تحلیل تطبیقی شاخص‌های سلامت در استان خوزستان

مقدمه

طرح مسأله

امروزه عدالت توزیعی^[1] یکی از مباحث مهم و مطرح در شهرها است که در صورت برقرارشدن، رضایت شهروندان و زندگی همراه با آسایش و آرامش را فراهم می‌کند. یکی از مهم‌ترین مشکلات شهرنشینی، نبودن عدالت فضایی در توزیع امکانات و خدمات مورد نیاز است. بعضی از امکانات و خدمات، شرایط خاصی دارند که توزیع بهینۀ آن‌ها ضرورت دارد؛ از جملۀ این امکانات، خدمات بهداشتی و درمانی است. در واقع دسترسی مطلوب به خدمات بهداشتی و درمانی برای همة مناطق و نواحی، به معنای فراهم‌کردن خدمات درست در زمان و مکان درست است. بنابراین از آن جایی که شرایط افراد بر توانایی برخورداری از خدمات بهداشتی و درمانی تأثیر می‌گذارد باید ترتیبی داد تا کل سیاست‌های توزیع خدمات برای همة افراد جامعه عادلانه باشد. عدالت در بهداشت و درمان به صورت ارزش اخلاقی که سعی در کاهش‌دادن تفاوت‌های سیستماتیک در گروه‌های مختلف جمعیتی در بین کشورهای دنیا دارد، تعریف می‌شود (Zere & et al, 2007: 3). همچنین ارتباط مثبتی بین فراهم‌بودن خدمات بهداشتی و درمانی و برخورداری از خدمات وجود دارد؛ بنابراین سیاست‌های تخصیص منابع بهداشتی و درمانی در دسترسی مصرف‌کنندگان به خدمات و نیز برقراری عدالت در دست‌یابی به خدمات نقش مثبتی دارد (کریمی و همکاران، 1388: 94). در عین حال میزان بهره‌مندی از خدمات نه تنها به در دسترس ‌بودن خدمات، بلکه به شیوۀ توزیع شاخص‌های اقتصادی در جامعه و نسبت هزینه‌های بهداشتی و درمانی به کل مخارج خانوارها نیز بستگی دارد ((Gakidou et al, 2004: 44. نکتۀ دارای اهمیت در این باره آن است که منابع بهداشتی و درمانی و خدمات مربوط به آن باید به صورت یکنواخت و منصفانه در اختیار همۀ مردم قرار گیرد (باقیانی و احرام‌پوش، 1383: 47)، اما توزیع ناعادلانۀ ثروت و حقوق اجتماعی نابرابر، مانع بهره‌مندی اکثر جامعه از امکانات موجود بهداشتی و درمانی متناسب با نیازهای خود شده است (ضرابی و همکاران، 1387: 215). توزیع منطقه‌ای این شاخص‌ها در ایران بیانگر این وضعیت است که شهرستان‌های ایران از نظر برخورداری از شاخص‌های بهداشتی و درمانی، همسان نیستند و اختلاف زیادی با یکدیگر دارند و اغلب آن‌ها از نظر شاخص‌های توسعة بهداشتی و درمانی در حد مطلوبی نیستند (تقوایی و همکاران، 1389: 50). استان خوزستان با وجود برخورداری از ثروت‌های طبیعی درخور توجه از دوگانگی منطقه‌ای گسترده به شکل توسعه‌یافته و توسعه‌نیافته رنج می‌برد. این در حالی است که توسعۀ منطقه‌ای باید شرایط و امکانات بهتری را برای همۀ مردم یک منطقه فراهم کند و تفاوت کیفیت زندگی بین مناطق را کاهش دهد (نصراللهی و همکاران، 1390: 66). با توجه به مطالعات انجام‌شده، بین شهرستان‌های استان خوزستان از لحاظ درجۀ توسعه‌یافتگی شکاف عمیقی وجود دارد؛ به گونه‌ای که 62 درصد آن‌ها در سطوح کمتر توسعه‌یافته و توسعه‌نیافته هستند (علی‌بخشی و همکاران، 1393: 1). همچنین شهرستان‌های استان خوزستان از نظر شاخص‌های سلامت، وضعیت مطلوبی ندارند (امینی و همکاران، 1385: 27).بدین ترتیبتحقیق حاضر با هدف تحلیل تطبیقی شاخص‌های سلامت در شهرستان‌های استان خوزستان به دنبال پاسخگویی به سؤالات ذیل است:

- مهم‌ترین شاخص‌های سلامت در شهرستان‌های استان خوزستان کدامند؟

- کدام شاخص‌ها بیشترین و کمترین ارزش وزنی برخورداری را در قلمرو مطالعه دارند؟

- وضعیت برخورداری شهرستان‌های استان خوزستان از شاخص‌های سلامت چگونه است؟

پیشینۀ پژوهش

انقلاب اول سلامتی که در انگلستان در سال 1832 محقّق شد، نقطۀ آغازین توجه به اصول سلامتی در مقیاس جهانی دانسته می‌شود. پس از آن راهکار انقلاب دوم سلامتی، با تأکید اجلاس سالیانة بهداشت جهانی بر ابعاد بهداشت زیست محیطی شهری تا سال 2000 تدوین شد. به دنبال آن پروژة شهر سالم با محوریت سازمان بهداشت جهانی(WHO) در سال 1986 آغاز گردید و در نهایت از اوایل قرن نوزدهم، ارتباط میان عوامل و شرایط محیطی با امراض و سلامتی، توجه محققان شاخه‌های مختلف علوم را به خود جلب کرد.

شکل 2.روند گرایش‌های زمانی در حوزة سلامت

تحلیل روند زمانی مطالعات در حوزه‌های سلامت همواره با مطالعات اثربخشی که حوزۀ سلامت را متحوّل کرده‌اند، همراه بوده است. در ادامه مهم‌ترین سوابق مطالعاتی در حوزۀ پژوهش در جدول (1) آمده است.

جدول 3. مهم‌ترین سوابق مطالعاتی در حوزه‌های سلامت

محدوده و قلمرو پژوهش

استان خوزستان با مساحت 64 هزار کیلومتر مربع از شمال با استان لرستان، از شمال غربی با استان ایلام، از مشرق با استان‌های چهارمحال بختیاری و کهگیلویه و بویر احمد، از جنوب شرقی با استان بوشهر، از مغرب با کشور عراق و از جنوب با خلیج فارس، هم‌مرز است. بر اساس گزارش مرکز آمار ایران در سال 1390 این استان، 24 شهرستان، 62 شهر و 132 دهستان دارد (شکل 2). در سال 1385 جمعیت استان خوزستان بالغ بر 3/4 میلیون نفر (معادل 07/6 درصد جمعیت کشور) و نسبت شهرنشینی 1/68 درصد و رشد جمعیت طی دورۀ 1385-1390 برابر 17/1 درصد بوده است (امان‌پور و مودّت، 1392: 118).

جدول 2. ویژگی‌های جمعیتی شهرستان‌های استان خوزستان

منبع: سالنامۀ آماری استان خوزستان، 1391

شکل 2. موقعیت جغرافیایی استان خوزستان و شهرستان‌های استان

روش پژوهش.

با توجه به مؤلفه‌های بررسی‌شده و ماهیت موضوع، پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و از لحاظ روش‌شناسی، توصیفی - تحلیلی و از نوع تحقیقات کمّی است. شاخص‌های اولی سنجش سلامت در پژوهش از سند ملی سلامت جمهوری اسلامی ایران (مرکز مدیریت داده‌ها و انفورماتیک وزارت بهداشت، درمان و آموزش پژشکی) استخراج شدند. پس از آن با بهره‌گیری از آرای خبرگان و نظرسنجی کارشناسی از 20 صاحبنظر در حوزۀ سلامت در دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور و با ملاحظۀ الگوی دسترسی به بانک داده‌ها 15 شاخص برای بررسی وضعیت سلامت در شهرستان‌های استان خوزستان انتخاب شد. در ابتدا شاخص‌های منتخب به لحاظ وضعیت برخورداری و با استفاده از روش تحلیل رابطۀ خاکستری¹ ارزیابی و سپس به منظور تعیین سطوح توسعه‌یافتگی شهرستان‌ها از مدل موریس استفاده شد. در نهایت با تکیه بر تحلیل الگوی تحلیل مکانی، سطح برخورداری شاخص‌های سلامت شهرستان‌ها با استفاده از نرم‌افزار ARC/GIS انجام شد.

جدول 3. شاخص‌های استفاده‌شده در پژوهش

(منبع: سالنامه آماری 1390)

به منظور آنالیز شاخص‌های منتخب از روش ترکیبی روابط خاکستری برای استخراج اوزان شاخص‌ها و وزن‌بخشی به آن‌ها و از روش موریس برای دسته‌بندی شهرستان‌ها استفاده شد. در روش موریس با بهره‌گیری از روابط ذیل پس از تعیین ضریب محرومیت، ضریب توسعۀ متّکی بر شاخص‌های بررسی‌شده محاسبه می‌شود.

تکنیک تحلیل رابطۀ خاکستری نیز یک تکنیک تصمیم‌گیری چندمعیاره است که برای ارزیابی تعدادی گزینه بر اساس چند معیار استفاده می‌شود. در این تکنیک نیز اساس کار، تشکیل ماتریس تصمیم[5] است (Deng, 1982). جزییات فرایند تحلیل رابطۀ خاکستری به این شرح است؛ایجاد رابطۀ خاکستری: زمانی که واحدهای اندازه‌گیری عملکرد شاخص‌های مختلف متفاوتند، ممکن است تأثیر برخی از شاخص‌ها نادیده گرفته شود. همچنین اگر هدف یا جهت این شاخص‌ها تفاوت داشته باشند، نتایج نادرست در تحلیل‌ها به وجود می‌آید (Huang & Liao, 2003: 41). بنابراین تبدیل همۀ ارزش‌های عملکردی هر گزینه به یک‌سری مقایسه‌ای در فرایندی مشابه نرمالیزه‌کردن، ضروری به نظر می‌رسد. این پردازش، گام ایجاد روابط خاکستری در تئوری سیستم­های خاکستری نامیده می‌شود. در یک مسألۀ تصمیم‌گیری چندشاخصه که دارای m گزینه و n شاخص است، i امین گزینه را می‌توان به ‌صورت   بیان کرد؛ به طوری که  عبارت از ارزش عملکردی شاخص j برای گزینۀ i است. عبارت  را می‌توان به کمک یکی از روابط ذیل به سری مقایسه‌ای  تبدیل نمود.

تعریف سری‌های هدف مرجع[6]: پس از ایجاد روابط خاکستری با استفاده از معادلات بالا، تمام ارزش‌های عملکردی در مقیاس [0 و 1] قرار می‌گیرند. اگر برای یک شاخص j  در گزینۀ i‌، ارزش که از فرایند ایجاد رابطۀ خاکستری ایجاد شده است، برابر با 1 یا از ارزش مربوط به هر گزینۀ دیگری به 1 نزدیک‌تر باشد، بدین معناست که عملکرد گزینۀ i  در شاخص j از سایر گزینه‌ها بهتر است. بنابراین اگر برای گزینه‌ای تمام ارزش‌های عملکردی، یک باشد، این گزینه بهترین انتخاب خواهد بود. محاسبۀ ضریب رابطه‌ای خاکستری[7]: ضریب رابطۀ خاکستری برای تعیین نزدیکی به  استفاده می‌شود. محاسبۀ رتبۀ رابطه‌ای خاکستری[8]: پس از محاسبۀ تمام ضرایب رابطه‌ای خاکستری ، رتبۀ رابطه‌ای خاکستری با استفاده از این رابطه محاسبه می‌شود:

این رابطه رتبۀ رابطه‌ای خاکستری را بین  و  نشان می‌دهد. در واقع این عبارت، میزان همبستگی سری مرجع هدف و سری مقایسه‌ای را نشان می‌دهد.  وزن شاخص j است که معمولاً به قضاوت تصمیم‌گیرنده یا به ساختار مسألۀ پیشنهادی بستگی دارد.

مبانی نظری پژوهش

در منابع گوناگون، تعاریف مختلفی از سلامت ارائه شده است. نبودن بیماری در فرد، قدیم‌ترین تعریف ارائه‌شده از سلامتی است (سام‌آرام، 1388: 135). تعریف سلامت از دیدگاه سازمان جهانی بهداشت (WHO) عبارت است از برخورداری از آسایش کامل جسمانی، روانی و اجتماعی و نه فقط نداشتن بیماری و نقص عضو است (باباخانی، 1388: 10). سلامت زیست و ابعاد گستردۀ آن به شکل یک مفهوم پویا با میزان آگاهی و چگونگی تلقّی جوامع با شرایط گوناگون جغرافیایی و فرهنگی ارتباط مستقیمی دارد (سام‌آرام، 1388: 135). جغرافیای سلامت در سال 1980 به‌عنوان یک اصطلاح برای توصیف بین جغرافیا و مرگ، بیماری و جنبه‌های مربوط به ارائۀ خدمات ظهور کرد (G.Moon, 2009: 35). ریشۀ مفهومی جغرافیای سلامت به یونان برمی‌گردد؛ بنابراین بیشترین پیشینۀ اخیر آن به تحقیقات اروپایی و جست‌وجو برای آگاهی از شرایط سلامتی نامطلوب مربوط است. در قرن بیستم مطالعات جغرافیای سلامت و بیماری به طور اساسی گسترش پیدا کردند و در آغاز، زیرمجموعه‌ای از تحقیقات پزشکی و خدمات سلامتی بر جای گذاشتند و با نام آسیب‌شناسی جغرافیایی نیز مطرح بوده‌اند. جغرافیای سلامت دو راه تحقیقی را پوشش می‌دهد که نخستین راه به نقشه‌کشی، مدل‌های تعیین‌کنندۀ فضایی، توزیع و انتشار بیماری مربوط است و دومین راه موقعیت‌یابی، توزیع، دسترسی و استفاده از خدمات سلامتی را شامل می‌شود (G.Andrws & G.Moon, 2005: 55).

اولین دلیل برای یک روش جغرافیایی در تحقیق سلامتی این است که سلامت و مراقبت‌های سلامتی به‌شدت در گرو فضا و مکان هستند. دلیل دیگر این است که با توجه به پیشرفت تکنولوژی‌های جدید، مراقبت‌های سلامتی بسیار متغیر و روابط مراقبتی از لحاظ فیزیکی دور هستند. جغرافیای سلامت کمّی، تعیین‌کنندگان جغرافیایی و الگوهای بیماری و سلامتی، الگوی جغرافیایی بیماری و سلامت و نتایج آن را بررسی می‌کند و جغرافیای سلامت کیفی، روابط سلامت، مراقبت‌های سلامتی و مکان را در نظر می‌گیرد. جغرافی‌دانان به توسعه و پیشرفت مفهوم خاص و شیوه‌های تحقیقی این موضوعات که شامل بیماری‌های مسری منطقه و مناطق درمانی هستند، بسیار کمک کردند(G.Andrws & (G.Moon, 2005: 59.

در ادبیات اقتصاد بهداشت، سلامت انسان یک سرمایه تلقی می‌شود و امور بهداشتی و درمانی با عملکرد خود می‌تواند به افزایش سلامت انسان‌ها کمک کند (امینی، 1385: 28). در حال حاضر در تمام کشورهای جهان به‌ویژه کشورهای فقیر به علت فقر حاکم جامعه و با توجه به رابطۀ تنگاتنگ وضعیت اقتصادی - اجتماعی و به‌خصوص درآمد افراد (Chakraborty, and etal, 2009: 47)، خدماتی که پاسخگوی نیازهای مختلف آنها باشد، تأمین نمی­شود (Sohel Rana, 2006: 321). در این رابطه درک و فهم اینکه چطور با تدارک سلامت عمومی، جمعیت شهری تأمین و تقویت شود اهمیت بسیار زیادی برای دولت‌ها دارد (Vearey, et al, 2010: (694؛ به طوری که در طول 15 سال گذشته به صورت بی‌سابقه‌ای به موضوع سلامت شهری از سوی دولت‌های مختلف توجه شده است (Curvy, (et al, 2010: 82. خدمات بهداشتی را باید یکی از اجزای غیر قابل تفکیک توسعۀ اجتماعی در نظر گرفت که اهداف، سیاست‌ها و برنامه‌های روشن داشته باشد (نیکپور و همکاران، 1368: 44). هر کشور بر اساس این اهداف و برنامه‌ها باید سیاستی پیش گیرد که خدمات درمانی را برای همۀ مردم جامعه تأمین کند (تقوایی و همکاران، 1389: 63)؛ چرا که هدف اصلی نظام سلامت، ارائۀ خدمات بهداشتی به گروه‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی جامعه است. موفقیت این نظام به دو عامل کیفیت خدمات و بهره‌مندی مردم از خدمات بستگی خواهد داشت، هر چه کیفیت خدمات بهداشت و درمان بهتر باشد و گروه‌های اقتصادی و اجتماعی گسترده‌تری از آن بهره‌مند شوند، آن نظام موفق‌تر تلقّی می‌شود (قاجاریه سپانلو و همکاران، 1382: 12). بنابراین توزیع عادلانه و مناسب‌تر امکانات و خدمات بهداشتی و درمانی و به طور کلی بعد سلامت انسانی، یکی از اجزای اصلی توسعۀ پایدار و همه‌جانبه محسوب می‌شود (بابایی و همکاران، 1383: 10).

یافته‌های پژوهش

تحلیل روابط خاکستری از شاخص‌های سلامت

به منظور تحلیل و استخراج اوزان شاخص‌ها در شهرستان‌های استان خوزستان در ابتدا ضریب رابطۀ خاکستری شاخص‌ها محاسبه شده است. در گام نخست در تحلیل حاضر با استفاده از رابطۀ یک، نزدیکی به ، ارزیابی و داده‌ها نرمال شده‌اند.

رابطۀ (1):                              

جدول 4. ضریب رابطۀ خاکستری

(منبع: نویسندگان)

پس از به ‌دست‌ آوردن ضریب رابطۀ خاکستری و محاسبۀ تمام ضرایب رابطه‌ای خاکستری ، رتبۀ رابطه‌ای خاکستر با استفاده از رابطۀ دو محاسبه شده است.

رابطه (2)

در این محاسبات w همان وزن شاخص‌ها است که قبلاً با روش AHP محاسبه و وزن هر شاخص در تک تک درایه‌های مربوط به آن شاخص ضرب شده است (با توجه به حجم بالای محاسبات، نگارنده به ارائۀ نتیجۀ نهایی محاسبات اکتفا کرده است و سایر محاسبات در پیوست مقاله موجود هستند). مرحلۀ آخر در تحلیل حاضر، استخراج ارزش وزنی شاخص‌های مطالعه‌شده در هر شهرستان است که در جدول (5) و نمودار خوشه‌ای ارائه شده است.

جدول 5. رتبۀ رابطۀ خاکستری هر شهرستان

(منبع: نویسندگان، 1393)

شکل 3. نمودار خوشه ای شاخص‌های سلامت استان خوزستان

مطابق با یافته‌های تحلیل خوشه‌ای و تحلیل روابط خاکستری از سطوح برخورداری شاخص‌های سلامتی در شهرستان‌های استان خوزستان، شهرستان‌های اهواز، دزفول، ایذه و آبادان به‌عنوان خوشۀ اول برخوردار از شاخص‌های سلامتی شناخته شد. در طرف مقابل شهرستان‌های هفتکل، باوی، هندیجان و هویزه، خوشۀ آخر برخورداری شناخته شده و کمترین ارزش وزنی را در بین شهرستان‌های استان خوزستان به خود اختصاص دادند.

تحلیل روش موریس از شاخص‌های سلامت

در این الگوی تحلیل در مرحلۀ نخست، میزان محرومیت شهرستان‌ها در هر یک از شاخص‌های منتخب، محاسبه و مقادیر محاسبه‌شدۀ حداکثر و حداقل شاخص‌ها در مرحلۀ دوم ارزیابی شده است.

جدول 6.مقادیر همگن شاخص‌های توسعۀ به‌دست‌آمده بر اساس

(منبع: نویسندگان، 1393)

در ادامه با استفاده از فرمول  ضریب نهایی برخورداری شهرستان‌ها از شاخص‌های منتخب محاسبه شده است (به علت طولانی‌شدن جداول آنالیز، نتیجۀ نهایی تحلیل در مقاله، ذکر و سایر جداول در پیوست مقاله موجود هستند).

جدول 7. ضریب، رتبه و میزان توسعه‌یافتگی شهرستان‌های استان خوزستان بر اساس روش موریس

(منبع: نویسندگان، 1393)

با توجه به ضریب‌های توسعۀ به‌دست‌آمده از روش موریس جدول (7)، شهرستان‌های استان خوزستان از نظر توسعه‌یافتگی به چهار سطح توسعه‌یافته، در حال توسعه، کمتر توسعه‌یافته و محروم تقسیم شدند. نتایج نشان می‌دهد که از مجموع 24 شهرستان استان خوزستان، 6 شهرستان (اهواز، بهبهان، مسجدسلیمان، لالی، دشت‌آزادگان، رامهرمز) توسعه‌یافته، 8 شهرستان (رامشیر، هفتکل، امیدیه، شوشتر، آبادان، باغملک، اندیمشک، دزفول) در حال توسعه، 8 شهرستان (هویزه، ایذه، بندر ماهشهر، هندیجان، اندیکا، شوش، شادگان، گتوند) کمتر توسعه‌یافته و 2 شهرستان (خرمشهر، باوی) محروم هستند.

شکل 4. سطح توسعۀ شهرستان‌های استان خوزستان بر اساس روش موریس

نتیجه‌گیری

استفاده از شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی می‌تواند معیار مناسبی برای تعیین جایگاه آن نواحی و همچنین عاملی در جهت رفع مشکلات و نارسایی‌های مبتلا به خود برای دستیابی به رفاه اقتصادی و سلامت اجتماعی و رسیدن به توسعه باشد. در پژوهش حاضر با هدف تحلیل شهرستان‌های استان خوزستان به لحاظ برخورداری از شاخص‌های سلامت، مهم‌ترین شاخص‌های سلامت تعیین شده است و سپس بر اساس این شاخص‌ها وضعیت 24 شهرستان استان خوزستان به لحاظ برخورداری از شاخص‌های سلامت با استفاده از روش تحلیل رابطۀ خاکستری، ارزیابی شده است. نتایج آنالیز کمّی حاصل از مدل‌سازی آماری – مکانی را در این پژوهش در دو بُعد بررسی می‌شود.

• بعد اول، تحلیل مکانی شاخص‌ها است. در بعد تحلیل مکانی، بررسی‌ها نشان داده است که شهرستان اهواز در میان سایر شهرستان‌های استان خوزستان، در وضعیت برخوردار از شاخص‌های منتخب سلامت قرار دارد. همچنین نتایج آنالیز در مدل موریس نشان داده است که از کل شهرستان‌های استان، 6 شهرستان اهواز، بهبهان، مسجدسلیمان، لالی، دشت‌آزادگان و رامهرمز توسعه‌یافته، 8 شهرستان رامشیر، هفتکل، امیدیه، شوشتر، آبادان، باغملک، اندیمشک و دزفول در حال توسعه، 8 شهرستان هویزه، ایذه، بندر ماهشهر، هندیجان، اندیکا، شوش، شادگان و گتوند کمتر توسعه‌یافته و دو شهرستان خرمشهر و باوی محروم هستند.
• ارزیابی تحلیل خوشه‌ای از تحلیل روابط خاکستری نشان از واریانس بالای شاخص‌های برخورداری در بین شهرستان‌های استان خوزستان دارد. تحلیل خوشه‌های برخورداری بر مبنای ارزش وزنی شاخص‌ها نشان داده‌اند که در خوشۀ اول برخورداری، شهرستان اهواز با ارزش وزنی 998/0 به‌عنوان خوشة توسعه و در خوشۀ سوم و زیر خوشۀ دوم برخورداری، شهرستان‌های هفتکل و باوی با ارزش وزنی 290/0 به‌عنوان خوشة فقر شناخته شده‌اند.
• بعد دوم استنتاج از پژوهش حاضر تحلیل موضوعی شاخص‌های سلامت است. نتایج تحلیلی - موضوعی شاخص‌های منتخب سلامت در شهرستان‌های استان خوزستان نشان داده‌اند که در بین شاخص‌ها به‌ترتیب شاخص تعداد پزشکان متخصّص، تعداد دندان‌پزشک و همچنین تعداد مراکز پرتونگاری بیشترین پراکندگی را در ارتباط با شهرستان‌های استان دارند. البته لازم به ذکر است که شهرستان اهواز با مرکز قرار گرفتن کلان‌شهر اهواز که محل اصلی سازمان‌های اداری - خدماتی در استان خوزستان است، به صورت یک کلان‌شهر درمانی با حوزۀ نفوذ فرامنطقه‌ای محسوب می‌شود. این عامل باعث شده است این شهرستان از نظر سطح دسترسی و پراکندگی موضوعی شاخص‌ها نسبت به سایر شهرستان‌ها برتری داشته باشد. این تمرکز البته با اِعمال سیاست‌های نظام تحول بهداشت و درمان در حال کم‌شدن است.

منابع

امان‌پور، سعید؛ مودت، الیاس، (1392)، سنجش و رتبه‌بندی میزان توسعه و فقر در استان خوزستان، مطالعات برنامه‌ریزی شهری، شماره 1، صص 132-113.

احمدی، سجاد؛ صبوری‌خواه، حمید، درویشی، هدایت‌الله و جباری؛ حبیب، (1393)، تحلیل فضایی برخورداری استان‌های ایران در شاخص‌های سلامت، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، سال 4، شماره 14، صص 44 -31.

امینی، نجات؛ یداللهی، حسین و اینالو؛ صدیقه، (1385)، رتبه‌بندی سلامت استان‌های کشور، رفاه اجتماعی، شماره 20، صص 48-27.

بابایی، غلامرضا؛ فقیه‌زاده، سقراط و فیضی؛ آوات، (1383)، شناسایی قطب های همگن از استان های کشور بر مبنای شاخص های بهداشتی و جمعیتی به کمک تکنیک آماری خوشه بندی فازی، ماهنامه دانشور پزشکی، دانشگاه شاهد، شماره 52، صص 10-5.

باباخانی، محمد؛ راغفر، حسین، (1388)، رابطۀ نابرابری درآمد و سلامت در ایران طی سال‌های 1385-1355، مدیریت سلامت، صص 16-9.

باقیانی مقدم، محمدحسین؛ احرام‌پوش، محمدحسن، (1383)، اصول و کلیات خدمات بهداشتی، چاپ دوم، یزد، انتشارات شبنم دانش با همکاری انتشارات چراغ دانش.

تقوایی، مسعود؛ شاهیوندی، احمد، (1389)، پراکنش خدمات بهداشتی و درمانی در شهرستان‌های ایران، رفاه اجتماعی، شماره 39، صص 54-33.

زنگی‌آبادی، علی، (1378)، تحلیل سامان‌دهی ساختار فضایی شاخص‌های توسعۀ شهری در شهرهای بالای 100 هزار نفر، رساله دکتری، دانشگاه اصفهان، ص 36.

زنگی‌آبادی، علی؛ امیر عضدی، طوبی و پریزادی؛ طاهر، (1391)، تحلیل فضایی شاخص‌های توسعۀ خدمات بهداشتی و درمانی در استان کردستان، انجمن جغرافیای ایران، شماره 32.

زنگی‌آبادی، علی؛ بهاری، عیسی و قادری؛ رضا، (1392)، تحلیل فضایی و سطح‌بندی شاخص‌های بهداشتی - درمانی با استفاده از GIS، مطالعۀ موردی: شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی، تحقیقات جغرافیایی، شماره 1، صص 106-75.

جمعی از نویسندگان، (1364)، سالنامۀ آماری 1390-1391 خوزستان؛ سازمان جهانی بهداشت (فرایند مدیریت برای توسعۀ بهداشت کشور)، ترجمه محمد عصار، تهران، نشر مترجم.

سام آرام، عزت‌الله؛ امینی یخدانی، مریم، (1388)، بررسی وضعیت سلامت زنان سرپرست خانوار تحت پوشش سازمان بهزیستی قم، بانوان شیعه، شماره 21، صص 160-134.

صیدایی، سید اسکندر؛ جمینی، داود و جمشیدی؛ علیرضا، (1392)، تحلیلی بر وضعیت شاخص‌های بهداشتی - درمانی در شهرستان‌های استان کرمانشاه با بهره‌گیری از مدل‌های TOPSIS، AHP و تحلیل خوشه‌ای، برنامه‌ریزی فضایی، شماره 1، بهار 93.

ضرابی، اصغر؛ محمدی، جمال و رخشانی‌نسب؛ حمیدرضا، (1386)، تحلیل فضایی شاخص‌های توسعۀ خدمات بهداشت و درمان، رفاه اجتماعی، شماره 27 ، صص 234-213.

علی‌بخشی، آمنه؛ نظم‌فر، حسین، یزدانی، محمدحسین و شکوری؛ گیتی، (1393)، ارزیابی وضعیت توسعه‌یافتگی شهرستان‌های استان خوزستان با استفاده ازروش ویکور، همایش ملی مهندسی عمران، معماری و مدیریت پایدار شهری.

قاجاریه سپانلو، صدف؛ شاهنده، خندان و مجدزاده؛ سیدرضا، (1382): بررسی سرانه و نابرابری در وضعیت اقتصادی و دریافت خدمات بهداشتی درمانی مردم: پایگاه تحقیقات جمعیت دانشگاه علوم پزشکی تهران (شهرداری منطقۀ 17 تهران)، دیابت و لیپید ایران، ویژه‌نامه 1، دوره 3، طرح تحقیقاتی MONICA، صص 20-11.

کیانی، اکبر؛ فاضل‌نیا، غریب و جمشیدی؛ پروانه، (1391)، بررسی و ارزیابی خدمات مراکز بهداشتی - درمانی شهر زابل با استفاده از مدل TOPSIS، جغرافیا و برنامه‌ریزی، شماره 43، صص 190-169.

نصراللهی، خدیجه؛ اکبری، نعمت‌الله و حیدری؛ مسعود، (1390)، تحلیل مقایسه‌ای روش‌های رتبه‌بندی در اندازه‌گیری توسعه‌یافتگی (مطالعۀ موردی: شهرستان‌های استان خوزستان)، آمایش سرزمین، شماره 4، صفحات ۶۵- ۹۳.

نیک‌پور، بهمن؛ آصف‌زاده، سعید و مجلسی؛ فرشته، (1368)، مدیریت و برنامه‌ریزی بهداشت و درمان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

Chakraborty, R., Kaushik, B. & Samiran B. (2009), Relationship of Family Income House Body Mass Index and Chronic Energy Deficiency among Urban Bengalee Male Slum Dwellers of Kolkata, India, www.Elsevier.com, pp 45-75.

Curvy, L., Minh, L., Harlan M., Krumholz, J., Paul, K., Stephen, R., Lauren, T. & Elizabeth, H. (2010), Achieving Large Ends with Limited Means: Grand Strategy in Global health, www.Elsevier.com, pp 82-86.

Deng, J. L. (1982), Control problems of grey system, Systems and Control letters, 1, 288-294.

Dora, C., Haines, A., Balbus, J., Fletcher, E., Adair-Rohani, H., Alabaster, G. & Neira, M. (2014), Indicators linking health and sustainability in the post-2015 development agenda. The Lancet.

El-Zein, A., Jabbour, S., Tekce, B., Zurayk, H., Nuwayhid, I., Khawaja, M., ... & Hogan, D. (2014), Health and ecological sustainability in the Arab world: a matter of survival. The Lancet, 383(9915), 458-476.

Gakidou, E., Murray, CJL. & Frenk, J. (2004), Defining and measuring health inequality: an approach based on the distribution of health expectancy, Bulletin of the World Health Organization, 78: 42-54.

Moon, G. (2009), Health Geoghraphy, University of Southampton, Highfield, UK, 2009 Elsevier Ltd. All rights reserved.

Huang, J. T. & Liao, Y. S. (2003), Optimization of machining parameters of Wire-EDM bases on grey relation and statistical analysis, International Journal of Production Research, 41, 1707–1720.

Smith, H. K., Harper, P. R., Potts, C. N. & Thyle, A. (2009), Planning sustainable community health schemes in rural areas of developing countries. European Journal of Operational Research, 193(3), 768-777.

Sohel Rana, M. D. (2009), Status of Water Use Aanitation and Hygienic Condition of Urban Alums: A Study on Rupsha Ferighat Slum, Khulna, www.Elsevier.com, pp 322-328.

Vearey, J., Ingrid, P., Liz, T., Lorena Nunez, B. & Scott, D. (2010), Urban health in Johannesburg: The Importance of Place in Understanding Intra-urban Inequalities in a Context of Migration and HIV, Journal Homepage: www.elsevier.com/locate/ health Place, pp 694-702.

Zere, E., Mandlhate, C., Mbeeli, T., Shangula, K., Mutirua, K. & Kapenambili, W. (2007), Equity in health care in Namibia: developing a needs-based resource allocation formula using principal components analysis. Int J Equity Health, 6(1): 3.