مقدمه

طرح مسئله

متغیر منابع آب در توسعة تمامی جوامع و فرهنگ‌ها، به‌دلیل نقشی که در تغذیه، تأمین انرژی، سلامت بشر، پایداری محیط، بهبود وضعیت رفاه اجتماعی، رشد دربرگیرنده و ارتقای سرزندگی جامعه ایفا می‌کند و همچنین به دلیل اثرگذاری آن به‌طور خاص در کاهش فقر، توسعة اقتصادی و پایداری محیط ‌زیست، همواره به صورت پیچیده‌ای مطرح بوده است(World Water Assessment Program, (2015, p: 2؛ از این‌ رو منابع آب به عنوان هستة اصلی توسعة پایدار به حساب می‌آید و از نقش اساسی در توسعة اقتصادی - اجتماعی، حفاظت اکوسیستم‌ها و حیات نوع بشر برخوردار است (United Nations, 2014).

با توجه به اهمیت موضوع آب در سطح بین‌المللی، اهداف و برنامه‌های متعددی در این زمینه تدوین شده است. برای نمونه یکی از هشت هدف توسعة هزاره (MDG^[1])، برای افق 2015 میلادی، کاهش پنجاه‌ درصدی جمعیت فاقد دسترسی به منابع آب پایدار و شبکة فاضلاب بوده است(UNDP, (2015؛ لیکن برخلاف توفیق نسبی بعضی کشورها در دستیابی به این اهداف، به دلیل تأمین نشدن شرایط مورد انتظار در تمامی کشورها، دوباره در سال 2015 اهداف جدیدی با گستردگی مفهومی بیشتر تحت عنوان «اهداف 17‌گانة ‌توسعة پایدار(SDG^[2])» تدوین شد؛ از این میان با توجه به بحران‌های رویاروی جهان حاضر، مشخصاً یک مورد به بحث منابع آب اختصاص یافته است؛ بر این اساس هدف مربوطه، موجودیت منابع، پایداری مدیریت منابع آب و شبکة فاضلاب را برای تمامی گروه‌ها بررسی می‌کند
(UN Department of Economic and Social (Affairs, october 2015. مقایسه نشان می‌دهد طی چند دهة گذشته، بحث توسعة پایدار به طور خاص در مقولة منابع آب، صرفاً از یک موضوع تک‌بُعدی فاصله گرفته و دارای ابعاد متنوع و پیچیده‌ای شده است.

میان‌کنش منابع آب و توسعة پایدار دیگر فقط به سه بُعد اقتصادی، اجتماعی و محیط ‌زیست محدود نمی‌شود و مسائلی نظیر سلامت بشر، تأمین غذا و انرژی، شهری شدن و توسعة صنعتی از طریق سیاست‌ها و اقدامات اجرایی به تقویت یا تضعیف توسعة پایدار خواهد انجامید(World Water (Assessment Program, 2015, p: 3؛ از این ‌رو در این پژوهش کوشش بر آن است تا با شاخصی چند‌بُعدی، وضعیت کم‌آبی در پژوهشی منتخب سنجیده شود.

با توجه به نیاز به‌کارگیری شاخصی کل‌نگر و مسلط به مسائل آبی از میان شاخص‌های موجود، شاخص فقر آبی بنا به اینکه از یک‌سو مباحث منابع آب را پوشش داده و از سوی دیگر، ابعاد برنامه‌ای و توسعه‌ای کم‌آبی را نیز مد نظر قرار می‌دهد، انتخاب شد. در تعریف این شاخص، سالیوان^[3]، نظریه‌پرداز اصلی این حوزه، از تعریف فقر آمارتیا سن^[4] بهره گرفته است؛ بر این اساس اگر فقر به صورت محرومیت از قابلیت‌های اساسی و نه صرفاً کم بودن درآمد، که ضابطة متعارف شناسایی فقر است، تعریف شود (سن, 1381, ص. 126)، آن‌گاه فقر آبی، محرومیت از مجموعة عواملی تعریف می‌شود که کمبود منابع آب، تنها مولفة شناخته‌شدة آن است.

مفهوم پایة فقر آبی در برگیرندة پنج محور اصلی است: (1) منابع؛ (2) دسترسی؛ (3) ظرفیت؛
(4) مصرف و (5) محیط ‌زیست. محور منابع به بررسی موجودیت منابع آب سطحی و زیرزمینی و محور دسترسی به چگونگی دسترسی به این منابع در نمونة موردی می‌پردازد. در محور ظرفیت، به طور کلی مجموعة عواملی بررسی می‌شود که در ظرفیت اقتصادی و اجتماعی نمونة اثرگذارند؛ از جمله: درآمد، تحصیل، بهداشت و سلامت افراد.

از دیگر محورهای فقر آبی، محور مصرف است. با مطالعة این محور، الگوی مصرف در بخش‌های مختلف و بهره‌وری مصرف مشخص می‌شود. در آخرین مرحله نیز محور محیط ‌زیست است که در آن تعدادی از مقولات محیط ‌زیستی مرتبط با تأمین و مدیریت آب مطالعه می‌شود(Lawrence, Meigh, & (Sullivan, 2002, p: 1.

مزایای متعددی برای محاسبة فقر آبی در متون مختلف موجود در این زمینه معرفی شده که بعضی از این موارد عبارتند از:

1. توانمندسازی اجتماعات و نیز متولیان توسعة منطقه‌ای در تدوین برنامه‌های کارآمد از طریق فراهم‌سازی اطلاعات بهتر در زمینة موجودی منابع آب محلی و تقاضا؛
2. توانایی محاسبة تنش آبی توسط جوامع؛
3. فراهم آوردن داده‌های یکپارچه و روش‌شناسی شفاف که بر اساس آن، اولویت توسعة پروژه‌های آبی و از آن طریق، رویکرد توسعة منطقه‌ای مشخص می‌شود؛
4. شناسایی بهتر سرمایه‌های طبیعی در هر جامعه؛
5. ارتباطات میان‌بخشی نظیر آموزش، پایداری، آب مورد نیاز زیست‌بوم‌ها و ...

(Sullivan, Derivation and Testing of the Water Poverty Index Phase 1, 2002, p: 1).

پیشینة موضوع و مفهوم‌شناسی شاخص فقر آبی (WPI)

فقرآبی (WPI)، شاخصی است که در مطالعات اخیر دربارة کم‌آبی مورد توجه پژوهشگران بسیاری قرار گرفته است. از اولین پژوهش‌های انجام‌شده در این حوزه، می‌توان به پژوهش سلامه (Salameh, E, 2000) اشاره کرد. وی شاخص فقر آبی را به عنوان نسبت آب تجدیدپذیر دردسترس به حجم مورد نیاز برای تأمین مواد غذایی و مصارف خانگی در سال تحت شرایط اقلیمی یک منطقه تعریف کرده است. در این مطالعه، تمامی زیرشاخص‌های مورد استفاده از جنس منابع آب است و توجه پژوهشگر صرفاً بر شناسایی مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر منابع آب در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی بوده است.

فیتلسون و چنووس (Feitelson & Chenoweth, 2002) با نگاهی متفاوت به این بحث، فقر آبی را برای یک کشور یا منطقه، شرایطی تعریف می‌کنند که در آن امکان تأمین هزینة لازم برای دسترسی به آب پایدار برای همة مردم و در تمامی فصول وجود نداشته باشد. این دو پژوهشگر ساختار جدیدی را از فقر آبی متکی بر دو مفهوم اصلی «هزینه» و «توانایی مالی پرداخت» ارائه کرده‌اند.

در مطالعات بعدی که در این حوزه صورت گرفت، لاورنس و همکاران (Lawrence, Meigh, & Sullivan, The Water Poverty Index: an International Comparison, 2002) فقر آبی را به عنوان یک شاخص چندبعدی و دارای مؤلفه‌های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی معرفی کردند. سالیوان در این پژوهش با بهره‌‌گیری از تعریف فقر آمارتیا سن اظهار داشت که چنانچه فقر به مثابة محرومیت از بعضی قابلیت‌های اساسی و نه صرفاً کمبود درآمد دانسته شود (سن، 1381: 15)، آنگاه فقر آبی به معنای محرومیت از مجموعة عواملی است که تنها کمبود منابع آب در این میان شناخته‌شده است.

پس از انتشار مفهوم چند‌بُعدی شاخص فقر آبی، مقایسة جهانی این موضوع توجه پژوهشگران را جلب کرد و پژوهش‌های گسترده‌ای نیز دربارة آن انجام شد. همچنین، در پژوهش سالیوان و همکاران (Sullivan, Meigh, & Lawrence, 2006) دربارة چگونگی عملکرد WPI در مقیاس‌های مختلف توضیحاتی داده شد. در این مقاله نمونه‌هایی از به‌کارگیری این شاخص در سطح محلی، حوضه آبریز، منطقه و ملی ارائه شده است.

در این بین، هایدک (Heidecke, 2006)، تنها پژوهشگری است که فقر آبی را در سطح منطقه بررسی کرده است. البته منطقه در پژوهش وی، تمامی مناطق زیرمجموعة کشور بنین است. او با ادامة مسیر سالیوان، اقدام به ایجاد اصلاحاتی خرد در محاسبة فقر آبی کرده و به این وسیله، کران بالا و پایین محاسبات را تا 05/0 افزایش داد. با این تغییر از نظر وی، بالاترین و پایین‌ترین امتیازات هم در طول زمان، امکان بهبود یا افول خواهند داشت.

در میان تعاریف بررسی‌شده، با توجه به اینکه مفهوم فقر آبی از دیدگاه سالیوان از یک‌سو مباحث منابع آب و از سوی دیگر مباحثی از جنس برنامه‌ریزی و توسعه را تحت پوشش قرار می‌‌دهد، برای ادامة مسیر پژوهش پیش‌رو از اولویت برخوردار است. در جدول زیر تعاریف ارائه‌شدة صاحب‌نظران این حوزه مقایسه شده است.

جدول 1. شاخص فقر آبی از دیدگاه صاحب‌نظران مختلف

روش‌شناسی پژوهش

روش‌شناسی این پژوهش مشتمل بر دو بخش است: در بخش ابتدایی به منظور مطالعة شرایط حال حاضر آبی استان قزوین از روش فقر آبی استفاده شد؛ سپس در بخش دوم با استفاده از نرم‌افزار SPSS، شناسایی پیشران‌های اثربخش در فقر آبی منطقه با محاسبات همبستگی انجام پذیرفت.

به‌منظور محاسبة فقر آبی از دیدگاه سالیوان، ابتدا لازم است که داده‌های متنوعی دربارة پنج محور گردآوری شود. بنا به طیف گستردة داده‌ای که استفاده می‌شود، ضروری است در گام نخست برای نرمال‌سازی داده‌ها با فرمول زیر اقدام و سپس محاسبات فقر آبی انجام شود. نرمال‌سازی داده این امکان را فراهم می‌آورد تا مجموعة دادة دردسترس بدون واحد شده و سپس امکان مقایسة آن با سایر داده‌‌ها فراهم شود.

معادله 1

در اینجا X_maxو X_min اشاره به مؤلفه‌های بیشینه و کمینه مربوط به مولفة i دارند. بیشترین و کمترین ارزش، 1 و 0 هستند و مقادیر بیشتر از 1 و کمتر از 0، به ترتیب به 1 و 0 تبدیل می‌شوند. پس از آن با توجه به اینکه هر محور از وزنی در مقیاس 20 برخوردار است، مطابق محاسبات سالیوان، شاخص فقر آبی از فرمول زیر به‌ دست می‌آید:

معادله 2

در رابطة بالا، w وزن هر محور، R منابع، A دسترسی، C ظرفیت، U مصرف و E محیط‌‌زیست است.

پس از محاسبة فقر آبی برای تمامی شهرستان‌ها، پیشران‌های اثربخش این مقوله به کمک ضریب همبستگی در نرم‌افزار SPSS محاسبه شد. در اینجا پیشران‌های اثربخش، محورهایی هستند که دارای بیش از 6/0 همبستگی با نتیجة نهایی فقر آبی باشند. مطالعة این مبحث نشان می‌دهد که مهم‌ترین عوامل در بهبود یا تضعیف فقر آبی منطقه، چه عواملی هستند. این محاسبات، ابتدا مهم‌ترین محورها را در منطقه شناسایی و در ادامه در هر محور، زیرشاخص‌های اثرگذار را نیز تعیین کرد.

معرفی نمونة پژوهشی منتخب: ‌استان قزوین

استان قزوین در دامنه‌های سلسله‌جبال البرز و فلات پهناور ایران با وسعتی برابر 15565 کیلومتر مربع، که کمتر از یک درصد مساحت کشور را شامل می‌شود، در موقعیت جغرافیایی َ45 ْ48 تا َ50 ْ50 طول شرقی و َ25 ْ35 تا َ50 ْ36 عرض شمالی واقع شده است. وجود دسترسی‌های متعدد بین استانی از طریق اتوبان تهران – قزوین، اتوبان زنجان – قزوین و راه‌آهن سراسری تهران- قزوین- تبریز- جلفا و ترکیه بر اهمیت این استان افزوده و استان قزوین را به پل ارتباطی با موقعیت ملی و بین‌المللی بدل کرده است (مهندسین مشاور معمار و شهرساز آرمانشهر، 1384: 2).

وجود زمین‌های حاصلخیز و دشت‌های مناسب کشاورزی و همچنین استقرار شهرک‌های صنعتی متعدد، از جمله نقاط قوت دیگر منطقه است که توانسته سرمایة زیادی را به خود اختصاص دهد و زمینة مناسب توسعة استان را فراهم آورد. همچنین گفتنی است که استان قزوین با توجه به آخرین تغییرات داده‌شده در تقسیمات سیاسی کشور در سال 1391، از شش شهرستان قزوین، البرز، آبیک، تاکستان، بویین‌زهرا و آوج تشکیل می‌شود (مرکز آمار جمهوری اسلامی ایران، 1391).

مروری بر منابع و مصارف آبی استان قزوین، نشان می‌دهد که درمجموع این استان از میزان بارش نسبتا زیادی بهره‌مند است. در این زمینه شهرستان‌های قزوین و آوج به نسبت سایرین وضعیت مطلوب‌تری دارند. در صورتی که عامل مصرف (کشاورزی، صنایع، خدمات و شرب) در نظر گرفته شود، شهرستان‌های البرز و آبیک با 60 درصد و 59 درصد مصرف، در جایگاه پایین‌تری در مقایسه با قزوین و آوج قرار می‌گیرند؛ از این ‌رو برخلاف تعادل نسبی منابع و مصارف، به جز دو شهرستان قزوین و آوج،
4 شهرستان دیگر بیش از 50 درصد منابع خود را به مصرف می‌رسانند.

نمودار 1. مقایسة مصارف و منابع آب (میلیون متر مکعب در سال) در شهرستان‌های استان قزوین

با توجه به اینکه در این نوشتار با دید برنامه‌ریزی منطقه‌ای به ملاحظات کمبود منابع آبی پرداخته شده، از این ‌رو تبدیل داده‌های موجود از سطح حوضة آبریز به مقیاس شهرستان و مبتنی بر تقسیمات سیاسی استان ضروری تلقی می‌شود. از نظر تقسیمات هیدرولوژیک کشور، دشت قزوین و ارتفاعات مشرف به آن، در دو زیرحوضة دریاچة‌ نمک و سفیدرود بزرگ قرار گرفته است (نقشه شماره 1). چالش اصلی در این‌باره، توانایی پیش‌بینی ویژگی‌های هیدرولوژیک در یک مقیاس با در دست داشتن اطلاعات در مقیاسی دیگر است. دشواری این‌گونه مقیاس‌دهی، نبود روشی جامع و مورد قبول عموم پس از سال‌ها مطالعه و پژوهش است (Wallace, 2003, p: 3). با توجه به این چالش در تبدیل داده از سطح حوضة آبریز به منطقه‌بندی‌های سیاسی و اداری از نسبت سهم مساحت استفاده شده است. همچنین با توجه به ضرورت دسترسی به داده‌های رسمی دربارة موضوع پژوهش، مقیاس کار شهرستان انتخاب شده است.

نقشه 1. حوضة آبریزهای درجه دو و درجه سه موجود در استان

پس از تعیین محدودة جغرافیایی پژوهش نسبت به محدودة مطالعاتی آن، اقداماتی صورت گرفت؛ به همین منظور در مطالعات انجام‌شده بر روی نمونه‌های اجراشدة فقر آبی، مجموعه‌ای از زیرشاخص‌ها شناسایی شد؛ لیکن با توجه به هم‌پوشانی داده‌ها، شرایط خاص استان و داده‌های دردسترس، در آخر 23 زیرشاخص‌ انتخاب شد که در جدول زیر مشاهده می‌شود:

جدول 2. زیرشاخص‌های منتخب برای انجام محاسبات فقرآبی

یافته‌های پژوهش

در ادامه، هر یک از محورها به همراه زیرشاخص‌های تشکیل‌دهنده محاسبه شده‌اند.

محور منابع

برای محاسبة این محور از سه زیرشاخص استفاده شده است: (1) بارش؛ (2) تخلیة آب زیرزمینی؛
(3) نسبت مصرف به بارش.

• بارش: متغیر مربوطه بر اساس میزان بارش سالانه در سال 1390 و با استخراج داده از طرح جامع آب محاسبه شده است. با توجه به محاسبات تبدیل حوضة آبریز به شهرستان، بیشترین میزان بارش به شهرستان‌های قزوین و آوج تعلق دارد.
• تخلیة آب زیرزمینی: این متغیر، مقدار تخلیة آب زیرزمینی را در شهرستان‌ها نشان می‌دهد که بر حسب میلیون متر مکعب در سال بیان شده است. در این‌ زمینه، بیشترین مقدار تخلیة آب زیرزمینی در شهرستان‌های بویین‌زهرا و تاکستان است.
• نسبت کل مصرف (صنعتی، کشاورزی، خانگی و عمومی) به بارش: هدف از استفاده از این زیر‌شاخص سنجش میزان مصرف به نسبت منابع موجود است؛ در همین راستا پس از محاسبة میزان مصرف در بخش صنعت، کشاورزی، خانگی و عمومی به تفکیک هر شهرستان نسبت به مساحت، میزان مصرف به میلی‌متر محاسبه می‌شود. همین محاسبات برای بارش انجام شد و سپس ارتفاع بارش به میلی‌متر به‌ دست آمد. در پایان نسبت میزان مصرف به ارتفاع بارش محاسبه شد. به منظور مقایسة این زیرشاخص در میان شهرستان‌ها، باید در نظر داشت هرچه این نسبت عدد کمتری باشد، نشان‌دهندة مصرف کمتر منابع آب است.

محور دسترسی

این محور از دو متغیر درصد دسترسی به شبکة آب در خانوار و متوسط مصرف آب در هکتار تشکیل شده است.

• درصد خانوار دارای دسترسی به شبکه آب: این متغیر، نشانگر آن است که از مجموع خانوارهای هر شهرستان، چند درصد از دسترسی به شبکة آب برخوردارند. گفتنی است این زیرشاخص از عوامل مهم در شناسایی سنجش سلامت به شمار می‌رود و نتایج، حاکی از میزان دسترسی زیاد هم در مقیاس شهری و هم در مقیاس روستایی به شبکة آب است. به طور کلی کمینة دسترسی به شبکة آب در استان،
  97 درصد و متعلق به شهرستان آبیک است.

گفتنی است گرچه دسترسی خانوار به منابع محلی همچون چاه و چشمه نیز حائز اهمیت است، لیکن در این پژوهش به دلایلی همچون سلامت منابع آب و نیز ضرورت دسترسی به داده‌های رسمی در سطح شهرستان‌های منتخب با توجه به منابع داده‌ای موجود در کشور، بررسی دسترسی به شبکة آب بر اساس دادة موجود «خانوار دارای دسترسی به آب لوله‌کشی» در سرشماری سال 1390 انجام شده است.

• متوسط مصرف آب در هکتار: برای محاسبة این متغیر، از نسبت مجموعة زمین‌های قابل کشت آبی به کل آب کشاورزی استفاده شده است. با استفاده از این زیرشاخص، امکان مقایسة تطبیقی شهرستان‌ها در راستای استفادة بهینه از منابع آب فراهم می‌شود. با در دست داشتن مساحت زمین‌های کشاورزی آبی(هکتار) و مقدار آب کشاورزی مصرف‌شده (میلیون متر مکعب)، محاسبة اینکه در هر هکتار زمین، چه میزان آب استفاده شده، امکان‌پذیر می‌شود. در این زمینه شهرستان البرز و آبیک، کمترین و آوج، بیشترین متوسط مصرف را در هکتار داشته‌اند.

محور ظرفیت

این محور دارای چهار شاخص است که درمجموع عواملی از جنس اقتصادی و اجتماعی را شامل می‌شود.

• نسبت بی‌سوادی: نسبت بی‌سوادی از تقسیم جمعیت بی‌سواد شهرستان به کل جمعیت محاسبه‌شدنی است و به طور کلی وضعیت سرمایه‌های انسانی را در جامعه‌ نمایش می‌دهد. شهرستان آوج از سال 1391 به عنوان یک شهرستان مستقل تعیین و از زیرمجموعة شهرستان بویین‌زهرا خارج شده است؛ لیکن در هیچ‌یک از داده‌های مربوط که مرکز آمار گردآوری کرده، به طور مستقیم آوج ذکر نشده است. تنها منبع موجود در این‌باره، سالنامة آماری سال 1392 استان قزوین بوده که در آن بعضی از داده‌های اولیة آوج موجود است. به دلیل نیاز به این داده‌ها برای ادامة محاسبات، در اینجا از روش
  ad hoc استفاده شده است؛ ad hoc، روشی منطقی برای به ‌دست آوردن داده در یک مقطع و با هدف مشخص است (Merriam Webster, 2015).
• مرگ و میر زیر یک سال: مرگ و میر زیر یک سال از شاخص‌های مهم برای نمایش وضعیت سلامت و بهداشت جامعه به شمار می‌رود و رابطة نزدیکی با دردسترس بودن آب سالم و بهداشتی دارد. این زیرشاخص از نسبت متوفیان زیر یک‌ سال به کل اطفال زندة به دنیا آمده‌ به ‌دست می‌آید. بیشترین میزان مرگ اطفال زیر یک ‌سال متعلق به تاکستان با
  20 درصد فوت در اطفال است. گفتنی است بر مبنای این زیرشاخص، در نیمة جنوبی استان شامل تاکستان، آوج و بویین‌زهرا مرگ‌و‌میر بیشتر بوده ‌است.
• ضریب فعالیت واقعی: زیر‌شاخص مناسبی برای سنجش وضعیت اقتصادی و اشتغال جامعه به‌شمار می‌رود. برای محاسبة این زیرشاخص، جمعیت فعال هر شهرستان به جمعیت بالای ده سال آن تقسیم شده است. گفتنی است جمعیت فعال، دربرگیرندة مجموع جمعیت بیکار و شاغل است؛ این زیرشاخص درواقع سهمی از جمعیت را که در سنین اشتغال هستند، نشان می‌دهد و در کنار میزان بیکاری، بیان می‌کند که به نسبت جمعیت موجود چه بخشی از آن در بازار کار به فعالیت می‌پردازند.
• میزان بیکاری: برای محاسبة میزان بیکاری از تقسیم جمعیت بیکار به جمعیت فعال استفاده شده است. این زیر‌شاخص از ابزارهای مهم در نمایش وضعیت اقتصادی منطقه به شمار می‌رود. استفاده از این زیرشاخص در کنار ضریب واقعی فعالیت و نسبت بی‌سوادی، می‌تواند تصویر خوبی از شرایط حال حاضر هر شهرستان ارائه دهد؛ برای نمونه شهرستان‌های بویین‌زهرا و آوج، در مجموع جمعیت شاغل و بیکار نسبتاً کمی دارند و در این جامعه، میزان بیکاری هم کم است. در عوض تاکستان و آبیک، بیشترین ضریب فعالیت واقعی را دارند و میزان بیکاری در آن‌ها هم از آوج و بویین‌زهرا بیشتر است؛ به عبارتی با افزایش جمعیت در سنین اشتغال و جویای کار، میزان بیکاری هم به مراتب افزایش یافته ‌است.

محور مصرف

این محور دارای شش متغیر به شرح زیر است:

• سرانة مصرف روزانة آب خانگی: این متغیر، نشان‌دهندة میزان مصرف آب برای مصارف شرب و خانگی است و با استفاده از داده‌های طرح جامع آب به ‌دست آمده است. در این طرح برای هر یک از شهرها، سرانة مصرف خانگی ذکر شده و با محاسبة میانگین، متوسط مصرف روزانه برای هر شهرستان به ‌دست آمده است. درواقع هدف از به‌کارگیری این زیر‌شاخص، شناسایی شهرستان‌های پرمصرف در بخش خانگی است.

با توجه به مطالعات گلایک برای مصارف روزانة خانگی، بازة 50 تا 150 لیتر در روز به ازای هر نفر در نظر گرفته شده است (Gleick, 1996)؛ بر اساس این مطالعه در صورتی که مصرف از این بازه خارج شود (کمتر از 50 یا بیشتر از 150 لیتر در روز)، شرایط بحرانی به وجود می‌آید که باید از محاسبات جدیدی استفاده کرد. با توجه به اینکه سرانة مصرف در استان در بازة 118تا 130 لیتر به‌ دست آمده، شرایط مصرف آب در منطقه مناسب اعلام می‌‌شود. در این زمینه، مصرف بیشتر یک شهرستان، به معنای توسعه‌یافتگی بیشتر آن است.

• محصول تولیدی به ازای هر متر مکعب آب: این زیرشاخص، میزان بهره‌وری آب را با توجه به مقدار محصول تولیدی می‌سنجد. با توجه به داده‌های طرح جامع آب سال 1380، در هر حوضة آبریز به‌طور جداگانه مقدار و نوع محصول تولیدی مشخص است. با تبدیل این داده به مقیاس شهرستان، میزان بهره‌وری آب کشاورزی در تولید سنجیدنی می‌‌شود؛ بدین ترتیب هرچه میزان محصول بیشتری به ازای هر یک متر مکعب آب در شهرستانی تولید شود، آن شهرستان دارای امتیاز بیشتری به لحاظ بهره‌وری در مصرف است.
• ارزش تولید به ازای هر متر مکعب به ریال: زیرشاخص دیگری که در این محور استفاده شده است، به سنجش میزان ارزش ریالی تولیدشده به ازای هر متر مکعب آب مصرفی می‌پ‍ردازد. بنا بر تعریف، ارزش تولید، مجموع هزینه و درآمدی است که از کاشت محصولات به دست می‌آید؛ این حاصل، بیانگر میزان ارزش ریالی تولیدشده در یک شهرستان به ازای یک متر مکعب آب مصرف‌شده است.
• نسبت مصرف آب کشاورزی به کل مصرف: به طور کلی، مصرف آب به چهار بخش اصلی کشاورزی، صنعت، خانگی و عمومی تقسیم‌شدنی است. به طور متوسط مصرف جهانی آب کشاورزی به کل مصارف، حدود 70 درصد و برای کشورهای با درآمد، بیش از 30 درصد است (World Business (Council , 2004, p: 5. با توجه به اینکه در کشور ما بخش زیادی از آب مصرفی در کشاورزی استفاده می‌شود و بنا بر محاسبات، این مسئله در استان شدیدتر از سطح ملی است، ضرورت بررسی سهم مصرف آب کشاورزی به کل مصارف در این بخش مشاهده می‌شود. محاسبة این زیرشاخص، مبیّن آن است‌که در شهرستان‌های قزوین و البرز 94 درصد و در شهرستان‌های بویین‌زهرا و آوج 98 درصد از مصارف به این حوزه تعلق داشته است.
• مصرف آب صنعت: با توجه به سهم کم مصرف آب در بخش صنعت، پیشنهاد شد که میزان مصرف آب در این بخش به‌طور جداگانه اندازه‌گیری و سپس در میان شهرستان‌ها مقایسه شود؛ بدین منظور دادة مورد نیاز از طرح جامع آب استخراج و از مقیاس حوضة آبریز به شهرستان تبدیل شد؛ سپس محاسبات مربوطه برای نرمال‌سازی انجام پذیرفت.
• میزان مصرف آب عمومی از کل مصرف: مصرف آب عمومی عبارت است از آن دسته از مصارف که در سطح شهر و برای فضای سبز شهری و نظایر آن صورت می‌گیرد. معمولاً از کل مصارف موجود، حدود 5/0 درصد به این مصرف اختصاص دارد.

محور محیط زیست

این محور دارای چهار متغیر به شرح زیر است:

• کیفیت آب: آلودگی آب را می‌توان این‌گونه تعریف کرد: وجود ناخالصی در آب به طوری که استفاده از آن را برای مصارف خاص نامناسب سازد. در این بحث متغیرهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک آب از اهمیت زیادی برخوردار است (مشاور مهاب‌ قدس، 1391، ص89). در اینجا به منظور اندازه‌گیری کیفیت آب از پنج زیرمجموعه شامل هدایت الکتریکی، مواد جامد محلول در آب، اکسیژن‌خواهی بیولوژیک، غلظت فسفر و نیتروژن، استفاده شده است.

هدایت الکتریکی، نشان‌دهندة میزان املاح هادی موجود در آب است. یون‌ها، جریان الکتریسیته را هدایت می‌کنند و هرچه مقدار املاح حل‌شده در آب افزایش یابد، این مقدار نیز بیشتر می‌شود (مکوندی، 1391). این زیرشاخص خود با ^[5]TDS در ارتباط است. منظور از TDS، کل مواد جامد محلول است که برابر با مجموع غلظت همة یون‌های موجود در آب بوده و واحد سنجش آن، میلی‌گرم بر لیتر Mg/l است. غلظت املاح محلول، نقش مهمی در حیات جوامع آبزی گیاهی و جانوری دارد و همچنین در تعیین تناسب آب با نوع مصرف (شرب انسان و دام، کشاورزی و صنعت) تاثیرگذار است (کلینیک تصفیه آب ایران، 1392).

اکسیژن‌خواهی بیولوژیک یا BOD^[6]، میزان مصرف اکسیژن در آب توسط ارگانیزم‌هاست و مقدار اکسیژن لازم برای ثبات بیولوژیک آب را نشان می‌دهد (کلینیک تصفیه آب صنعتی ایران، 1393). علاوه بر اینها، مقدار نیتروژن و فسفر محلول در آب نیز به عنوان دو عامل مهم در کیفیت آب بررسی شده است.

• کود شیمیایی: این متغیر بر اساس میزان کود مصرف‌شده در هکتار محاسبه شده است. با توجه به اهمیت بخش کشاورزی به عنوان بخشی اشتغال‌زا در استان، استفاده از کود شیمیایی، یکی از عوامل اجتناب‌ناپذیر است. با توجه به طرح جامع آب 1391، سه نوع کود فسفاته، پتاسه و ازته در این استان استفاده می‌شود. بر این اساس بیشترین مصرف در بویین‌زهرا و تاکستان و کمترین مصرف در البرز است.
• سموم: علاوه بر کود شیمیایی، میزان مصرف سموم نیز از عوامل مؤثر بر محیط زیست است. در استان قزوین سموم مختلفی از نوع کنه‌کش، قارچ‌کش، حشره‌کش و علف‌کش استفاده می‌شوند. در این مرحله پس از تبدیل داده از سطح حوضة آبریز به شهرستان به منظور نرمال‌سازی، بیشترین میزان مصرف سم دارای امتیاز صفر و کمترین میزان مصرف دارای امتیاز یک شد. بیشترین مصرف سموم به بویین‌زهرا و تاکستان تعلق دارد.
• مناطق جنگلی حفاظت‌شده: به عنوان متغیر آخر، مساحت مناطق جنگلی در هر شهرستان اندازه‌گیری و با سایر شهرستان‌ها مقایسه شده است. موقعیت مناطق جنگلی حفاظت‌شده به نحوی است که در سطح استان پراکنده‌اند و بیشتر در بخش‌های شمالی استان تمرکز دارند. لزوم حفظ و ارتقای کیفی مناطق جنگلی ایجاب می‌کند تا به این مناطق به منزلة عامل تلطیف هوا، حفاظت از اکوسیستم گیاهی و جانوری موجود، ترویج فرهنگ اکوتوریسم و ...، در برنامه‌های آتی توجه بیشتری شود. بر این اساس، بیشترین مناطق جنگلی حفاظت‌شده در شهرستان‌های قزوین و تاکستان قرار دارند.

پس از محاسبة پنج محور، امکان به ‌دست آوردن امتیاز فقر آبی برای هر شهرستان فراهم شد. بدین منظور امتیاز نهایی هر شهرستان از جمع موارد به ‌دست آمده در هر یک از محورهای منابع، دسترسی، ظرفیت، مصرف و محیط ‌زیست به ‌دست آمد. در ادامه در قالب جدول و تصویرهای شماره (2) و (3)، شرایط هر شهرستان به تفکیک محورها و نتیجة نهایی فقر آبی مشاهده می‌شود.

دربارة این پنج محور، گفتنی است که شرایط دو محور منابع و به طور کلی دسترسی در استان مطلوب است؛ اما در سه محور ظرفیت، مصرف و محیط ‌زیست، شرایط فعلی در بعضی زیرشاخص‌ها بحرانی است و به برنامه‌ریزی در ادامة مسیر نیاز دارد. بر اساس این محاسبات، شهرستان‌های قزوین و البرز در بیشتر محورها و شهرستان آبیک در بعضی محورها (ظرفیت و محیط ‌زیست)، دارای شرایط بهتری نسبت به سایر شهرستان‌ها بوده‌اند. همچنین شهرستان‌های بویین‌زهرا، تاکستان و آوج در شرایط مشابهی قرار دارند. گفتنی است که شهرستان آوج به لحاظ منابع دردسترس دارای موقعیت مناسبی است؛ اما در چهار محور دیگر نسبت به سایر شهرستان‌ها در جایگاه پایین‌تری قرار دارد.

جدول 3. نتایج محاسبات فقر آبی در استان قزوین به تفکیک شهرستان‌های شش‌گانه و محورهای پنج‌گانه

تصویر 2. مقایسة تطبیقی وضعیت شهرستان‌های استان قزوین در محورهای پنج‌گانة فقر آبی

شناسایی پیشران‌های اثرگذار بر مقابله با فقر آبی استانی

در ادامة مطالعات و با مشخص‌شدن نتایج فقر آبی، شناسایی محورها و زیرشاخص‌های اثرگذار در نتیجة نهایی بررسی و تحلیل شد. به همین منظور با استفاده از نرم‌افزار ‌ُSPSS و تحلیل همبستگی در ابتدا به بررسی ارتباط همبستگی میان محورها با فقر آبی و بار دیگر به ارتباط میان اجزای سازندة هر محور پرداخته شد.

در مطالعات آماری مربوط به همبستگی الزام‌آور است که تعداد مشاهده‌‌های انجام‌شده از تعداد پارامترها بیشتر باشد که در این پژوهش با توجه به شش شهرستان (تعداد مشاهده) و پنج محور فقر آبی(پارامتر)، این قاعده رعایت شده است. در گام نخست نتایج محاسبه‌های انجام‌شده، نشان‌دهندة آن است که به ترتیب محورهای محیط ‌زیست و ظرفیت با فقر آبی از بیشترین همبستگی با شاخص تلفیقی فقر آبی به مقدار 83 درصد و 72 درصد برخوردار هستند. سه محور باقی‌مانده دارای همبستگی زیر 60 درصد هستند و از معنی‌داری مطلوبی برخوردار نیستند.

در ادامه، تحلیل‌های مشابهی به تفکیک زیرشاخص‌های هر محور انجام و مهم‌ترین عوامل سازنده در هر یک از پنج محور با خطای کمتر از
5 درصد شناسایی شده‌ است. در زیر جدول به دست‌ آمده از این محاسبات مشاهده می‌شود:

جدول 4. پیشران‌های اثربخش در فقر آبی

با توجه به شرایط استان قزوین عوامل تأثیرگذار در فقر آبی منطقه، مشخصاً محورهای محیط ‌زیست وظرفیت هستند. در محور محیط‌‌زیست، بیشترین اثرگذاری به سموم، کود شیمیایی و کیفیت آب و در محور ظرفیت، به مرگ اطفال و نسبت بی‌سوادی تعلق دارد.

نتیجه‌گیری از یافته‌های پژوهش

در ادامه هر یک از شهرستان‌ها بررسی و نقاط ضعف و قوت آن‌ها بنا بر نتایج فقر آبی مطالعه شده است. با توجه به اینکه کم‌آبی، عاملی است که سبب تحقق نیافتن توسعة پایدار خواهد بود، از روش فقر آبی برای بررسی کم‌آبی در استان استفاده شد؛ بنابراین تمامی مواردی که در ذیل فقر آبی هر شهرستان شناسایی شدند، در صورتی که در برنامه‌ریزی لحاظ نشوند، مصداق موانع توسعة منطقه‌ای خواهند بود.

وضعیت فقر آبی شهرستان قزوین

شهرستان قزوین از نظر منابع آبی شرایط مطلوبی دارد؛ با وجود این، منطقه در دو محور دسترسی و محیط ‌زیست با چالش روبه‌روست. نگاهی دقیق‌تر به محور دسترسی نشان می‌دهد که به دلیل زیاد بودن مصرف آب کشاورزی در هر هکتار، امتیاز شهرستان قزوین کم شده است؛ از این‌رو ضعف شهرستان نه به لحاظ دسترسی به منابع، بلکه به دلیل مصرف زیاد آب در بخش کشاورزی است. در محور محیط ‌زیست نیز، کیفیت کم آب مشاهده می‌‌شود؛ ضمن اینکه مصرف کود و سموم شیمیایی نیز در آن نسبتاً زیاد است. این سه مورد اخیر با توجه به مطالعة پیشران‌های اثربخش از جمله موارد مؤثر در فقر آبی منطقه هستند و در صورت ارتقای آن‌ها، شرایط آبی شهرستان به طرز چشمگیری ارتقا خواهد یافت.

وضعیت فقر آبی شهرستان البرز

شهرستان البرز در محور منابع آب با اختلاف زیادی نسبت به قزوین و آوج جایگاه پایین‌تری داشته و شرایط بحرانی در این محور وجود دارد؛ علت بحرانی بودن این محور در پایین بودن میزان بارش و زیاد بودن نسبت مصرف به بارش است. در سایر محورها به جز مصرف، چالش خاصی وجود ندارد. در این محور، محصول و ارزش تولیدی در کمترین مقدار بوده که با توجه به صنعتی بودن البرز و کم‌فعال بودن بخش کشاورزی در این شهرستان توجیه‌شدنی است. از جمله نقاط قوت شهرستان البرز کسب بیشترین امتیاز در محور دسترسی است. در این زمینه شهرستان البرز دارای  100درصد دسترسی به شبکه بوده و با توجه به غالب بودن فعالیت صنعتی، کمترین میزان متوسط آب کشاورزی به هکتار را مصرف کرده است.

وضعیت فقر آبی شهرستان آبیک

این شهرستان در محور منابع دارای شرایط بحرانی است و علت آن را می‌توان در کم بودن میزان بارش و زیاد بودن نسبت مصرف به بارش توجیه کرد. در این مورد، محور ظرفیت بیشترین امتیاز را در سطح استان داشته؛ ولی در محور مصرف و دسترسی چالش وجود دارد. ضعف دسترسی شهرستان در کم بودن میزان دسترسی به شبکه آب نسبت به سایر شهرستان‌هاست. در محور مصرف نیز، چالش اصلی در کیلوگرم محصول و ارزش ریالی تولیدی است. با توجه به فعالیت بیشتر شهرستان در زمینه‌ کشاورزی نسبت به صنعت، مشاهده می‌شود که بهره‌وری خوبی در بخش کشاورزی وجود ندارد. همچنین با اینکه آبیک در رده‌بندی کیفیت آب جایگاه بالایی داشت، اما مطالعات نشان داد که این کیفیت برای مصرف شرب و خانگی مناسب نبوده و در سطح پایینی قرار دارد.

نقشه 2. وضعیت قیاسی شهرستان‌های استان قزوین برحسب شاخص تلفیقی فقر آبی