نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
2 دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The outbreak of environmental problems and its increasing trend is the subject of study in the environmental literacy framework for many experts. The role and impact of rural farmers on reducing the environmental problems is significant. Farmers possess and cultivate large areas of national land, so they may cause irreparable damage to the quality of earth and environment, if they lack environmental literacy such as knowledge, attitude, and behavior. Based on this, the aim of the present research is to study the environmental literacy level of farmers in the above mentioned dimensions. Therefore, problems involving these issues will be solved by teaching rural farmers.
Methodology of the present study is descriptive-analytical done through data collection, along with library and field studies. Statistical population of the research includes all families in villages of rural district of Zoeram located in Shirvan, of whom just 139 heads of families were chosen as the sample by Cochran formula. A questionnaire was the main tool of the research. Validity and reliability of the test was calculated respectively through Specialized Panel and Cronbach Alpha. Using a T-test, the findings of the research revealed that the level of knowledge and environmental awareness in rural farmers is average and environmental behavior is lower than average. In addition, the correlation coefficient showed that there is a direct and significant relationship between dimensions of environmental literacy (knowledge, attitude, and behavior). Finally, applying the Vikor’s model, we got the result that above mentioned farmers possess different and unequal levels of knowledge, attitudes, and behavior regarding environmental literacy.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
در شرایط کنونی، جهان در برابر بحران‌ها و معظلات زیستمحیطی[1] قرار دارد و محیط زیست از سوی انسان‌ها تهدید میشود (Stone, 2006: 1110). تخریب جنگل‌ها،فرسایش خاک،پیشروی کویر، محدود‌شدن زمینهای کشاورزی و چندین و چند معضل دیگر، تاوان عملکرد نسنجیدۀ بشر در رابطه با طبیعت است (sarvestani, 2007: 63). این امر دلایل متعددی دارد که یکی از مهم‌ترین آنها ضعف دانش و آگاهی در رابطه با محیط زیست است که سبب آلودگی و نابودی منابع زیستمحیطی زمین میشود. از جمله بخش‌هایی که به‌واسطۀ ارتباط مستقیم با زمین، سبب معضلات زیستمحیطی برای زمین میشود، کشاورزی و فعالان این حوزه است؛ به‌طوری‌که در ایران هر‌ساله به‌دلیل استفاده از آبهای آلوده و یا مصرف کودها و سموم شیمیایی در تولیدات محصولات کشاورزی، هزینه‌های اجتماعی و بهداشتی برای مصرف‌کنندگان محصولات کشاورزی و دولت در حال افزایش است؛ برای نمونه، به‌علت ناتوانی در مهار پساب‌های کشاورزی، کودها و سموم کشاورزی وارد آب رودخانه شده است و ساکنان بسیاری از روستاها و شهرهای کشور را تهدید می‌کند. محاسبات و ارقام رسمی که پژوهشگران ارائه کرده‌اند، دربارۀ وضعیت منابع طبیعی و محیط زیست ایران بسیار ناامید‌کننده است؛ به‌طوری‌که از نظر حجم فرسایش و تخریب زمینهای حاصلخیز و منابع طبیعی بعد از استرالیا، مقام دوم جهان را دارد. متأسفانه، تخریب و فرسایش معادل 33 تن خاک در هر هکتار است که یکی از دلایل عمدۀ آن، مصرف بی‌رویۀ کودها و آفت‌کش‌های شیمیایی در بخش کشاورزی است (2001:5 ,kashani). امروزه مشاهدۀ تأثیر نامطلوب کشاورزی متداول در سطح جهان، بر نیاز فوری برای توسعۀ شیوه‌های کشاورزی تأکید می‌کند که از نظر محیطی، تولیدی و اقتصادی- اجتماعی پایدار باشند. با مرور بر وضعیت محیط زیست درمی‌یابیم نا‌آگاهی یا بی‌توجهی انسان‌ها به محیط، به‌دلیل کمبود‌های آموزش علمی و کارشناسانه، داشتن نگرش و رفتارهای نادرست به محیط زیست، بی‌مسئولیتی در قبال محیط زیست و به‌طور کلی، نداشتن دانش و سواد زیستمحیطی، از علل مهم و تأثیرگذار در آلودگی‌‌ها و تخریب محیط زیست بوده است (Moharam Negad & Heidari, 2006:72). سواد زیستمحیطی[2] که گاه از آن به‌عنوان سواد اکولوژیک[3] نیز یاد میشود، به شناخت و آشنایی نزدیک با چشم‌اندازهای طبیعی و انس با حیات طبیعی اشاره دارد؛ این انس و آشنایی، مستلزم نگرشی کل‌نگر به مسائل محیطی پیرامون است Zokai, 2009)). با توجه به اینکه بیشتر فعالیتهای کشاورزی به محیط زیست صدمه می‌رساند، ترویج کشاورزی برای حفاظت از محیط زیست از شیوه‌های مختلفی بهره میگیرد که تغییر در دانش و نگرش و رفتار افراد را مدنظر دارند. بر اساس نظر سیمونس (Simons, 1995, 25) و ولک و مک‌بث (Volk & McBeth, 1998) این سه جزء، مهم‌ترین عناصر سواد زیستمحیطی را تشکیل میدهد. کشاورزی در مناطق روستایی که یکی از قدیمی‌ترین و مشهودترین دستکاری انسان در طبیعت محسوب میشود، در شرایط حاضر این بیم را دارد که برخی فعالیتهای رایج در آن، نه‌تنها موجب تخریب محیط زیست میشود، بلکه توان انسان در تأمین غذا و پوشاک برای بقا و همچنین تولید مواد خام مورد نیاز صنایع را با خطر روبه‌رو می‌سازد. با وجود این، پیش‌بینی میشود، اراضی کشاورزی روستایی به‌سرعت محدودتر خواهند شد. این در حالی است که به‌دلیل تغییر در هنجارها و ارزش‌های جامعه و همچنین تأثیرات فناوری نوین و شکلگیری روابط جدید در تبادل محصولات، نیاز کشاورزی به علم اخلاق (که یکی از زیر‌مجموعه‌های سواد زیستمحیطی است)، دوچندان شده است. در این راستا لازم و ضروری است، برای ارتقای آگاهی کشاورزان روستایی، چگونگی رفتارشان با منابع تولید در کشاورزی و از جمله آب، خاک، گیاهان و حیوانات سنجیده شود، به‌نحوی‌که رفتار اخلاقی صحیحی در کشاورزی برای آنان تعریف و تبیین گردد (عابدی سروستانی و شاه‌ولی، 121:1388). بر این اساس هدف اصلی این مطالعه، سنجش سواد زیستمحیطی کشاورزان روستایی در منطقۀ کشاورزی زوارم شهرستان شیروان است، تا از این طریق بتوان کاستی‌های موجود در رابطه با دانش، نگرش و رفتار کشاورزان را به‌عنوان استفاده‌کنندگان اصلی و اولیه از منابع زمین شناسایی کرد و از طریق برنامه‌های آموزشی و ترویجی به ارتقای آن به‌عنوان ابزاری برای حفظ محیط زیست پرداخت؛ زیرا روستاهای منطقۀ زوارم دارای فعالیت قالب کشاورزی است و توجه به مطالعه سطح سواد زیستمحیطی آن به‌دلیل برنامه‌ریزی برای جلوگیری از کاهش آثار زیستمحیطی فعالیتهای کشاورزان روستاهای منطقه ضروری است. بر این اساس، پرسش‌های پژوهش به این شکل صورت‌بندی میشود که میزان سواد زیستمحیطی کشاورزان روستایی در منطقۀ مورد مطالعه تا چه میزان است؟ چه رابطه‌ای میان دانش، نگرش، رفتار زیستمحیطی وجود دارد؟ چه تفاوت‌هایی میان روستاهای مورد مطالعه به لحاظ سواد زیستمحیطی وجود دارد؟
پیشینۀ پژوهش
زمینۀ پژوهش حاضر از جمله موضوعات جدید در بررسی‌های میان‌رشته‌ای است و بررسی‌های مربوطه در زمینۀ موضوع پژوهش نشان میدهد، تاکنون پژوهش‌های معدودی در زمینۀ سواد زیستمحیطی انجام گرفته است و بسیاری از پژوهش‌هایی که تاکنون در مورد محیط زیست بوده است، مربوط به نواحی شهری در رابطه با مسائلی همچون حاشیه‌نشینی و تأثیرات محیط زیستی آن، فضای سبز و ازدحام شهری پرداخته شده‌اند و در حوزۀ کشاورزی مطالعاتی جامع در ابعاد سه‌گانۀ سواد زیستمحیطی صورت نگرفته است (جدول 1 و 2).
جدول 1- پیشینۀ مطالعاتی در ارتباط با سواد زیستمحیطی
|
پژوهشگران |
عنوان پژوهش |
متغیرهای مورد بررسی |
نتایج مطالعه |
|
محمدی‌نیا (1386) |
بررسی رابطۀ سواد بوم‌شناختی با ردپای بوم‌شناختی (مطالعۀ موردی: شهروندان تبریز) |
فعالیت اجتماعی، تحصیلات والدین، استفاده از رسانه، درآمد خانوار و امکانات زندگی و عملکرد به‌منظور حفظ محیط زیست |
تأکید بر نقش زنان در جهت‌گیری نسبت به محیط زیست وتأثیر فرهنگ و نحوۀ تفکر دربارۀ محیط زیست با عملکرد برای حفظ محیط زیست |
|
رفیعی و امیر‌ن‍ژاد (1388) |
بررسی نقش آموزش در افزایش تمایل افراد به حفاظت از محیط زیست (مطالعۀ موردی: دریای خزر) |
سن، سطح تحصیلات، تمایل به هزینه‌کردن برای حفظ محیط زیست، سواد زیستمحیطی |
افزایش اطلاعات افراد دربارۀ اهمیت حفظ محیط زیست منجر به افزایش تمایل افراد برای هزینه‌کردن برای حفاظت از زیست‌بوم (اکوسیستم) شود. |
|
صالحی (1389)
|
نگرش جدید نسبت به محیط زیست و مصرف انرژی |
نگرش به محیط زیست و مصرف انرژی |
باورهای سه‌گانۀ مردم: موزانه بین طبیعت و انسان، محدودیت رشد اقتصادی و لزوم روابط پایدار با طبیعت بر مصرف انرژی از سوی آنها مؤثر است. |
|
هنرور و علیزاده‌اقدام (1390) |
بررسی نقش آموزش در افزایش تمایل افراد به حفاظت از محیط زیست (مطالعۀ موردی: دریای خزر) |
نگرش به محیط زیست، رفتارهای مسئوولانه در قبال محیط زیست |
جهان‌بینی بوم‌شناختی افراد برای رفتارهای مسئولانه در قبال محیط زیست تأثیرگذار است. |
|
میر‌ریاحی و قارونی (1392) |
لزوم آموزش سواد محیطی در رشتۀ معماری |
آموزش محیطی، سواد محیطی، دانش، آگاهی، رفتار |
مفهوم سواد محیطی شامل دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی است و هدف از آموزش محیط بالا‌بردن و ارتقای سواد محیطی است. بهطورکلی، سواد محیطی و آموزش علمی دارای رابطۀ دوطرفه هستند؛ آموزش علمی شرط لازم سواد محیطی، و سواد محیطی پایه‌ای برای آموزش علمی است. |
|
فاضلی و جعفرصالحی (1392) |
شکاف دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی گردشگران |
تصور از مکان، درک منافع زیستمحیطی، رفتار زیستمحیطی، ارزش‌های زیستمحیطی |
نتایج نشان میدهد، رابطه‌ای ضعیف بین ذهنیت (نگرش) و عمل (رفتار) زیستمحیطی است. در مطالعات محیط زیست دلایل متعددی برای مغایرت نگرش‌ها با رفتارهای ارائه‌شده که شامل: آزادی افراد در تحقق‌یافتن نگرش‌ها در عمل، میزان کنترل اجتماعی در جهت تبدیل نگرش‌ها به عمل، امکان فرار از کنترل اجتماعی
|
|
شبیری و همکاران (1392) |
رابطۀ میزان استفاده از رسانۀ جمعی با ارتقای سطح سواد زیستمحیطی معلمان |
رسانۀ جمعی، آموزش محیطی، سواد زیستمحیطی، معلمان |
اثربخشی رسانه‌ها به‌خصوص تلویزیون بر ارتقای سطح دانش، نگرش و رفتار محیطی نشان میدهد، رسانه‌های جمعی سهم بسزایی در ارتقای سواد زیستمحیطی دارد؛ بنابراین فرهنگ‌سازی در زمینۀ حفاظت از محیط زیست از طریق رسانه‌ها امکان‌پذیر است. |
|
یزدخواستی و همکاران (1392) |
بررسی رابطۀ سواد بوم‌شناختی با ردپای بوم‌شناختی (مطالعۀ موردی: شهروندان تبریز) |
ردپای بوم‌شناختی، سواد زیستمحیطی، مخاطرات محیط زیست |
شاخص ردپای بوم‌شناختی، مبنایی برای سنجش تفاوت میان آنچه طبیعت به ما عرضه می‌کند و آنچه ما در زندگی مصرف می‌کنیم، به‌عنوان معیار جدید برنامه‌ریزی برای اقدامات فردی و جمعی برای حفظ محیط زیست و رفتار مسئولانه در قبال آن شناخته شده است. با توجه به ارتباط معنادار (ردپا و سواد محیطی)، افزایش سواد محیطی از طرق مختلف مثل آموزش و ... در کاهش ردپای بوم‌شناختی و آسیب‌های محیط سهم بسزایی در حفاظت از محیط زیست دارد. |
|
کولموس و آیزمن (2006)
|
بررسی رابطۀ سواد بوم‌شناختی با ردپای بوم‌شناختی (مطالعۀ موردی: شهروندان تبریز) |
انگیزه، دانش، آگاهی، نگرش، رفتارهای محیط زیستی |
الگوهای رفتاری قدیمی، بازخوردهای منفی، کمبود انگیزۀ درونی، کمبود آگاهی محیط زیستی بر بروز رفتارهای محیط زیستی مؤثر است. |
|
گریگوریوا (2010)
|
بررسی رابطۀ سواد بوم‌شناختی با ردپای بوم‌شناختی (مطالعۀ موردی: شهروندان تبریز) |
ردپای بوم‌شناختی، آموزش، مصرف محیط زیست |
شاخص ردپای بوم‌شناختی فردی، معیار مناسبی برای ارزیابی و برنامه‌ریزی رفتار افراد نسبت به توجه آنان در حفظ محیط زیست است. |
|
کارین اسکیل و پرگیبرگ (2010) |
بررسی رابطۀ سواد بوم‌شناختی با ردپای بوم‌شناختی (مطالعۀ موردی: شهروندان تبریز) |
احساس مسئولیت و اعتقاد به رفتارهای محیط زیستی |
احساس مسئولیت در قبال محیط زیست، اعتقاد و درونی‌شدن رفتارهای محیط زیستی بر سبک زندگی افراد اثر می‌گذارد. |
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394؛ بر اساس منابع در دسترس)
جدول 2- پیشینۀ مطالعاتی در ارتباط با سواد زیستمحیطی کشاورزی
|
پژوهشگران |
عنوان پژوهش |
نتایج مطالعه |
|
قربانی و همکاران (1388) |
ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ داﻧﺶ ﻛﺸﺎورزی ارﮔﺎﻧﻴﻚ در ﺑﻴﻦ ﮔﻠﺨﺎﻧﻪداران ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن وراﻣﻴﻦ |
کشاورزان از آگاهی زیستمحیطی بالایی نسبت به اثرگذاری‌های نامطلوب مصرف آفت‌کش‌های شیمایی برخوردارند و پذیرش بالایی نسبت به گروه‌های دیگری برخوردارند. |
|
نوروزی و شهبازی (1389) |
ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ داﻧﺶ ﻛﺸﺎورزی ارﮔﺎﻧﻴﻚ در ﺑﻴﻦ ﮔﻠﺨﺎﻧﻪداران ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن وراﻣﻴﻦ |
نگرش زیستمحیطی و تولید کشاورزی به شیوه‌ای پایدار و ارگانیک مستلزم بهره‌مندی از یک سامانۀ ترویجی جامع‌نگر است که این سامانه بر سه رکن آموزش مداوم، انگیزش خودیاری و گسترش مشارکت روستائیان در راستای توسعۀ پایدار منابع انسانی استوار است. |
|
محبوبی و رمضانی (1390) |
سنجش اخلاق زیستمحیطی روستاییان در استان گلستان |
اگرچه به ادراک و دانش روستاییان در مورد طبیعت بی‌توجهی شده است، با این حال آنان دارای تعهد اخلاقی برای حفظ محیط زیست هستند. با توجه به اینکه زندگی روستایی مبتنی بر تعامل نزدیک با طبیعت است در بسیاری از موارد رفتارشان تأثیر معناداری بر محیط زیست می‌گذارد و نوع نگرش آنها در مورد محیط زیست زمینه‌ساز بسیاری از سیاست‌ها و طراحی نهضت‌‌‌های زیستمحیطی و آگاهی‌بخش است. |
|
Gostchi et al., (2007) |
ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ داﻧﺶ ﻛﺸﺎورزی ارﮔﺎﻧﻴﻚ در ﺑﻴﻦ ﮔﻠﺨﺎﻧﻪداران ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن وراﻣﻴﻦ |
بین دانش کشاورزی و نگرش کلی زیستمحیطی رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد، به گونه‌ای که نگرش نسبت به سلامتی و تغذیه بر روی دانش کشاورزی بسیار مؤثر است. |
|
Wheeler(2010) |
ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ داﻧﺶ ﻛﺸﺎورزی ارﮔﺎﻧﻴﻚ در ﺑﻴﻦ ﮔﻠﺨﺎﻧﻪداران ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن وراﻣﻴﻦ |
متغیرها از جمله سن و استفاده از منابع علمی به‌عنوان منبع اصلی کسب اطلاعات، از جمله عوامل مؤثر بر دانش افراد نسبت به کشاورزی ارگانیک است. |
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394؛ بر اساس منابع در دسترس)
مطالعات و پژوهش‌هایی که تاکنون صورت گرفته است، صرفاً به یکی از ابعاد سواد زیستمحیطی پرداخته و یا به ارتباط میان دو بعد دانش و نگرش زیستمحیطی توجه کرده است و از بعد رفتار زیستمحیطی غافل مانده است. از این‌رو، در این مطالعه تلاش شده است، به‌صورت جامع به بررسی سواد زیستمحیطی کشاورزان روستایی به‌عنوان استفاده‌کنندگان اصلی از زمین و منابع زیستی آن پرداخته شود.
مبانی نظری
از آنجا که مسائل محیطی پیامد رابطۀ متقابل انسان با محیط پیرامون و نتیجۀ کنش و رفتار انسان است، نظریه‌های جامعه‌شناسی معاصر کوشیده‌اند تا با تلفیق بحث عاملیت و ساختار و ایجاد پیوند بین ساختار دنیای اجتماعی و روابط انسانی با دنیای درونی ارزش‌ها و معنا به تبیین علت این مخاطرات بپردازد. سواد بوم‌شناختی در راستای حل مشکلات زیستمحیطی، دغدغۀ کل‌نگری دارد. کل‌نگری در مسائل محیطی بدین معناست که نمی‌توان مشکلات را جدا از متن کلان و بدون ارتباط با دیگر مسائل بررسی کرد. سواد زیستمحیطی یا بوم‌شناسی ابزار و حساسیت لازم را به افراد میدهد تا ظرفیت برخورد مناسبی با محیط را داشته باشد و با اصول علمی و فناورانه مربوط به محیط زیست، نظام‌های ارزشی در سطوح مختلف، ملاحظات دینی، اخلاقی و ... آشنا شوند (بک، 1384: 16-31).
سواد زیستمحیطی در برگیرندۀ شیوه‌ها، فعالیت‌ها واحساساتی است که ریشه در آشنایی با محیط و شناخت دقیق نسبت به آن دارد (Zokai, 2009). سواد زیست محیطی از افراد می‌خواهد که ارتباط بین طبیعت و تأثیرات انسانی روی طبیعت را درک کنند (Moody & Hartel, 2007: 359) و متوجه پیچدگی‌های موجود در سیستم‌های طبیعی شوند. بر اساس نظر سیمونس (Simons,1995: 23) و ولک و مک‌بث (Volk & McBeth, 1998) سواد زیستمحیطی، دارای سه جزء اساسی و مهم است که این سه جزء عبارت‌اند از: دانش، نگرش، رفتار (عملکرد).
الف) دانش زیستمحیطی: دانش زیستمحیطی شامل اطلاعات فرد است در مورد معظلات محیطی، عوامل مؤثر در گسترش آن، معضلات و اطلاعات در مورد آنچه که فرد می‌تواند برای بهبود این وضعیت انجام دهد. دانش به‌عنوان یک ضرورت برای انجام موفقیت‌آمیز فعالیت‌ها قلمداد میشود (Corraliza & Bereguer, 2002: 69). زمانی‌که از محیط زیست سخن می‌گوییم، دربارۀ دانشی گفت وگو می‌کنیم که تنظیم‌کنندۀ رابطه میان انسان و محیط است؛ یعنی مبتنی بر شناخت و بررسی عناصر تشکیل‌دهندۀ تنوع زیستی است. این دانش با تکیه بر چهار عنصر حفاظت، حمایت، پایداری و مهرورزی به طبیعت، درصدد است با تحلیل روابط در چرخۀ حیات، ضمن ارائۀ برنامه‌‌ای برای ادامۀ زندگی بر روی زیست بوم‌ها، پویایی تنوع زیستی را فراهم کند (پور‌محمدی، 1387: 38-39). به‌تازگی، فریک و همکاران سه شکل از دانش محیطی را مطرح کرده‌اند: دانش نظام‌مند[4]، دانش مربوط به عمل[5] و دانش اثربخشی[6]. دانش نظام‌مند به نحوۀ عمل زیست‌بوم می‌پردازد. در این بعد ضروری است کشاورزان فعال، اطلاعات لازم در رابطه با معضلات زیستمحیطی ناشی از فعالیت کشاورزی را داشته باشند و آگاهی لازم در رابطه با اینکه چگونه در فرآیند عمل کشاورزی می‌توانند برای بهبود معضلات زیستمحیطی اقدام کنند؛ زیرا برخورداری کشاورزان از دانش زیستمحیطی در روستاها تنظیم‌کنندۀ رابطه میان کشاورزان روستایی با زمین و محیط پیرامون میشود.
ب) نگرش زیستمحیطی: علاوه بر دانش، نگرش انسان نسبت به محیط و اهمیت آن در پیش‌بینی رفتارهای محیطی از دیر‌زمان مورد توجه پژوهشگران بوده است (Kaiser, 1999, 8). در واقع نگرش زیستمحیطی، مجموعۀ نسبتاً پایداری از احساسات، باورها، آمادگی‌های رفتاری اشخاص وگروه‌هاست. محیط زیست جزئی از نظام باورها و احساسات است و نگرش ریشه در نظام ارزشی اشخاص دارد. نگرش‌های افراد در مورد موضوعات محیطی بر اساس نوع ارزشی است که این اشخاص برای خود و دیگران قایل هستند (Seif Naraghi, 2007). در الگوهای اخیر برای اندازه‌گیری نگرش، فرض بر این است که دانش از واقعیت‌های خاص نگرش به آنها را متأثر می‌سازد. برای نمونه آیزن (1989) بیان می‌کند در صورتی که افراد قانع نشوند که عوامل خاصی در نابودی محیط نقش دارند، نگرش منفی به آن نخواهند داشت و دانش انسان به محیط، نوع نگرش وی را به محیط متأثر می‌سازد ,1999:1-19) Kaiser). همان‌طوری‌که بیان شد، حفاظت از محیط زیست یک نوع باور و احساس است که از طریق تقویت آن در بین کشاورزان، حس تعلق خاطر کشاورزان به محیط زیست افزایش می‌یابد. به‌عبارت دیگر، زمین و منابع موجود در آن باید به‌عنوان ارزش‌ها، باورها و نگرش‌های اساسی در بین کشاورزان تلقی شود.
ج) رفتار زیستمحیطی: یکی دیگر از ابعاد سواد زیستمحیطی، رفتار زیستمحیطی است. رفتار زیستمحیطی، مجموعه‌ای از کنش افراد جامعه نسبت به محیط زیست است که در یک طیف وسیعی از احساسات، تمایلات و آمادگی‌های خاص قرار دارد. برای درک بهتر رفتارهای محیطی باید عوامل نگرشی و موقعیتی و توانایی‌های فردی و عادات را در رابطه با یکدیگر بررسی کرد (North AmericanAssociation for EnvironmentalEducation, 2011). سه دسته عوامل به‌طور کلی در دو سطح فردی و ساختاری، برای تبیین رفتارهای زیستمحیطی به‌کار گرفته شده‌اند. این سه دسته عبارت‌اند از: عوامل فردی (ارزش‌ها، باورها، آگاهی‌ها)، عوامل موقعیتی (امکانات، کنترل اجتماعی، هزینۀ مادی) و عوامل اجتماعی و سیاسی (سرمایۀ اجتماعی، اعتقاد به تأثیر کنش فردی و ...). این سه دسته در دو گروه ذهنی و عینی تقسیم‌بندی میشود؛ تبیین‌های ذهنی، به ویژگی‌های نگرشی، ارزشی، آگاهی‌ها و ادراکات فردی نظر دارند و تبیین‌های عینی می‌کوشند تا تأثیر شرایط عینی نظیر امکانات انجام رفتار زیستمحیطی، کنترل اجتماعی یا هزینه‌هایی را که فرد برای انجام رفتار زیستمحیطی مجبور به پرداختن آنهاست، مبنایی برای رفتار زیستمحیطی قرار دهد (فاضلی و صالحی، 138:1392). برخورداری از سواد به‌عنوان یک توانایی ارزشمند غنای فرهنگی و اجتناب‌ناپذیر زندگی توأم با رشد ارزش‌های انسانی است. امروزه حیات رو به‌رشد جوامع با میزان سواد و دانش پیوند خورده است؛ بنابراین ایجاد تحول و ارتقای فرهنگ زیستمحیطی مستلزم افزایش بهره‌وری نیروی انسانی در زمینۀ مسائل زیستمحیطی و اشاعۀ آموزش زیستمحیطی در ابعاد گسترده‌تر است (فرصت، 1384: 23). در مدل زیر تأثیر دو متغیر دانش و نگرش بر رفتار طراحی شده است (شکل 1).
شکل 1- مدل فعالیت تفکرشده
منبع: (اقتباس از کایزر و همکاران، 1999)
بهطورکلی تلفیق فعالیت‌ها و برداشت از رفتار زیستمحیطی، پنج رفتار پر مسئولیت، دربارۀ محیط زیست را به‌صورت زیر تعریف می‌کند (منرو[7]، 113:2003):
× عملگرایی محیط زیست (برای مثال مشارکت فعال در آن یا نشان‌دادن ابتکار عمل مربوط به محیط زیست)
× رفتارهای سیاسی غیرفعال (برای مثال پیوستن به یک سازمان)
× رفتارهای مصرف‌کننده (برای مثال خریداری محصولات طرفداران محیط زیست و...)
× رفتارهای اکوسیستمی (برای مثال محاسبۀ جمعیت حیات‌وحش)
× سایر رفتارهایی که ویژۀ تخصص و محل کار هستند (برای مثال کاهش اتلاف در روند تولید، ایجاد وام مسکن برای خانه‌هایی با مصرف مناسب انرژی)
کشاورزان، نیروهای فعال نزدیک به محیط هستند و می‌توانند از جنبه‌های گوناگون رفتاری، به حفاظت از محیط زیست بپردازند؛ زیرا در فرآیند تولید، نوک پیکان هستند که مستقیم با زمین و منابع زیستی موجود در آن ارتباط دارند و در صورت رعایت‌نکردن اخلاق و رفتارهای زیستمحیطی، ناپایداری زیستمحیطی به‌سرعت افزایش خواهد یافت. کشاورزان روستایی از طریق عملگرایی زیستمحیطی در زمینۀ تشکیل سازمان‌های مرم‌نهاد طرفدار محیط زیست، مصرف‌نکردن نهاده‌های شیمیایی، گرایش به تولیدات سالم و ... می‌توانند اقدام به حفاظت از محیط زیست کنند.
بر اساس آنچه که بیان شد، دیدگاه‌های مختلفی در رابطه با هر یک از ابعاد سواد زیستمحیطی مطرح است (جدول 3).
جدول3- دیدگاه پژوهشگران در مورد ابعاد چندگانۀ سواد زیستمحیطی
|
پژوهشگران |
ابعاد سواد زیستمحیطی |
دیدگاه |
|
وگا (2006) |
بعد دانش زیستمحیطی |
تدوین قوانین زیستمحیطی، ارتقای دانش زیستمحیطی، بررسی عوامل محلی و ظرفیت‌سازی و استفاده از فنون حمایتی و شبکه‌ای سازمان‌های غیردولتی، سازندۀ دانش محیطی برای دستیابی به توسعه است. دانش موضوعی است که به گروه‌های اجتماعی و اشخاص برای ایجاد درک و حساسیت عمومی نسبت به مسائل مرتبط به آن کمک می‌کند. |
|
استرن و دیتز (1994) |
بعد نگرش زیستمحیطی |
نوع نگرش به محیط، ریشه در نظام ارزشی اشخاص دارد. بر این اساس، سه‌دسته نگرش وجود دارد: 1. علاقه به آسایش خود (نگرش خودمحوری) 2. علاقه به آسایش موجودات انسانی دیگر (نگرش نوعودتی) 3. علاقه به موجودات غیرانسانی با محیط (نگرش زیستمحیطی). هرکدام از نگرش‌ها منجر به علایق متفاوت میشود. |
|
گوامبیت (2005) |
بعد رفتار زیستمحیطی
|
با افزایش هزینه‌های بالای اقتصادی و اجتماعی ناشی از آسیب‌های زیستمحیطی یکی از راهکارهای اجتناب از آسیب‌رساندن به محیط زیست و جلوگیری از تخریب، رفتار زیستمحیطی است؛ یعنی تغییر رفتار انسان‌ها به‌سمت ابعاد طبیعت‌گرایانه بود؛ یکی از پیش‌شرط‌های رفتار زیستمحیطی دانش محیطی است که باید مدنظر قرار گیرد. |
|
رهادوست؛ به‌نقل از اور وکاپرا (1387) |
سواد زیستمحیطی |
نخستین گام برای پایدار‌ساختن جوامع، تلاش برای ایجاد سواد بوم‌شناختی است. در دهه‌های آینده، بقای انسان به سواد بستگی دارد. این مفهوم شامل 6 حوزه (حساسیت، دانش، مهارت، نگرش و ارزش‌ها، سرمایه‌گذاری فردی و مشارکت فعال) است. پایین‌بودن سواد محیطی یکی از دلایل ناپایداری در جوامع است. |
با توجه به ارتباط سه‌گانۀ دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی، خلاصه‌ای از الگو و نظریه‌های مرتبط با رفتار زیستمحیطی در قالب جدول 4 طراحی شده است. لازم به ذکر است، رفتار زیستمحیطی یکی از ابعاد سواد زیستمحیطی متأثر از دانش و نگرش زیستمحیطی است.
جدول 4- خلاصۀ الگو و نظریه‌های مرتبط با رفتار زیستمحیطی
|
ارتباط با رفتار زیستمحیطی |
الگو یا نظریه |
|
تأثیر عوامل بیرونی یا خارج از کنترل شخصی در نظر گرفته میشود. رفتار زیستمحیطی به دامنۀ وسیعی از تأثیرات خارج از کنترل شخصی حساس است. |
فعالیت تفکرشده یا نظریۀ رفتار برنامه‌ریزی‌شده (1975) |
|
در انجام‌دادن کاری برای حمایت از محیط زیست متغیرهای قصد، آگاهی از مسئله، مهارت در به‌کارگیری آگاهی و ... دخالت دارند. |
رفتار مسئولانۀ هایتز و همکاران (1986/ 1987) |
|
در کنار انگیزه‌های شخصی، انگیزه‌های نوع‌دوستی برای انجام‌دادن فعالیتهای جمعی و جهت‌گیری اخلاقی در راستای آسایش و رفاه برانگیخته میشوند. |
الگوی نوع‌دوستی، اسکوارتز (1973) |
|
ارزش‌ها، استاندارد مهم زندگی هستند و در 4 طبقه خلاصه میشوند: بازبودن برای تغییر– محافظه‌کاری– خودتعالی خودافزایی |
الگوی ارزشی، اسکوارتز (1994) |
|
الف: متغیرهای شناختی (دانش جزء متغیرهای شناختی) ب: متغیرهای روان‌شناختی (نگرش، منبع کنترل، مسئولیت‌پذیری) ج: متغیرهای جمعیت‌شناسی (سن، درآمد و...) |
الگوی هیتز و همکاران (1987) |
|
ابتدا علاقه یا آگاهی محیطی در زمینۀ عادت قدیمی به‌وجود می‌آید (رفتار موجود)، اگر آگاهی محیطی پیش نیاید، فرد احتمالاً به عادات قدیم خود برمی‌گردد. |
الگوی تغییر رفتار عادت، بیل و دال استراند (1997) |
|
سه دسته نگرش را مطرح می‌کند: نگرش خودمحوری؛ نگرش نوع‌دوستی؛ نگرش زیست‌محوری |
الگوی نوع نگرش استرن و دیتز (1994) |
|
دانش نظام‌مند: دانش در مورد مسائل محیطی دانش مربوط به عمل: معلومات به‌طور آگاهانه و واقعی در دسترس است. دانش اثربخش: کسب فواید |
اشکال دانش زیستمحیطی فریک و همکاران (2004) |
منبع: (اقتباس از صالحی عمران و محمدی، 101:1387)
تاکنون در محیط‌های روستایی، انجام فعالیتهای کشاورزی سنتی و در کنار آن استفاده بدون آگاهی از فناوری‌ها و نهاده‌های شیمیایی سبب افزایش معضلات متعدد زیستمحیطی در بخش‌های کشاورزی شده است که از جملۀ آنها میتوان به فرسایش خاک، افزایش سطح شوری خاک، پیشروی کویر، کاهش تنوع زیستی، تولیدهای آلوده، کاهش منابع آب، نشست زمین و ... اشاره کرد. در‌صورتی‌که، کشاورزان از سواد زیستمحیطی مناسبی برخوردار باشند، می‌توانند به توسعۀ پایدار کشاورزی روستایی کمک و شرایط لازم را برای ایجاد محیط زیست سالم فراهم کنند (یافتههای پژوهش، 1394).
روش‌شناسی و محدودۀ مورد مطالعه
پژوهش حاضر از نظر هدف و نوع، جزء پژوهش‌های کاربردی و از نظر ماهیت و روش در گروه پژوهش‌های توصیفی و تحلیلی است. روش پژوهش در این مطالعه، بر اساس مطالعات میدانی و جمع‌آوری‌داده‌ها از طریق پرسشنامه و روش نمونه‌گیری تصادفی است؛ بنابراین رویکرد مطالعه، رویکرد کمّی است. جامعۀ آماری پژوهش شامل کشاورزان در روستاهای دهستان زوارم شهرستان شیروان است. دلیل انتخاب این دهستان تعداد زیاد خانوار و افراد کشاورز است که در مجموع 2095 خانوار هستند. انتخاب نمونه از این جامعۀ آماری به‌صورت نمونه گیری تصادفی ساده و حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران در سطح خطای 1/0 است که 139 سرپرست خانوار به‌عنوان نمونه انتخاب شدند. برای تجزیه و تحلیل دادهها از دو روش آمار توصیفی و نیز آمار استنباطی استفاده شده است. شهرستان شیروان با وسعت 3789 کیلومتر مربع و157،014 نفر از شمال به کشور ترکمنستان، از جنوب به شهرستان اسفراین از شرق به شهرستان فاروج و از غرب به بجنورد محدود میشود. این شهرستان به سه بخش مرکزی به مرکزیت شیروان، بخش سرحد به مرکزیت لوجلی و بخش قوشخانه به مرکزیت ینگه‌قلعه و هشت دهستان تقسیم میشود. دهستان مورد مطالعه از بخش مرکزی انتخاب شده است که ده روستا دارد و توزیع نمونه‌ها در آنها بر اساس قاعدۀ تسهیم انجام شده است (جدول 5).
جدول 5- تعداد خانوار روستاهای دهستان زوارم شهرستان شیروان
|
روستا |
تعداد خانوار |
تعداد خانوار نمونه |
نمونه‌های اصلاحی |
|
حسین آباد |
866 |
38.0 |
38 |
|
عبد آباد |
259 |
11.3 |
11 |
|
ورقی |
73 |
3.2 |
10 |
|
باداملق |
82 |
3.6 |
10 |
|
قزل‌حصار |
34 |
1.4 |
10 |
|
خادمی فجرآباد |
49 |
2.1 |
10 |
|
شوریک عبدآباد |
61 |
2.6 |
10 |
|
شیرآباد |
22 |
0.9 |
10 |
|
فجرآباد |
202 |
8.8 |
10 |
|
زوارم |
447 |
19.6 |
20 |
|
جمع |
2095 |
91.5 |
139 |
منبع: (مرکزآمارایران،1390و یافتههای پژوهش، 1394)
شکل 2- نقشۀ محدودۀ مورد مطالعه؛ منبع: (نگارندگان، 1394)
برای عملیاتی‌سازی مطالعه، 28 متغیر در قالب 7 مؤلفه و 3 بعد سواد زیستمحیطی طراحی شد؛ الف: دانش زیستمحیطی: شامل اطلاعات افراد در مورد معضلات محیطی، عوامل مؤثر در گسترش این معظلات و اطلاعات در مورد آنچه که این افراد برای بهبود وضعیت انجام دهند (به‌اقتباس از کایزر و همکاران[8]، 4:1999) (آرکری[9]،1:1987) (فریک و همکاران، 2004). از نظر عملیاتی، دانش زیستمحیطی با استفاده از 28 متغیر و 43 گویه (پرسش) مختلف سنجش شده است. نتایج آماری سنجش پایایی نشان داد، ضریب آلفای کرونباخ برای بعد دانش زیستمحیطی برابر با 0.758 است؛ ب: نگرش زیستمحیطی: مجموعۀ نسبتاً پایداری از احساسات، باورها و آمادگی‌های رفتاری اشخاص، اندیشه‌ها و گروه‌هاست؛ بنابراین محیط زیست جزئی از نظام باورها و احساسات است (سیف، 20:1380) (آیزن، 45:1374). از نظر عملیاتی، نگرش زیستمحیطی با استفاده از 28 متغیر و 44 گویه (پرسش) مختلف سنجش شده است. نتایج آماری سنجش پایایی نشان داد، ضریب آلفای کرونباخ برای بعد نگرش زیستمحیطی برابر با 0.617 است. ج: رفتار زیستمحیطی: به اعمال واضح و قابل مشاهده‌ای اشاره دارد که فرد در پاسخ به محیط زیست انجام میدهد (چین‌اوی[10]، 1998). از نظر عملیاتی، رفتار زیستمحیطی با استفاده از 28 متغیر و 42 گویه (پرسش) مختلف سنجش شده است. نتایج آماری سنجش پایایی نشان داد، ضریب آلفای کرونباخ برای بعد رفتار زیستمحیطی برابر با 0.702 است (جدول 6).
جدول 6- مؤلفه‌سازی ابعاد گوناگون سواد زیستمحیطی
|
ابعاد |
مؤلفه |
متغیرها |
|
دانش
نگرش
رفتار |
کاهش فرسایش خاک و تخریب اراضی
|
جلوگیری از قطعه‌قطعه‌‌شدن زمینهای کشاورزی (یکپارچه‌سازی) |
|
پیشگیری از تخریب مراتع |
||
|
توجه به شیوۀ صحیح شخم‌زدن زمین |
||
|
انجام به‌موقع شخم زمین |
||
|
جلوگیری از شورشدن زمین (خاک) |
||
|
حفظ منابع آب |
به‌کارگیری شیوۀ مناسب آبیاری |
|
|
درنظر‌داشتن محدودیت منابع آب |
||
|
جلوگیری از شورشدن آبهای زیرزمین |
||
|
استفاده صحیح از آبهای سطحی |
||
|
جلوگیری از آلودگی آبهای سطحی و زیرزمین |
||
|
پیشگیری از مخاطرات طبیعی |
مقابله با بادهای شدید |
|
|
پیشگیری از وقوع سیل |
||
|
پیشگیری و مقابله با خشکسالی |
||
|
به‌کارگیری اصولی سموم و کودها |
استفاده از کودهای طبیعی و کمپوست |
|
|
مبارزۀ طبیعی با حیوانات موذی |
||
|
مبارزه با آفات و قارچ‌ها |
||
|
کوددهی استاندارد و به‌موقع |
||
|
استفاده از حشره‌کش‌های مناسب و به‌موقع |
||
|
حفظ درختان و پوشش گیاهی |
سوزاندن بقایای گیاهی |
|
|
مضرربودن چرای بی‌رویۀ مراتع |
||
|
اهمیت کاشت درخت و پوشش گیاهی |
||
|
درک از بین‌رفتن یا فراری‌شدن برخی حیوانات وحشی |
||
|
تولیدات سالم |
اهمیت کشاورزی ارگانیک و سالم |
|
|
انجام‌ندادن تولیدات ناسالم |
||
|
کشت‌نکردن در زمینهای ناسالم |
||
|
توجه به طبیعی تولیدکردن محصولات (ارزش غذایی) |
||
|
به‌کارگیری فناوری |
به‌کارگیری ابزار و ادوات کشاورزی |
|
|
شیوه‌های بسته‌بندی سالم |
منبع: (بیگی و قنبرعلی، 62:1392)، (اکبری و همکاران، 19:1387)، (چهارسوقی و میردامادی، 54:1389)، (قدیمی و فمی، 73:1391)، (باقری و شاه‌پسند، 237:1387).
در هر سه بعد، هر گویه در قالب طیف لیکرت به‌صورت بسیارکم با امتیاز1، کم با امتیاز2، متوسط با امتیاز3، زیاد با امتیاز 4 و خیلی زیاد با امتیاز5 (حداکثر امتیاز) مطرح شد. روایی مؤلفهها نیز از طریق پانل تخصصی دانشگاهی متشکل از رشته‌های کشاورزی، جغرافیا و محیط زیست در قالب 17 نفر صورت گرفته است. پس از جمع‌آوری دادهها، از طریق آمارهای توصیفی و تحلیلی مانند آزمون T و همبستگی و رگرسیون ترتیبی اقدام به تحلیل دادهها شد و سپس با استفاده از روش آنتروپی شانون به وزن‌دهی مؤلفهها پرداخته شد و در نهایت از طریق مدل وایکور که یک مدل اولویت‌بندی است (Chen and Wang, 2009)، اقدام به رتبهبندی روستاها به لحاظ برخورداری از سطح سواد زیستمحیطی شد.
یافته‌ها
یافتههای توصیفی پژوهش نشان میدهد، نمونۀ آماری مورد مطالعه برحسب گروه سنی، در محدودۀ سنی 20 تا60 سال به بالا قرار دارند. بیشترین تعداد نمونه در گروه سنی 30 تا 39 سال قرار دارند که 9/27 درصد بود و در رتبۀ دوم گروه سنی 40 تا 49 سال با 5/23 درصد قرار دارند. بررسی وضعیت جنسیت نیز نشان می دهد، از مجموع پاسخگویان تعداد 25 نفر را زنان (18%) و تعداد 114 نفر را مردان (82%) تشکیل میدهند. همچنین از میان 139نفر نمونۀ آماری مورد مطالعه، 7/36 درصد (51 نفر) بی‌سواد و 8/33 درصد ( 47نفر) در مقطع ابتدایی و 7/18درصد (26 نفر) در مقطع راهنمایی و 1/10 درصد (14نفر) در مقطع دیپلم و 7/0 درصد (1نفر) در مقطع دیپلم به بالا هستند. همچنین متوسط درآمد سالیانه در رده 1 تا 3 میلیون با 4/78 درصد (109 نفر) بیشترین میزان درآمد و رده 7 میلیون به بالا با 4/1 درصد (2نفر) کمترین درآمد سالیانه از کشاورزی را دارند. همچنین همان‌طوری‌که جدول (7) نشان می دهد، میانگین متغیرهای مورد نظر در نمونۀ آماری مورد مطالعه گویای این است که میزان علاقۀ پاسخگویان به شرکت در دوره‌های آموزشی متناسب با محیط زیست کشاورزی متوسط به بالا و میزان شرکت آنها در دوره‌های آموزشی کم است. همچنین حفظ منابع محیطی در زمینۀ کشاورزی را یک وظیفه اخلاقی می‌دانند.
جدول 7- میانگین متغیرهای علاقه به شرکت در دوره‌های آموزشی، میزان شرکت در دورۀ آموزشی و حفظ منابع محیطی
|
گویه‌ها |
میانگین |
|
علاقه به شرکت در دوره‌های آموزشی متناسب با محیط زیست کشاورزی |
3.62 |
|
میزان شرکت در دوره‌های آموزشی حفظ محیط و کشاورزی اصولی |
2.23 |
|
حفظ منایع محیطی در زمینۀ کشاورزی وظیفه (اخلاقی، دینی، علمی) است. |
1.49 |
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
در ادامه برای بررسی نرمال‌بودن متغیرها از آزمون Kolmogorov-Smirnov تکنمونهای استفاده شده است. در این آزمون فرضیۀ صفر نرمال‌بودن داده‌ها‌ست. اگر مقدار z، Kolmogorov-Smirnov بین 1.96+ و 1.96- باشد و سطح معناداری کمتر از 0.05 باشد، فرضیۀ صفر رد و نرمال‌بودن دادهها تأیید میشود. نتایج جدول 8 نشان میدهد، کلموگروف- اسمیرونوف سه ابعاد (دانش، نگرش، رفتار زیستمحیطی) بین 1.96+ و 1.96- است و سطح معناداری آنها بیشتر از 0.05 و در نتیجه توزیع دادهها در این ابعاد نرمال است.
جدول 8- آزمون کلموگروف- اسمیرونوف
|
ابعاد |
میانگین |
انحراف معیار |
Kolmogorov-Smirnov Z |
سطح معناداری |
نتیجۀ آزمون |
|
دانش |
3.25 |
255. |
1.029 |
240. |
تأیید نرمال‌بودن |
|
نگرش |
3.35 |
320. |
909. |
381. |
تأیید نرمال‌بودن |
|
رفتار |
3.00 |
230. |
736. |
651. |
تایید نرمال‌بودن |
منبع: (یافته های پژوهش، 1394)
از آزمونT به‌منظور ارزیابی همقوارگی میانگین نمونه آماری با میانگین جامعه استفاده می شود. هرگاه پژوهشگر به‌دنبال بررسی این باشد که میانگین و انحراف معیار مشخص نمونۀ پژوهش به جامعه تعلق دارد یا نه، از این آزمون استفاده میشود. بر اساس نتایج حاصل از آزمون T تکنمونهای، میانگین ابعاد دانش و نگرش زیستمحیطی در منطقۀ مورد مطالعه بهترتیب برابر با 25/3و35/3 و بالاتر از میانگین امتیاز هر دو ابعاد (دانش و نگرش) یعنی عدد (3) است. به این معنا که دانش و نگرش زیستمحیطی کشاورزان روستایی در حد متوسط به بالا ارزیابی شد. از آنجاکه مقدار sig کمتر از 05. شده است، با احتمال 95% استدلال میشود فرض H0 آزمون مبنی بر عدم تفاوت دو میانگین واقعی و مفروض رد شده است و در مقابل، فرضH1 مبنی بر تفاوت این دو میانگین مورد پذیرش واقع میشود. درحالی‌که در بعد رفتار زیستمحیطی میانگین برابر با 3.01 شده است و در حد همان امتیاز (3) قرار میگیرد و مقدار sig بیشتر از 05. شده است؛ بنابراین فرض H0 مورد پذیرش قرار میگیرد. از این‌رو، در بین کشاورزان روستایی مورد مطالعه، دانش و نگرش زیست محیطی نسبتاً مناسبی وجود دارد و آنها از آگاهی زیستمحیطی مرتبط با کشاورزی اطلاع متوسطی دارند؛ اما در عمل و رفتار و اقدام ضعیف عمل می کنند. به‌همین دلیل، برای فراگیری و پیاده‌سازی آگاهی‌های زیستمحیطی نیاز به آموزش‌های عملی در حوزۀ زیستمحیطی کشاورزی است (جدول 9).
جدول 9- نتایج آزمون tتک نمونه‌ای در ابعاد گوناگون سواد زیستمحیطی در منطقۀ مورد مطالعه
|
ابعاد |
Test Value = 3 |
میانگین |
انحراف معیار |
|||||
|
t |
درجه آزادی df |
سطح معناداری sig |
تفاوت میانگین‌ها |
فاصله اطمینان95% |
||||
|
پایین |
بالا |
|||||||
|
دانش زیستمحیطی |
11.574 |
137 |
000/0 |
250. |
208. |
294. |
3.25 |
255. |
|
نگرش زیستمحیطی |
13.033 |
137 |
000/0 |
355. |
300. |
409. |
3.35 |
320. |
|
رفتار زیستمحیطی |
416. |
138 |
678/0 |
008. |
030.- |
047. |
3.01 |
230. |
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
بعد دانش زیستمحیطی پژوهش با هفت مؤلفه بررسی شده است. با توجه به جدول10 میانگین، انحراف معیار، مقدار t و سطح معناداری برای هر یک از مؤلفه‌های مورد نظر آمده است. تحلیل اطلاعات جمع‌آوری‌شده نشان میدهد، میزان تغییرات ایجاد‌شده در بعد دانش زیستمحیطی بیشتر از حد متوسط است و رضایتمندی قابل قبولی در این زمینه وجود دارد. مقدار Sig آزمون t برای تمام مؤلفهها بجز حفظ منابع آب برابر 0.00 (کوچکتر از 0.05) است. از آنجاکه این میزان خطا، از میزان خطای قابل قبول برای آزمون یعنی 05/0 کمتر است، در نتیجه میتوان استدلال کرد، میزان دانش زیستمحیطی کشاورزان در هر کدام از مؤلفهها بالا‌ست و در سطح اطمینان بالای 95% معناداری است. همچنین میانگین اکثر مؤلفهها متوسط و بیشتر از حد متوسط و بیانگر این موضوع است که میزان دانش زیستمحیطی تمامی کشاورزان در سطح قابل توجهی است و تنها در رابطه با روشهای حفاظت از منابع آب و همچنین پیشگیری از مخاطرات طبیعی، اندکی از میانگین پایینتر است.
جدول 10- بررسی میزان تغییرات ایجاد‌شدۀ حاصل از مؤلفه‌های گوناگون در بعد دانش زیستمحیطی
|
بعد |
مؤلفه |
اختلاف میانگین |
میزان اختلاف در سطح اطمینان 95% |
سطح معناداری sig |
Tمقدار
|
میانگین |
انحراف معیار |
|
|
حد بالا |
حد پایین |
|||||||
|
دانش زیستمحیطی |
کاهش فرسایش خاک و تخریب اراضی |
637. |
717. |
556. |
0.000 |
15.67 |
3.64 |
479. |
|
حفظ منابع آب |
018.- |
052. |
088.- |
0.603 |
52.- |
2.98 |
418. |
|
|
پیشگیری از مخاطرات طبیعی |
488.- |
411.- |
566.- |
0.000 |
12.39- |
2.51 |
465. |
|
|
به کارگیری اصولی سموم و کودها |
367.- |
446. |
289. |
0.000 |
9.26 |
3.37 |
466. |
|
|
حفظ درختان و پوشش گیاهی |
415.- |
514. |
315. |
0.000 |
8.25 |
3.41 |
593. |
|
|
تولیدات سالم |
576. |
658. |
493. |
0.000 |
13.73 |
3.58 |
494. |
|
|
به‌کارگیری فناوری |
268. |
349. |
187. |
0.000 |
6.57 |
3.27 |
481. |
|
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
برای ارزیابی بعد نگرش زیستمحیطی از هفت مؤلفه استفاده شده است. بررسی اطلاعات گردآوری‌شده در جدول 11 نشان داد، میزان نگرش زیستمحیطی پاسخگویان به مسائل گوناگون کشاورزی بیشتر از حد متوسط است. از آنجاکه سطح معناداری حاصل از آزمون tبرای تمام مؤلفهها کمتر از 05/0 است، تغییرات ایجاد‌شده در بعد نگرش زیستمحیطی کاملاً معنادار و محسوس است. همچنین میانگین اکثر مؤلفهها بیشتر از حد متوسط است که نگرش یکسان پاسخگویان را در این زمینه می‌رساند. از این‌رو، نتایج نشان میدهد در بین کشاورزان منطقه، نگرش‌های مرتبط با حفاظت و نگهداری از محیط زیست وجود دارد و محیط زیست کشاورزی به‌عنوان یکی از دغدغه‌های آنها به‌شمار می‌آید.
جدول 11- بررسی میزان تغییرات ایجاد‌شده حاصل از مؤلفه‌های گوناگون در بعد نگرش زیستمحیطی
|
بعد |
مؤلفه |
اختلاف میانگین |
میزان اختلاف در سطح اطمینان 95% |
سطح معناداری sig |
Tمقدار
|
میانگین |
انحراف معیار |
|
|
حد بالا |
حد پایین |
|||||||
|
نگرش زیستمحیطی |
کاهش فرسایش خاک و تخریب اراضی |
823. |
904. |
742. |
0.000 |
20.05 |
3.83 |
484. |
|
حفظ منابع آب |
642. |
713. |
571. |
0.000 |
17.82 |
3.64 |
423. |
|
|
پیشگیری از مخاطرات طبیعی |
722. |
626. |
817. |
0.000 |
14.96 |
3.28 |
569. |
|
|
به‌کارگیری اصولی سموم و کودها |
223. |
296. |
150. |
0.000 |
6.03 |
3.22 |
436. |
|
|
حفظ درختان و پوشش گیاهی |
313. |
422. |
202. |
0.000 |
5.62 |
3.31 |
654. |
|
|
تولیدات سالم |
980. |
1.185 |
774. |
0.000 |
9.41 |
3.98 |
1.23 |
|
|
به‌کارگیری فناوری |
232. |
307. |
157. |
0.000 |
6.08 |
3.23 |
450. |
|
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
برای ارزیابی بعد رفتار زیستمحیطی از هفت مؤلفه استفاده شده است. بررسی دادههای گردآوری‌شده نشان داد، میزان رفتار زیستمحیطی پاسخگویان به مسائل گوناگون کشاورزی تنها در 3 مؤلفه در حد متوسط و بالاتر است و سایر مؤلفهها میانگین زیر میانه نظری 3 هستند. از آنجاکه سطح معناداری حاصل از آزمون t برای تمامی مؤلفهها بجز (مؤلفۀ به‌کارگیری فناوری) کمتر از 05/0 است، تغییرات ایجاد‌شده در بعد رفتار زیستمحیطی معنادار و محسوس است، اما باید توجه داشت در مؤلفه‌هایی مانند حفظ منابع آب، پیشگیری از مخاطرات طبیعی، به‌کارگیری اصولی سموم و کودها و به‌کارگیری فناوری سطح میانگین‌ها پایینتر از حد متوسط است (جدول 12).
جدول 12- بررسی میزان تغییرات ایجاد‌شده حاصل از مؤلفه‌های گوناگون در بعد رفتار زیستمحیطی
|
بعد |
مؤلفه |
اختلاف میانگین |
میزان اختلاف در سطح اطمینان 95% |
سطح معناداری sig |
Tمقدار
|
میانگین |
انحراف معیار |
|
|
حد بالا |
حد پایین |
|||||||
|
رفتار زیستمحیطی |
کاهش فرسایش خاک و تخریب اراضی |
725. |
811. |
639. |
0.000 |
16.62 |
3.73 |
514. |
|
حفظ منابع آب |
511.- |
440.- |
581.- |
0.000 |
14.28- |
2.49 |
422. |
|
|
پیشگیری از مخاطرات طبیعی |
333.- |
255.- |
413.- |
0.000 |
8.38- |
2.67 |
469. |
|
|
به‌کارگیری اصولی سموم و کودها |
604.- |
520.- |
688.- |
0.000 |
14.31- |
2.40 |
498. |
|
|
حفظ درختان و پوشش گیاهی |
651. |
726. |
576. |
0.000 |
17.19 |
3.65 |
447. |
|
|
تولیدات سالم |
187. |
301. |
730. |
0.000 |
3.24 |
3.19 |
680. |
|
|
به‌کارگیری فناوری |
058.- |
045. |
160.- |
0.271 |
1.11- |
2.94 |
613. |
|
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
در جدول13 میزان همبستگی هریک از ابعاد سواد زیستمحیطی (بعد دانش، نگرش، رفتار زیستمحیطی) بررسی شده است. باتوجه به دادههای حاصل از همبستگی پیرسون، بین بعد دانش با بعد نگرش و رفتار زیستمحیطی رابطۀ مثبت و معناداری در سطح 0.00 وجود دارد. وجود همبستگی بعد دانش با بعد نگرش زیستمحیطی برابر با 0.40 و در بعد رفتار زیستمحیطی 0.30 است که نشان‌دهندۀ ارتباط معناداری بین بعد دانش با نگرش و رفتار زیستمحیطی است؛ به‌طوری‌که ارتباط بعد دانش با نگرش و رفتار زیستمحیطی از لحاظ شدت ارتباط و همبستگی بهترتیب به‌صورت متوسط و ضعیف و مستقیم بوده است. همچنین وجود همبستگی بعد نگرش با دانش و رفتار زیستمحیطی از لحاظ شدت ارتباط و جهت همبستگی بهترتیب به‌صورت متوسط و ضعیف و مستقیم بوده است. برای بعد رفتار زیستمحیطی هم همبستگی به‌لحاظ شدت و ارتباط با ابعاد دیگر شبیه بعد دانش زیستمحیطی است. از این‌رو، برخورداری کشاورزان از دانش، نگرش و رفتار متکی بر رابطه بین این سه عامل با یکدیگر است. به‌عبارت دیگر، ارتباط بین بعد سواد زیستمحیطی مکمل یکدیگر است.
جدول 13- ارتباط بین ابعاد سواد زیستمحیطی
|
ابعاد |
دانش زیستمحیطی |
نگرش زیستمحیطی |
رفتار زیستمحیطی |
|||
|
sig |
ضریب همبستگی پیرسون |
sig |
ضریب همبستگی پیرسون |
sig |
ضریب همبستگی پیرسون |
|
|
دانش زیستمحیطی |
0.000 |
1 |
0.000 |
**40. |
0.000 |
**30. |
|
نگرش زیستمحیطی |
* |
* |
0.000 |
1 |
0.000 |
**37. |
|
رفتار زیستمحیطی |
* |
* |
* |
* |
0.000 |
1 |
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
جدول 14 نشان میدهد کلیۀ مؤلفهها با بعد دانش رابطۀ معنادار دارد، اما در بعد نگرش، مؤلفه‌های حفظ منابع آب با مقدار sigبرابر با 13/0 و مؤلفه به‌کارگیری فناوری با مقدار sig برابر با 55/0 رابطه معنادار نیست و همبستگی مشاهده نمی‌شود. یعنی نگرش‌های مناسبی در بین کشاورزان در رابطه با این دو مؤلفه وجود ندارد یا ضعیف است. در بعد رفتار نیز نتایج به‌دست‌آمده نشان میدهد که تنها مؤلفۀ کاهش فرسایش خاک و تخریب اراضی رابطۀ معنادار دارد و سایر مؤلفهها معنادار نیست. از این‌رو، در تأیید نتایج آزمون t مشخص میشود که کشاورزان در بعد رفتار زیستمحیطی ضعیف عمل می‌کنند.
جدول 14- ارتباط بین ابعاد سواد زیستمحیطی و مؤلفهها با یکدیگر
|
مؤلفه |
دانش |
نگرش |
رفتار |
|||
|
sig |
ضریب همبستگی |
sig |
ضریب همبستگی |
sig |
ضریب همبستگی |
|
|
کاهش فرسایش خاک و تخریب اراضی |
0.000 |
1 |
009. |
21.** |
001. |
25.** |
|
حفظ منابع آب |
0.000 |
1 |
13. |
13. |
34. |
08.- |
|
پیشگیری از مخاطرات |
0.000 |
1 |
0.000 |
32.** |
09. |
15. |
|
به‌کارگیری اصولی سموم و کودها |
0.000 |
1 |
04. |
17.* |
87. |
01. |
|
حفظ درختان و پوشش گیاهی |
0.000 |
1 |
0.000 |
31.** |
42. |
07. |
|
تولیدات سالم |
0.000 |
1 |
04. |
17.* |
07. |
15. |
|
به‌کارگیری فناوری |
0.000 |
1 |
55. |
05.- |
58. |
04. |
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
در ادامه بر اساس مؤلفه‌های هفت‌گانۀ مطالعه در سه بعد دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی اقدام به وزن‌دهی مؤلفهها و اولویت‌بندی روستاها به لحاظ سطح سواد زیستمحیطی در هر یک از ابعاد از طریق مدل وایکور گردیده است. این مدل دارای گام‌های متعددی است؛ گام اول: تشکیل ماتریس تصمیمگیری است. در این ماتریس، در ستونها، معیارهای مورد استفاده در حوزة دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی کشاورزان و در ردیفها نیز روستاهای مورد مطالعه قرار دارند و دادههای خام هر معیار مربوط به روستاها که از پرسشنامه استخراج شده، در خانههای جدول قرار گرفته است (جدول 15).
جدول 15- ماتریس خام دانش زیستمحیطی کشاورزان
|
|
میانگین مؤلفهها |
||||||||||||||||||||
|
دانش |
نگرش |
رفتار |
|||||||||||||||||||
|
روستا |
تخریب اراضی |
حفظ منابع آب |
مخاطرات طبیعی |
به‌کارگیری اصولی سموم |
حفظ درختان |
تولیدات سالم |
به‌کارگیری فناوری |
تخریب اراضی |
حفظ منابع آب |
مخاطرات طبیعی |
به‌کارگیری اصولی سموم |
حفظ درختان |
تولیدات سالم |
به‌کارگیری فناوری |
تخریب اراضی |
حفظ منابع آب |
مخاطرات طبیعی |
به‌کارگیری اصولی سموم |
حفظ درختان |
تولیدات سالم |
به‌کارگیری فناوری |
|
ورقی |
3.75 |
2.72 |
2.62 |
3.36 |
3.17 |
3.63 |
3.40 |
3.94 |
3.66 |
2.18 |
3.32 |
3.45 |
4.24 |
3.45 |
3.92 |
2.61 |
2.45 |
1.93 |
3.85 |
3.01 |
3.08 |
|
باداملق |
3.50 |
3.04 |
2.51 |
3.19 |
3.43 |
3.76 |
3.43 |
4.16 |
3.93 |
2.02 |
3.15 |
3.68 |
3.92 |
3.20 |
3.22 |
2.51 |
2.69 |
2.48 |
3.73 |
3.03 |
2.05 |
|
قزل حصار |
3.78 |
2.77 |
2.40 |
3.06 |
3.43 |
3.48 |
3.05 |
3.54 |
3.63 |
1.60 |
3.06 |
2.89 |
3.60 |
3.10 |
3.68 |
2.23 |
2.72 |
2.14 |
3.21 |
3.03 |
2.20 |
|
خادمی فجرآباد |
3.40 |
2.73 |
2.33 |
3.41 |
2.68 |
3.55 |
3.33 |
3.28 |
3.52 |
2.07 |
3.31 |
2.79 |
3.68 |
3.00 |
3.18 |
2.57 |
2.52 |
2.13 |
3.39 |
2.91 |
3.38 |
|
شوریک عبدآباد |
2.81 |
2.54 |
2.14 |
2.98 |
3.17 |
3.30 |
3.33 |
3.44 |
3.42 |
1.19 |
2.72 |
2.57 |
3.71 |
2.90 |
3.58 |
2.94 |
2.51 |
2.27 |
3.45 |
2.98 |
2.78 |
|
شیرآباد |
3.91 |
2.83 |
2.81 |
3.69 |
3.55 |
3.53 |
3.33 |
3.82 |
3.56 |
2.03 |
3.03 |
3.03 |
3.89 |
3.55 |
3.78 |
2.31 |
2.72 |
2.64 |
3.66 |
3.11 |
2.20 |
|
فجرآباد |
3.61 |
2.59 |
2.43 |
3.29 |
2.98 |
3.55 |
3.43 |
3.40 |
3.52 |
2.09 |
3.19 |
2.78 |
3.81 |
2.98 |
3.48 |
2.33 |
2.69 |
2.31 |
3.65 |
3.38 |
3.30 |
|
عبدآباد |
2.03 |
3.06 |
2.54 |
3.40 |
3.46 |
4.09 |
3.09 |
4.25 |
3.91 |
2.41 |
3.59 |
3.55 |
4.27 |
2.95 |
4.24 |
2.67 |
2.45 |
2.43 |
4.07 |
3.67 |
3.30 |
|
حسین آباد |
3.74 |
3.27 |
2.70 |
3.28 |
3.77 |
3.54 |
3.34 |
3.87 |
3.68 |
2.86 |
3.19 |
3.62 |
3.96 |
3.44 |
3.67 |
2.46 |
2.96 |
2.71 |
3.54 |
3.37 |
3.15 |
|
زوارم |
3.66 |
3.21 |
3.31 |
3.83 |
3.48 |
3.68 |
3.03 |
4.08 |
3.55 |
2.17 |
3.48 |
3.62 |
4.34 |
3.21 |
4.16 |
2.41 |
2.41 |
2.23 |
3.94 |
3.02 |
3.16 |
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
در گام دوم اقدام به محاسبة مقادیر نرمالشده میشود که در این مطالعه از طریق رابطۀ زیر انجام گرفته است:
که در آن، xijمقدار اولیه و fij مقدار نرمالشدة گزینة iام و بعد jام است. نتیجة دادههای نرمالشده ماتریس نرمال را تشکیل میدهد.
گام سوم: تعیین بهترین و بدترین مقدار برای همة توابع معیارها (Chen and Wang, 2009: 235) است که اگر تابع معیار نشاندهندة سود (مثبت) باشد، بهترین و بدترین مقادیر بر اساس رابطة زیر محاسبه میشود:
|
|
و اگر تابع معیار نشاندهندة هزینه (منفی) باشد، بهترین و بدترین مقادیر بر اساس رابطة زیر محاسبه میشود:
|
|
بدین‌ترتیب، میتوان بهترین و بدترین مقادیر را برای معیارها مشخص کرد (جدول 16).
جدول 16- بهترین و بدترین مقدار برای همة توابع معیارها
|
|
میانگین مؤلفهها |
||||||||||||||||||||
|
دانش |
نگرش |
رفتار |
|||||||||||||||||||
|
روستا |
تخریب اراضی |
حفظ منابع آب |
مخاطرات طبیعی |
به‌کارگیری اصولی سموم |
حفظ درختان |
تولیدات سالم |
به‌کارگیری فناوری |
تخریب اراضی |
حفظ منابع آب |
مخاطرات طبیعی |
به‌کارگیری اصولی سموم وکودها |
حفظ درختان |
تولیدات سالم |
به‌کارگیری فناوری |
تخریب اراضی |
حفظ منابع آب |
مخاطرات طبیعی |
به‌کارگیری اصولی سموم |
حفظ درختان |
تولیدات سالم |
به‌کارگیری فناوری |
|
f* |
0.11 |
0.11 |
0.13 |
0.11 |
0.11 |
0.11 |
0.11 |
0.11 |
0.11 |
0.14 |
0.11 |
0.11 |
0.11 |
0.11 |
0.11 |
0.12 |
0.11 |
0.12 |
0.11 |
0.11 |
0.12 |
|
f- |
0.06 |
0.09 |
0.08 |
0.09 |
0.08 |
0.09 |
0.09 |
0.09 |
0.09 |
0.06 |
0.09 |
0.08 |
0.09 |
0.09 |
0.09 |
0.09 |
0.09 |
0.08 |
0.09 |
0.09 |
0.07 |
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
گام چهارم: تعیین وزن و درجة اهمیت خصوصیتهاست. برای بیان اهمیت نسبی خصوصیتها و معیارها، باید وزن نسبی آنها را تعیین کرد. بدین‌منظور، روشهای گوناگون مانند Linmap، AHP، ANP، آنتروپی شانون، و بردار ویژه وجود دارد که متناسب با نیاز از آنها استفاده میشود. در پژوهش حاضر، از روش آنتروپی شانون برای تعیین وزن مؤلفهها استفاده شده است. وزن معیارهای پیشنهادی را 28 تن از کارشناسان مرتبط تعیین و محاسبه کردند و به هر مؤلفه تخصیص داده شده است (جدول 17).
جدول 17- وزن معیارها براساس روش آنتروپی
|
|
میانگین مؤلفهها |
||||||||||||||||||||||||
|
دانش |
نگرش |
رفتار |
|||||||||||||||||||||||
|
روستا |
تخریب اراضی |
حفظ منابع آب |
مخاطرات طبیعی |
به‌کارگیری اصولی سموم |
حفظ درختان |
تولیدات سالم |
به‌کارگیری فناوری |
تخریب اراضی |
حفظ منابع آب |
مخاطرات طبیعی |
به‌کارگیری اصولی سموم وکودها |
حفظ درختان |
تولیدات سالم |
به‌کارگیری فناوری |
تخریب اراضی |
حفظ منابع آب |
مخاطرات طبیعی |
به‌کارگیری اصولی سموم |
حفظ درختان |
تولیدات سالم |
به‌کارگیری فناوری |
||||
|
EJ |
0.990 |
995. |
994. |
996. |
996. |
997. |
996. |
995. |
997. |
989. |
997. |
994. |
996. |
996. |
996. |
995. |
997. |
994. |
996. |
996. |
991. |
||||
|
d |
0.01 |
0.005 |
0.006 |
0.004 |
0.004 |
0.003 |
0.004 |
0.005 |
0.003 |
0.011 |
0.003 |
0.006 |
0.004 |
0.004 |
0.004 |
0.005 |
0.003 |
0.006 |
0.004 |
0.004 |
0.009 |
||||
|
w |
0.28 |
0.14 |
0.17 |
0.11 |
0.11 |
0.08 |
0.11 |
0.14 |
0.08 |
0.31 |
0.08 |
0.17 |
0.11 |
0.11 |
0.11 |
0.15 |
0.09 |
0.17 |
0.11 |
0.11 |
0.26 |
||||
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
گام پنجم: محاسبة مقادیر فاصلة گزینهها با راه‌حل ایدهآل
در این مرحله، فاصلة هر گزینه از راه‌حل ایدهآل مثبت محاسبه میشود و سپس، محاسبة تجمیع آن بر اساس رابطههای زیر صورت میگیرد (Chang and Hsu, 2009: 3229):
|
|
|
|
|
که در آن، Sjفاصله از گزینة i نسبت به راه‌حل ایدهآل (ترکیب بهترین) و Rj فاصلة گزینة iاز راه‌حل ایدهآل منفی (ترکیب بدترین) است. رتبهبندی عالی بر اساس Sj و رتبهبندی بد بر اساس مقادیر Rj انجام خواهد شد. به دیگر سخن، Rjو Sj، بهترتیب، 1L و i1L از مترههای Lpرا نشان میدهند.
گام ششم: محاسبة مقدار Qiوایکور برای , …, m2, 1= i
مقدار Qi از طریق رابطة زیر محاسبه میشود:
|
|
که در آن:
و vوزن راهبرد (اکثریت معیارها) یا حداکثر مطلوبیت گروهی است. میزان فاصله از راه حل ایدهآل مثبت گزینة iام را نشان میدهد. به دیگر سخن، نشاندهندة فاصله از راه‌حل ایدهآل منفی برای گزینة iام است. در‌صورتی‌که 5/0v>، مؤلفه Qi دارای حداکثر توافق و زمانی که 5/0v<، این مؤلفه نشاندهندة حداکثر نگرش منفی است. در کل، 5/0=v به معنی توافق گروهی برابر است.
گام هفتم: رتبهبندی گزینهها بر اساس مقادیر Qi
بر اساس مقادیر Qi گزینهها که در مرحلة ششم محاسبه شد، میتوان به رتبهبندی گزینهها پرداخت. گزینههای دارای مقدار Qi بیشتر در اولویت پایینتر قرار میگیرند و مقادیر Qiکوچکتر به معنی رتبة بالاتر است (جدول 18).
جدول 18- رتبهبندی سطح دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی کشاورزان در روستاها بر اساس میزان فاصله نسبت به راه‌حل ایدهآل
|
|
بعد دانش |
بعد نگرش |
بعد رفتار |
|||||||||
|
روستا |
Sum (S) |
max(R) |
Q |
رتبه |
Sum (S) |
max(R) |
Q |
رتبه |
Sum (S) |
max(R) |
Q |
رتبه |
|
ورقی |
0.374 |
0.14 |
0.350 |
5 |
0.235 |
0.155 |
0.444 |
3 |
0.477 |
0.17 |
0.539 |
6 |
|
باداملق |
0.29 |
0.102 |
0.191 |
4 |
0.305 |
0.155 |
0.488 |
5 |
0.668 |
0.26 |
0.926 |
10 |
|
قزل حصار |
0.503 |
0.136 |
0.446 |
7 |
0.731 |
0.14 |
0.681 |
7 |
0.751 |
0.208 |
0.875 |
9 |
|
خادمی فجرآباد |
0.592 |
0.14 |
0.529 |
8 |
0.653 |
0.155 |
0.707 |
8 |
0.603 |
0.128 |
0.551 |
7 |
|
شوریک عبدآباد |
0.76 |
0.17 |
0.738 |
9 |
1.000 |
0.17 |
1.000 |
10 |
0.509 |
0.11 |
0.424 |
4 |
|
شیرآباد |
0.233 |
0.07 |
0.068 |
1 |
0.513 |
0.155 |
0.619 |
6 |
0.611 |
0.208 |
0.750 |
8 |
|
فجرآباد |
0.41 |
0.14 |
0.380 |
6 |
0.697 |
0.155 |
0.734 |
9 |
0.497 |
0.15 |
0.509 |
5 |
|
عبدآباد |
0.584 |
0.28 |
0.856 |
10 |
0.228 |
0.11 |
0.214 |
2 |
0.19 |
0.052 |
0 |
1 |
|
حسین‌آباد |
0.252 |
0.102 |
0.160 |
3 |
0.205 |
0.07 |
0 |
1 |
0.262 |
0.1 |
0.180 |
2 |
|
زوارم |
0.15 |
0.11 |
0.095 |
2 |
0.25 |
0.155 |
0.453 |
4 |
0.425 |
0.128 |
0.392 |
3 |
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
نتایج این مدل نشان داد، در بعد دانش زیستمحیطی روستای شیرآباد رتبه یک و روستای عبدآباد رتبه 10 را به لحاظ برخورداری از دانش و آگاهی در خصوص مؤلفه‌های هفت‌گانه برخوردار است. همچنین در بعد نگرش زیستمحیطی روستای حسین‌آباد رتبه یک و روستای شوریک عبدآباد رتبه ده را به لحاظ اعتقاد و باور درخصوص مؤلفه‌های هفت‌گانه برخوردار است؛ در نتیجه در بعد رفتار زیستمحیطی روستای عبدآباد که از میزان دانش و آگاهی بالایی درخصوص مؤلفه‌های هفت‌گانه برخوردار بود، به لحاظ رفتار و عملکرد و چگونگی پاسخ به محیط دارای رتبه یک و روستای باداملق رتبه ده است. بنابراین مشخص میشود، کشاورزان در روستاهای مختلف، از سطح برابری به لحاظ برخورداری از دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی برخوردار نیستند و دارای تفاوت‌های قابل توجهی با یکدیگر هستند.
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
از آنجاکه سواد زیستمحیطی، توانایی فهم مسائل محیطی در بستری کلان و مرتبط با هم است که امکان تجزیه و تحلیل، نتیجه‌گیری، ارزیابی و در نهایت تصمیمگیری دقیق و آگاهانه را به افراد میدهد و در برگیرندۀ شیوه‌ها، فعالیت‌ها و احساساتی است که ریشه در آشنایی با محیط و شناخت دقیق نسبت به آن دارد، از این‌رو، سواد زیستمحیطی کشاورزان روستایی به‌واسطۀ ارتباط مستقیم با بخش قابل توجهی از زمینهای کشاورزی و محیط زیست روستا، بسیار مهم و ضروری است؛ زیرا نا آگاهی‌های زیستمحیطی در بلند‌مدت زمینه‌های افزایش ناپایداری به‌ویژه ناپایداری اکولوژیکی را فراهم آورد. بر این اساس، هدف از این مطالعه تحلیل سواد زیستمحیطی کشاورزان روستایی به لحاظ ابعاد سه‌گانۀ دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی است. نتایج حاصل از یافتههای پژوهش نشان داد، علاقه‌مندی کشاورزان روستایی به شرکت در دوره‌های آموزشی حفظ منابع محیطی متوسط، ولی میزان شرکت آنها در این دورۀ آموزشی کم است. علت این امر را کشاورزان، برگزارنکردن کلاس های آموزشی از طرف نهادهای محلی (شورا و دهیار) و اعتمادنکردن به آنها و مفید‌نداستن این کلاس‌های آموزشی می‌دانستند، البته یکی از موانع مهم برای مشارکت هرچه بیشتر در برنامه‌های توسعه، داشتن سواد است که با بی‌سوادی یا کم‌سوادی این جامعه کشاورز سنخیت دارد. تحلیل دادهها در بخش آماراستنباطی حاصل از آزمون Tنشان داد، میزان دانش و نگرش زیستمحیطی کشاورزان درخصوص مؤلفه‌های مورد مطالعه متوسط به بالا‌ست. به‌طوری‌که، میزان دانش و آگاهی کشاورزان در خصوص مؤلفه‌های هفت‌گانه (بجز مؤلفۀ حفظ منابع آب) با توجه به sig در حد متوسط و معنادار بود. از این‌رو، بیشترین دانش و آگاهی و حتی رفتار زیستمحیطی کشاورزان، در خصوص مؤلفۀ کاهش فرسایش خاک و تخریب اراضی است که انتظار می‌رود از آنجاکه کشاورزان با اراضی به‌ویژه عنصر خاک بیشتر در ارتباط هستند، میزان دانش و آگاهی قابل توجهی در این زمینه داشته باشند؛ اما رفتار و عملکرد آنها نسبت به محیط در تمامی مؤلفهها، بجز به‌کارگیری دانش و فناوری عملکرد ضعیفی را نشان میدهد. دلیل این امر، کوچک‌بودن اراضی آب و دیم، بنیۀ مالی ضعیف کشاورزان، قطعه‌قطعه‌بودن زمینهای زراعی و نداشتن مهارت در به‌کارگیری ابزارآلات نوین کشاورزی است. نتایج یافتههای حاصل از آزمون همبستگی پیرسون نشان داد، ارتباط معناداری بین دانش زیستمحیطی با نگرش و رفتار زیستمحیطی وجود دارد که این ارتباط مستقیم و با شدت متوسط است. در پایان الویت‌بندی روستاها با استفاده از مدل وایکور نشان داد، میزان دانش و آگاهی کشاورزان در روستای شیرآباد در سطح مطلوب است، اما میزان نگرش یکسان کشاورزان در مؤلفه‌های هفت‌گانه در روستای حسین‌آباد و رفتار و عملکرد آنها در پاسخ به محیط در روستای عبدآباد در سطح قابل توجهی است.
بر اساس یافتههای پژوهش پیشنهاد میشود، به ادامه‌داربودن دوره‌ها و آزمودن تجربه‌های سازنده در زمینۀ زیستمحیطی طی سالیان متمادی بین کشاورزان توجه شود تا سواد زیستمحیطی کشاورزان روستایی در این زمینه افزایش یابد. همچنین نقش نهادهای محلی (شورا و دهیارها) در این زمینه مؤثر است. با برگزاری کلاس‌های آموزشی و ترویجی میتوان گامی مؤثر به‌منظور تقویت سواد زیستمحیطی کشاورزان روستایی برداشت. همچنین از آنجایی‌که نگرش کشاورزان مورد مطالعه نسبت به کشاورزی ارگانیک و سالم درحد مطلوب است و کشاورزان مورد مطالعه تا حدودی نسبت به زیان و پیامدهای منفی کشاورزی متداول واقف‌اند و ضرورت کشت به‌شیوۀ ارگانیک و سالم را دریافته‌اند؛ برای تقویت رفتار و مهارت آنها در به‌کارگیری ابزار و آلات نوین کشاورزی، لازم است ابتدا جامعۀ کشاورزی مورد مطالعه تشویق به یکپارچه‌سازی اراضی شوند و کمک‌های مالی برای خرید این تجهیزات نوین برای ارتقای تولید کشاورزی به آنها داده شود، به نوعی که به افزایش درآمد آنها منجر شود. همچنین، به‌لحاظ عملیات آموزشی و آگاهی‌بخشی زیستمحیطی از سوی نهادهای متولی، لازم است روستاهایی که از دانش، نگرش، رفتار زیستمحیطی پایینی در کشاورزی برخوردارند، در اولویت آموزشی قرار گیرند.
)
