل و حرفه میداند. با توجه به مباحث مطرح‌شده، مدل مفهومی پژوهش به‌صورت شکل (2) تدوین شده است.
شکل 2- چارچوب مفهومی پژوهش
3- یافته‌های پژوهش
3-1- ویژگیهای پاسخگویان
بر اساس نتایج، 80 درصد پاسخگویان مرد بودند. میانگین سنی افراد مورد مطالعه 32 سال بود که 2/66 درصد آنها متأهل بودند. بیشتر پاسخگویان تحصیلات دیپلم داشتند (7/35 درصد) و تنها 1/17 درصد آنها دارای تحصیلات دانشگاهی بودند. 6/61 درصد پاسخگویان بیان کردند که دارای درآمد سالانۀ کمتر از 5/2 میلیون تومان هستند که نشان‌دهندۀ وضعیت اقتصادی ضعیف خانوادههاست. بازۀ زمانی مدت اقامت افراد در روستا بین 1 تا 50 سال بود که 4/48 درصد افراد پاسخگو به‌مدت 20 تا 30 سال در روستا اقامت داشتهاند. همچنین، 82 درصد از پاسخگویان کمتر از 2 فرزند داشتهاند و 68 درصد از آنها نیز بومی روستا بودند.
همچنین، 6/51 درصد پاسخگویان در نهادها و سازمانهای روستایی از جمله بسیج، شرکت تعاونی و ... عضویت داشتهاند که بیانگر تمایل بیشتر به مشارکت اجتماعی مردم است. 8/33 درصد افراد بیان کردهاند میزان رشد گردشگری نسبت به سالهای گذشته متوسط بوده است. بازۀ زمانی طول مدت اقامت گردشگران در این ناحیه 1 تا 7 روز است و 8/50 درصد از افراد پاسخگو بیان کردهاند گردشگران کمتر از یک‌روز اقامت داشتهاند. 2/26 درصد از ساکنان روستاها بیان کردند گردشگری در این ناحیه از نظر اقتصادی سود و منفعت زیادی برای مردم داشته است. 9/84 درصد پاسخگویان بیان کردند از فعالیتهای مرتبط با بخش گردشگری درآمدی کسب نکرده‌اند. کارگری (9/21 درصد)، کشاورزی و دامداری (1/14 درصد)، مغازهداری (2/10 درصد) و کارمندی (8/7 درصد) از مشاغل رایج مردم منطقۀ مورد مطالعه است. 8/18 درصد نیز بیکار بودند که نشان‌دهندۀ نیاز به سرمایهگذاری و ایجاد شغل در منطقه است. 8/60 درصد پاسخگویان در فاصلۀ کمتر از 3 کیلومتر از چشمۀ آقسو سکونت داشتند.
3-2- تأثیرات محیطزیستی
گویههای مرتبط با تأثیرات مثبت و منفی محیطزیستی در ناحیۀ مورد مطالعه با توجه به ضریب تغییرات بهدستآمده اولویتبندی شدهاند (جدول 4). مشاهده میشود در زمینۀ تأثیرات منفی، مواردی مانند افزایش زباله، فاضلاب و آشغال، ازدحام جمعیت در مسیر و محدودۀ جنگل و آلودگی آبهای سطحی و رودخانهها در اولویتهای بالاتر و تغییر کاربری اراضی زراعی به مسکونی و تجاری، آلودگی خاک و زمینهای روستایی، تخریب زمینهای کشاورزی و مزارع روستایی، به‌ترتیب در اولویتهای پایینتری قرار میگیرند. در خصوص تأثیرات مثبت نیز مشاهده میشود مواردی از قبیل افزایش همکاری مردم روستا برای حفظ محیط زیست، توجه بیشتر به اصول بهداشتی و جلوگیری از مصرف بیرویه و افزایش آگاهی روستاییان نسبت به محیط طبیعی در اولویتهای بالاتر و افزایش توجه مسئولان نسبت به حفاظت از منابع طبیعی روستا و گسترش خدمات و امکانات رفاهی و تفریحی و بهداشتی به‌ترتیب در اولویتهای پایینتری از لحاظ آثار مثبت زیستمحیطی گردشگری قرار داشتند.
جدول 4- اولویتبندی گویههای مربوط به تأثیرات زیستمحیطی گردشگری
|
گویههای تأثیرات منفی و مثبت |
میانگین |
انحراف معیار |
ضریب تغییرات |
رتبه |
|
تأثیرات محیطزیستی گردشگری (تأثیرات منفی) |
|
|
|
|
|
آلودگی آبهای سطحی و رودخانهها |
03/3 |
244/1 |
410/0 |
3 |
|
آلودگی خاک و زمینهای روستا |
28/2 |
163/1 |
510/0 |
8 |
|
از بین رفتن درختان و پوشش گیاهی ناحیه |
76/2 |
274/1 |
462/0 |
6 |
|
تخریب زمینهای کشاورزی و مزارع روستایی |
33/2 |
250/1 |
535/0 |
9 |
|
افزایش زباله، فاضلاب و آشغال |
87/3 |
145/1 |
296/0 |
1 |
|
تغییر کاربری اراضی زراعی به مسکونی و تجاری |
24/2 |
127/1 |
503/0 |
7 |
|
آلودگی هوا و محیط ناشی از افزایش رفت و آمد وسایل نقلیه |
74/2 |
220/1 |
445/0 |
5 |
|
ازدحام جمعیت در مسیر و محدودۀ جنگل |
310/3 |
157/1 |
350/0 |
2 |
|
از بین رفتن مناظر و چشماندازهای طبیعی روستا |
5/2 |
086/1 |
435/0 |
4 |
|
تأثیرات محیطزیستی گردشگری (تأثیرات مثبت) |
|
|
|
|
|
افزایش حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی روستایی |
8/2 |
214/1 |
432/0 |
4 |
|
گسترش امکانات جمعآوری زباله و دفع بهداشتی فاضلاب‌ها |
6/2 |
287/1 |
478/0 |
5 |
|
زیباسازی محیط و اطراف روستا |
5/2 |
227/1 |
478/0 |
5 |
|
افزایش آگاهی روستاییان نسبت به محیط طبیعی |
7/2 |
180/1 |
427/0 |
3 |
|
افزایش توجه مسئولان نسبت به حفاظت از منابع طبیعی روستا |
6/2 |
266/1 |
481/0 |
7 |
|
گسترش خدمات و امکانات رفاهی و تفریحی و بهداشتی |
5/2 |
188/1 |
486/0 |
8 |
|
افزایش همکاری مردم روستا برای حفظ محیط زیست |
9/2 |
152/1 |
386/0 |
1 |
|
توجه بیشتر به اصول بهداشتی و جلوگیری از مصرف بیرویه |
6/2 |
123/1 |
421/0 |
2 |
3-3- آمار توصیفی عوامل مؤثر بر تأثیرات محیطزیستی گردشگری
با توجه به جدول 5 مشاهده میشود در زمینۀ تعلق اجتماعی گویههای احساس راحتی از زندگی در روستا، علاقه به زندگی و کار در روستا، آشنایی با امور و مسائل روستا و مشارکت و همکاری در حل مسائل و مشکلات روستا با مردم و مسئولان به‌ترتیب اولویتهای بالاتری دارند. از نظر وابستگی اقتصادی به گردشگری، به‌ترتیب گویههای رونق‌یافتن مشاغل با افزایش ورود گردشگران به منطقه و افزایش در خرید و فروش با افزایش رفت و آمد بازدیدکنندگان در اولویتهای بالاتر قرار دارند. در‌خصوص نگرش زیستمحیطی به‌ترتیب گویههای ضرورت حفاظت از طبیعت و موجودات آن، زمین، مکان زندگی همۀ مردم و حیوانات و گیاهان است و گیاهان و حیوانات به اندازۀ انسان حق زندگی دارند، در اولویتهای بالاتر قرار میگیرند. از نظر استفاده از جاذبههای گردشگری، به‌ترتیب گویههای جنگل و چشمۀ آقسو از مکانهای مورد علاقه است و بهترین مکان برای تفریح و گذران اوقات فراغت جنگل و چشمۀ آقسو است، در اولویت بالاتر قرار دارند. در زمینۀ دغدغۀ اجتماعی، به‌ترتیب گویههای نگران افزایش جرم و جنایت در منطقه هستم، نگران افزایش تخریب و بهره‌برداری از جنگل‌های منطقه هستم، نگران برنامه‌های ساخت‌و‌ساز در این منطقه هستم و نگران آلودگی هوا هستم، به‌ترتیب در اولویتهای بالاتر قرار میگیرند. از نظر ادراک از وضعیت اقتصادی گویههای سرمایهگذاری بیشتر دولت برای رونق مشاغل منطقه، نیاز به مشاغل بیشتر و افزایش نقش دولت در ایجاد شغل و کار در منطقه به‌ترتیب از اولویتهای برتر از نظر پاسخگویان هستند.
جدول 5- آمار توصیفی عوامل مؤثر بر نگرش زیستمحیطی
|
میزان تأثیر شاخص‌ها |
میانگین |
انحراف معیار |
ضریب تغییرات |
رتبه |
|
تعلق اجتماعی |
|
|
|
|
|
آشنایی با امور و مسائل روستا |
4/3 |
279/1 |
374/0 |
3 |
|
مشارکت و همکاری در حل مسائل و مشکلات روستا با مردم و مسئولان |
8/2 |
284/1 |
448/0 |
4 |
|
احساس راحتی از زندگی در روستا |
8/3 |
254/1 |
327/0 |
1 |
|
علاقه به زندگی و کار در روستا |
8/3 |
272/1 |
334/0 |
2 |
|
وابستگی اقتصادی به گردشگری |
|
|||
|
رونق شغل من وابستگی زیادی با ورود گردشگران به این منطقه دارد. |
17/2 |
425/1 |
657/0 |
1 |
|
وابستگی درآمد خانواده به رفت‌و‌آمد بازدیدکنندگان |
85/1 |
264/1 |
682/0 |
3 |
|
رفت‌و‌آمد بازدیدکنندگان باعث افزایش خرید و فروش در کار من شده است. |
02/2 |
33/1 |
658/0 |
2 |
|
نگرش محیطزیستی (طبیعت‌گرایی) |
|
|||
|
گیاهان و حیوانات به اندازۀ انسان حق زندگی دارند. |
25/4 |
086/1 |
256/0 |
3 |
|
زمین، مکان زندگی همۀ مردم و حیوانات و گیاهان است. |
30/4 |
084/1 |
252/0 |
2 |
|
طبیعت با پیامدهای حاصل از زندگی صنعتی و شهری مقابله میکند. |
14/3 |
268/1 |
403/0 |
5 |
|
حفاظت از طبیعت و موجودات آن بسیار ضروری است. |
29/4 |
033/1 |
241/0 |
1 |
|
اگر وضعیت موجود تخریب محیط زیست ادامه یابد، به‌زودی فاجعه‌ای محیطزیستی اتفاق خواهد افتاد. |
92/3 |
222/1 |
311/0 |
4 |
|
استفاده از جاذبههای گردشگری |
|
|||
|
جنگل و چشمۀ آقسو از مکانهای مورد علاقه است. |
11/4 |
097/1 |
267/0 |
1 |
|
برای من هیچ مکان دیگری جایگزین جنگل و چشمۀ آقسو نمی‌شود. |
53/3 |
345/1 |
381/0 |
3 |
|
بهترین مکان برای تفریح و گذارن اوقات فراغت جنگل و چشمۀ آقسو است. |
67/3 |
214/1 |
330/0 |
2 |
|
هیچ جای دیگری قابل مقایسه با جنگل و چشمۀ آقسو نیست. |
28/3 |
300/1 |
396/0 |
4 |
|
دغدغۀ اجتماعی |
|
|||
|
نگران افزایش جرم و جنایت در منطقه هستم. |
78/3 |
391/1 |
368/0 |
1 |
|
نگران آلودگی هوا هستم. |
14/3 |
361/1 |
433/0 |
4 |
|
نگران برنامه‌های ساخت‌و‌ساز در این منطقه هستم. |
97/2 |
280/1 |
430/0 |
3 |
|
نگران دسترسی به آب در این منطقه هستم. |
30/3 |
439/1 |
436/0 |
5 |
|
نگران افزایش تخریب و بهره‌برداری از جنگل‌های منطقه هستم. |
62/3 |
363/1 |
376/0 |
2 |
|
نگران افزایش جمعیت در این منطقه هستم. |
85/2 |
250/1 |
438/0 |
6 |
|
ادراک از وضعیت اقتصادی |
|
|||
|
ما نیاز به مشاغل بیشتری در این منطقه داریم. |
40/4 |
886/0 |
201/0 |
3 |
|
دولت باید نقش بیشتری در ایجاد شغل و کار در این ناحیه ایجاد کند. |
55/4 |
915/0 |
201/0 |
2 |
|
دولت باید سرمایهگذاری بیشتری برای رونق مشاغل این منطقه انجام دهد. |
66/4 |
740/0 |
159/0 |
1 |
3-4- مقایسۀ تأثیرات مثبت و منفی محیطزیستی در بین گروه‌های مختلف
در این قسمت برای بررسی اینکه چطور ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی مردم بر ارزیابی آنها از تأثیرات مثبت و منفی محیطزیستی گردشگری تأثیر می‌گذارد، از آزمون‌های t و F برای نمونه‌های مستقل استفاده شده است (جدول 6). به این‌منظور، میانگین ردیفی گویههای ادراک از تأثیرات مثبت و منفی، متغیر وابسته درنظر گرفته شد و مقدار آن در بین گروه‌های پاسخگویان مقایسه شد. نتایج آزمون t نشان داد بین مردان و زنان، افراد مجرد و متأهل و همچنین افراد بومی و غیربومی در خصوص تأثیرات مثبت و منفی تفاوت معنادار وجود ندارد که نشان میدهد متغیر جنسیت، وضعیت تأهل و بومی‌بودن بر میزان آگاهی ساکنان از تأثیرات مثبت و منفی زیستمحیطی گردشگری تأثیر ندارد. به‌علاوه، مقایسۀ دو گروه افراد عضو و غیرعضو در نهادهای روستایی نشان داد هر‌چند دو گروه در خصوص تأثیرات مثبت تفاوت معنادار ندارند، اما در مورد تأثیرات منفی اختلاف معناداری بین دو گروه در سطح 01/0 وجود دارد و افراد عضو در نهادهای روستایی تأثیرات منفی را بیشتر دانسته‌اند.
همچنین، نتایج آزمون F نشان میدهد دیدگاه افراد در گروه‌های تحصیلی، سنی و همچنین درآمدی مختلف نیز در خصوص ارزیابی تأثیرات مثبت و منفی محیطزیستی گردشگری تفاوت معناداری ندارد. این نتایج نشان داد تحصیلات، سن و درآمد بر ادراک ساکنان از تأثیرات محیطزیستی گردشگری تأثیر ندارد. نتایج آزمون F نشان میدهد متغیر سابقۀ اقامت در روستا عامل تأثیرگذاری بر ادراک از تأثیرات مثبت زیستمحیطی است. با توجه به نتایج آزمون LSD تفاوت میانگین در بین گروه اول یعنی سابقۀ اقامت20 سال و کمتر با گروه‌های دیگر وجود دارد که نشان میدهد افرادی که به‌مدت کمتری در روستاها اقامت داشتهاند، تأثیرات مثبت زیستمحیطی گردشگری را بیشتر ارزیابی می‌کنند. در خصوص تأثیرات منفی، نیز این گروه‌ها توافق‌نظر داشتند و نتایج آزمون F نشان داد اختلاف معناداری بین افراد با سابقۀ اقامتی مختلف وجود ندارد. در نهایت، نتایج آزمون F نشان داد عامل فاصلۀ مکانی از جاذبۀ گردشگری، تأثیری در چگونگی ارزیابی از تأثیرات مثبت و منفی محیطزیستی گردشگری نداشته است.
جدول 6- مقایسۀ تأثیرات مثبت و منفی در بین گروه‌های مختلف روستایی (آزمون t و F)
|
|
آگاهی از تأثیرات مثبت محیطزیستی |
آگاهی از تأثیرات منفی محیطزیستی |
|||||||
|
متغیرها |
تعداد |
میانگین |
انحراف معیار |
مقدار آزمون |
تعداد |
میانگین |
انحراف معیار |
مقدار آزمون |
|
|
جنسیت |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
مرد |
100 |
68/2 |
824/0 |
481/0- |
96 |
90/2 |
829/0 |
837/0 |
|
|
زن |
24 |
77/2 |
928/0 |
|
25 |
75/2 |
693/0 |
|
|
|
وضعیت تأهل |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
مجرد |
40 |
66/2 |
736/0 |
|
41 |
078/3 |
021/1 |
|
|
|
متأهل |
81 |
74/2 |
896/0 |
551/0- |
77 |
775/2 |
649/0 |
722/1 |
|
|
بومی‌بودن |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
بله |
83 |
640/2 |
835/0 |
443/1- |
80 |
848/2 |
727/0 |
505/0- |
|
|
خیر |
39 |
875/2 |
845/0 |
|
39 |
928/2 |
948/0 |
|
|
|
عضویت در نهادهای محلی |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
بله |
64 |
634/2 |
839/0 |
038/1- |
62 |
004/3 |
871/0 |
*737/1 |
|
|
خیر |
57 |
793/2 |
844/0 |
|
55 |
745/3 |
724/0 |
|
|
|
گروه‌های تحصیلی |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
بی‌سواد |
26 |
74/2 |
83/0 |
256/0 |
28 |
71/2 |
11/1 |
436/1 |
|
|
متوسطه |
31 |
60/2 |
90/0 |
29 |
78/2 |
62/0 |
|||
|
دیپلم و بالاتر |
66 |
72/2 |
82/0 |
63 |
99/2 |
70/0 |
|||
|
گروه‌های سنی |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
کمتر از 25 سال |
50 |
74/2 |
90/0 |
512/0 |
52 |
97/2 |
93/0 |
745/0 |
|
|
بین 34-25 سال |
43 |
74/2 |
80/0 |
40 |
77/2 |
69/0 |
|||
|
35 سال و بیشتر |
31 |
56/2 |
79/0 |
29 |
82/2 |
68/0 |
|||
|
سابقۀ اقامت در روستا |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
20 سال و کمتر |
29 |
97/2 |
91/0 |
*694/2 |
28 |
97/2 |
04/1 |
|
|
|
20 تا 30 سال |
59 |
53/2 |
80/0 |
|
61 |
91/2 |
72/0 |
916/0 |
|
|
بیشتر از 30 سال |
34 |
69/2 |
78/0 |
|
31 |
71/2 |
68/0 |
|
|
|
درآمد |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
کمتر از 5/2 میلیون تومان |
72 |
97/2 |
91/0 |
|
74 |
97/2 |
04/1 |
|
|
|
بین 5/2 تا 5 میلیون تومان |
18 |
53/2 |
80/0 |
428/1 |
17 |
91/2 |
72/0 |
20/0 |
|
|
بیشتر از 5 میلیون تومان |
29 |
69/2 |
78/0 |
|
25 |
71/2 |
68/0 |
|
|
|
فاصلۀ محل سکونت تا جاذبۀ گردشگری |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
کمتر از 3 کیلومتر |
74 |
78/2 |
83/0 |
|
75 |
92/2 |
87/0 |
|
|
|
3 تا 5 کیلومتر |
43 |
62/2 |
88/0 |
206/1 |
39 |
78/2 |
71/0 |
391/0 |
|
|
بیشتر از 5 کیلومتر |
7 |
32/2 |
48/0 |
|
7 |
80/2 |
45/0 |
|
|
* معناداری سطح 1/0، ** معناداری سطح 05/0 و *** معناداری سطح 01/0 فرض نابرابری واریانس: عضویت در نهادهای روستایی در تأثیرات منفی زیستمحیطی
3-5- مقایسۀ تأثیرات مثبت- منفی محیطزیستی گردشگری
برای مقایسۀ کلی تأثیرات مثبت– منفی محیطزیستی گردشگری در ناحیۀ مورد مطالعه از آزمون ویلکاکسون استفاده شد (جدول 7). مشاهده میشود که پاسخگویان تأثیرات منفی محیطزیستی توسعۀ گردشگری در روستاهای محل سکونت خود را بسیار بیشتر از تأثیرات مثبت آن ارزیابی کردهاند و تفاوت میانگین رتبه‌ای تأثیرات مثبت و منفی در سطح 99درصد اطمینان معنادار است که این امر نشان‌دهندۀ نگرش منفی پاسخگویان نسبت به گردشگری به‌علت پیامدهای منفی محیطزیستی است.
جدول 7- آزمون ویلکاکسون برای مقایسۀ تأثیرات مثبت- منفی
|
موارد
موارد |
تأثیرات منفی |
تأثیرات مثبت |
مقدار Z |
||
|
میانگین رتبه‌ای |
رتبۀ منفی |
میانگین رتبه‌ای |
رتبۀ مثبت |
||
|
مثبت- منفی |
56/68 |
78 |
17/58 |
50 |
**90/2- |
رتبۀ منفی: تعداد مواردی که میانگین ردیفی تأثیرات مثبت از تأثیرات منفی کمتر شده است.
رتبۀ مثبت: تعداد مواردی که میانگین ردیفی تأثیرات مثبت از تأثیرات منفی بیشتر شده است.
3-6- عوامل مؤثر بر ادراک از پیامدهای محیطزیستی
برای تعیین عوامل مؤثر بر متغیر وابسته یعنی ادراک از تأثیرات مثبت و منفی محیطزیستی از تحلیل رگرسیون به روش چندگانۀ توأم استفاده شد (جدول 8). همان‌گونه که جدول نشان میدهد، مقدار ضریب تعیین برای متغیر وابسته تأثیرات مثبت محیطزیستی برابر با 224/0 است که نشان میدهد 4/22 درصد تغییرات این متغیر باکمک شش متغیر مستقل مربوطه تبیین میشوند. با توجه به مقدار F که 93/5 و سطح معناداری آن، معنادار بودن رگرسیون و رابطۀ خطی بین متغیرها در سطح 99 درصد اطمینان تأیید میشود. با توجه به ستون B و سطح معناداری در جدول (8)، مشاهده میشود تنها تأثیرات مستقیم متغیرهای تعلق اجتماعی، وابستگی اقتصادی به گردشگری و ادراک از وضعیت اقتصادی معنادار شده است و تأثیرات سایر متغیرها معنادار نیست و آنها تأثیر بسیار ضعیفی در پیشگویی متغیر وابسته تأثیرات مثبت محیطزیستی دارند. از مقادیر بتا در جدول میتوان برای بیان اهمیت و نقش متغیرهای مستقل در پیشگویی معادلۀ رگرسیون استفاده کرد و در مورد اهمیت نسبی متغیرها قضاوت کرد. بزرگ‌بودن مقدار بتا نشان‌دهندۀ اهمیت نسبی و نقش آن در پیشگویی متغیر وابسته است؛ بنابراین، متغیر تعلق اجتماعی به‌مراتب سهم بیشتری در مقایسه با سایر متغیرها در پیشگویی متغیر وابسته تأثیرات مثبت زیستمحیطی دارد.
در خصوص تأثیرات منفی محیطزیستی نیز با توجه به مقدار ضریب تعیین در جدول (8) مشاهده میشود 1/25 درصد تغییرات متغیر وابسته هزینههای زیستمحیطی به‌وسیلۀ این شش متغیر مستقل تبیین میشوند. با توجه به مقدار F 86/6 و سطح معناداری آن، معنادار‌بودن رگرسیون و رابطۀ خطی بین متغیرها در سطح 99 درصد اطمینان تأیید میشود. با مشاهدۀ سطوح معناداری ضرایب B در جدول مشخص میشود تأثیرات مستقیم متغیرهای تعلق اجتماعی، نگرش محیطزیستی و دغدغۀ اجتماعی معنادار شده است و اثر سایر متغیرها معنادار نیست و در پیشگویی متغیر وابسته هزینههای زیستمحیطی تأثیر ضعیف دارند. با توجه به مقادیر بتا، متغیر نگرش محیطزیستی نسبت به سایر متغیرها سهم بیشتری در پیشگویی متغیر هزینههای زیستمحیطی دارد.
جدول 8- تحلیل رگرسیونی عوامل مؤثر بر ادراک روستاییان از پیامدهای محیطزیستی گردشگری
|
متغیرها |
B |
خطای معیار |
مقدار بتا |
tمقدار |
معناداری |
|
منافع محیطزیستی |
|
|
|
|
|
|
مقدار ثابت* |
016/1 |
475/0 |
|
141/2 |
034/0 |
|
تعلق اجتماعی** |
306/0 |
085/0 |
340/0 |
592/3 |
000/0 |
|
وابستگی اقتصادی به گردشگری** |
196/0 |
058/0 |
281/0 |
377/3 |
001/0 |
|
نگرش محیط زیستی |
200/0- |
110/0 |
175/0- |
817/1- |
072/0 |
|
استفاده از جاذبههای گردشگری |
062/0- |
081/0 |
068/0- |
-766/0 |
445/0 |
|
دغدغۀ اجتماعی |
079/0- |
086/0 |
085/0- |
915/0- |
362/0 |
|
ادراک از وضعیت اقتصادی* |
327/0 |
091/0 |
314/0 |
602/3 |
000/0 |
|
خلاصۀ مدل: R2 = 0.224, F-value = 5.93, Sig. = 0.000 |
|||||
|
هزینههای محیطزیستی |
|
|
|
|
|
|
مقدار ثابت* |
068/1 |
433/0 |
|
465/2 |
015/0 |
|
تعلق اجتماعی* |
175/0 |
078/0 |
208/0 |
241/2 |
027/0 |
|
وابستگی اقتصادی به گردشگری |
025/0- |
053/0 |
039/0 |
474/0- |
636/0 |
|
نگرش محیط زیستی** |
305/0 |
101/0 |
287/0 |
032/3 |
003/0 |
|
استفاده از جاذبههای گردشگری |
041/0- |
074/0 |
049/0- |
560/0 |
576/0 |
|
دغدغۀ اجتماعی* |
182/0 |
079/0 |
213/0 |
319/2 |
022/0 |
|
ادراک از وضعیت اقتصادی |
087/0 |
083/0 |
090/0- |
050/1- |
296/0 |
|
خلاصۀ مدل: R2= 0.251, F-value = 6.86, Sig. = 0.000 |
|||||
4- بحث و نتیجه‌گیری
با توجه به اهمیت روز‌افزون گردشگری در توسعۀ معیشت جوامع میزبان و از طرفی بروز پیامدهای ناخواسته به ویژه تأثیرات منفی محیطزیستی این پژوهش به بررسی نگرش جامعۀ روستایی نسبت به تأثیرات مثبت و منفی زیستمحیطی توسعۀ گردشگری پرداخته است. به این‌منظور، ناحیۀ آقسو در استان گلستان انتخاب شد که دارای جاذبههای طبیعی گردشگری و طبیعت حساس وابسته به منابع طبیعی به‌ویژه چشمه و جنگل است و اطلاعات مورد نظر از ساکنان روستاهای پیرامون گردآوری شد. نتایج آزمون ویلکاکسون نشان داد از نظر زیستمحیطی در منطقۀ گردشگری آقسو وضعیت مناسبی را شاهد نیستیم و ورود گردشگران و افزایش بازدیدکنندگان از منطقه منجر به افزایش آلودگیهای زیستمحیطی شده است. به اعتقاد پاسخگویان، بیشترین پیامد منفی ورود گردشگران ریختن زباله، فاضلاب و آشغال و نبود امکانات جمعآوری و دفع بهداشتی زبالهها‌ست که چشماندازهای طبیعی و مناظر زیبای چشمه و جنگل طبیعی را آلوده و نامناسب جلوه میدهد و همچنین، منجر به آلودگی آبهای سطحی و رودخانهها شده است. افزایش ورود گردشگران و ازدحام جمعیت در مسیر و محدودۀ جنگل و چشمۀ آقسو باعث از بین بردن درختان و پوشش گیاهی منطقه (با هدف تهیۀ هیزم و چوب برای آتش و اهداف دیگر) شده است. به‌ویژه اینکه ورود گردشگران به این ناحیه قدمتی طولانی دارد و از نظر چرخۀ عمر نیز مراحل اولیه طی شده است. وجود چنین تأثیراتی در مطالعات مشابه نیز تأیید شده است (رضایی و همکاران، 1391: 84؛ قرخلو و همکاران، 1388: 1؛ یعقوبی، 1391: 139Nyaupane and Thapa, 2006: 53; Baysan, 2001: 219; Amuquandoh, 2010: 226). اینها همگی منجر به افزایش فشار بر این منطقۀ گردشگری و ایجاد تأثیرات سوء بر محیط زیست حساس ناحیه شده است. افزایش تخریب‌های محیطزیستی منجر به افزایش همکاری مردم روستا برای حفظ محیط زیست، توجه بیشتر به اصول بهداشتی و جلوگیری از مصرف بیرویه و همچنین افزایش آگاهی روستاییان نسبت به حفظ محیط طبیعی شده است که اینها نیز جمله تأثیرات مثبت محیطزیستی بوده است که پاسخگویان به آن اشاره کردند. در برخی مطالعات مشابه انجام‌شده، چنین نتایجی گزارش شده است (Nyaupane and Thapa, 2006: 55; Amuquandoh, 2010: 232). در واقع اینها نقاط قوتی هستند که در منطقه ایجاد شده است و باید با جلب مشارکت و همکاری بیشتر ساکنان از آنها استفاده و تأثیرات منفی را تعدیل کرد.
نتایج آزمون‌های مقایسه‌ای نشان داد عضویت در نهادهای روستایی و سابقۀ اقامت بر نگرش افراد تأثیر داشته است، به‌طوری‌که افراد عضو نهادهای روستایی تأثیرات منفی محیطزیستی را بیشتر از افراد غیرعضو ارزیابی کردند و افراد با سابقۀ اقامتی بیشتر در روستا نسبت به تأثیرات مثبت نگرش پایینتری داشتند. افراد عضو نهادهای روستایی به‌علت مشارکتی که در امور روستا دارند و همچنین، بر اثر تعاملات گروهی احتمالاً آگاهی بیشتری از وضعیت محیط زیست منطقۀ خود دارند. ضمن اینکه افراد با سابقۀ اقامتی بیشتر تعلق و وابستگی اجتماعی بیشتری به روستا دارند؛ بنابراین، نسبت به حفظ محیط زیست آن احساس مسئولیت بیشتری می‌کنند. بر خلاف نتایج مطالعات پیشین (سلیمانی هارونی و همکارانش، 1389: 213؛Dyer et al., 2007: 423; Wing and Wang, 2006: 254; Kuvan and Akan, 2005: 691 ) نتایج این پژوهش نشان داد متغیرهایی مانند سن، تأهل، بومی‌بودن، تحصیلات، درآمد و فاصلۀ مکانی بر میزان آگاهی و درک ساکنان روستایی از پیامدهای محیطزیستی گردشگری تأثیر ندارد. نتایج تحلیل رگرسیون چندگانه نشان داد متغیرهای تعلق اجتماعی، نگرش زیستمحیطی و دغدغۀ اجتماعی تأثیر مستقیم بر ادراک از هزینههای منفی زیستمحیطی دارند. همچنین، متغیرهای تعلق اجتماعی، وابستگی اقتصادی به گردشگری و ادراک از وضعیت اقتصادی نیز تأثیر مستقیم بر ادراک از تأثیرات مثبت دارند. چنین نتایجی در مطالعۀ Amuquandoh (2010: 235) نیز گزارش شده است. در واقع هر چقدر وابستگی افراد به درآمد گردشگری بیشتر شده است، آنها تمایل بیشتری به توسعۀ گردشگری نشان داده‌اند. به‌علاوه، افرادی با ارزیابی از وضعیت نامناسب اقتصادی ناحیۀ خود نظر مساعدی به گردشگری برای رونق کسب و کارها و مشاغل روستاییان نشان دادند و تأثیرات مثبت بیشتری از گردشگری را بیان کردند. از نظر ساکنان هر اندازه نقش دولت در سرمایهگذاری و ایجاد شغل در منطقه بیشتر شود، میزان همکاری مردم در حفظ محیط زیست و توجه به حفظ آن بیشتر میشود؛ بنابراین، در این زمینه نیاز به مشارکت و همکاری دولت بیشتر احساس میشود. نتایج برخی مطالعات پیشین (King et al., 1993: 657; Dyer et al., 2007: 424) وجود رابطۀ معنادار متغیر وابستگی اقتصادی به گردشگری و نگرش مثبت ساکنان نسبت به گردشگری را تأیید میکند. از طرفی، تأثیر دغدغه و تعلق اجتماعی بر هزینههای محیطزیستی گردشگری، به‌علت تمایل و علاقۀ زیاد مردم به زندگی و کار در محیط طبیعی روستا‌ست که آنها حساسیت محیطزیستی بیشتری را نشان دادند. به علاوه، وجود تأثیر معنادار نگرش زیستمحیطی بر آگاهی از هزینههای محیطزیستی گردشگری، بیانگر تمایل و علاقۀ مردم به حفظ محیط زیست خود است.
5- پیشنهادها
)
