نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
2 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
3 دانشجوی دکتری برنامه‌ریزی شهری دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Cities are always centers for innovation and creativity, and today the world is witnessing a jump to a better quality of life, and trying to improve the quality of life is one of the main goals of its development. In this way, focusing on cities as the main players is very important. Each of the urban settlements of Ardabil province has the capability to become a creative city due to its historical background, rich culture, ethnic diversity, borderline location, holding numerous festivals and having many traditional foods. The purpose of this study was to assess the status and distribution of the indicators of a creative city via using the multi-criteria and decision-making models in the city of Ardabil. The research method of is descriptive-analytical through utilizing TOPSIS model, VIKOR and Shannon Entropy Index. In this research, urban settlements in Ardabil province have been ranked and graded according to 26 indicators of the creative city indexes. The results of the study show that the level of utilization of urban settlements in Ardebil province is different from the indicators of the creative city and there is a great gap between the urban settlements of the province. The best situation in terms of indicators of the creative city is based on the TOPSIS was in Ardabil, Sarein, and Meshkinshahr; and the lowest rate was observed in Bileh Savar and Nayer. According to VIKOR model, the highest rate of possessing the indicators of the creative city is related to the urban settlements of Ardabil, Meshkinshahr and Parsabad, and the least amount of access to these indicators is related to the urban settlements of Kosar and Nayer.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
شهرها، امروز و در آینده سعی می‌کنند محیطی فراهم سازند که متخصصان راغب شوند در آن محیط زندگی (سیف‌الدینی و همکاران، 1376: 10) و فرصت‌های بیشتری را به‌سوی خود جذب کنند. به همین دلیل، شهرها در شبکۀ شهرهای جهانی بازیگران جدید هستند که در عین همکاری برای انتقال تجارب توسعۀ شهری، رقیبان یکدیگر نیز هستند (شورت و یونگ، 1389: 173). شهرها یا تا حدودی شهر- منطقه‌ها موتورهای اقتصاد جهانی هستند (Bunnell, 2002: 285) و همیشه چرخ‌های حرکت، تمرکز و هدایت انرژی خلاق بشر بوده‌اند (Florida, 2005:1). شهرها همواره به خلاقیت تحت عنوان بازار کار، تجارت و مراکز تولیدی، هنرمندان، روشنفکران، دانشجویان، مدیران و کارگزاران قدرت، نیاز داشته‌اند (Landry and bianchini,1997: 10). در طول تاریخ آنچه موجب برداشتن گام‌های بلند به‌سوی کامیابی و تغییرات مثبت در شیوۀ زیست انسان‌ها شده، برگرفته از اندیشه‌ای یا نبوغی تکامل‌یافته بوده است. از دهۀ 1980 توسعۀ فرهنگی محلی به مهم‌ترین بخش از دستور کار شهرها و مناطق کشورهای توسعه‌یافتۀ دنیا تبدیل شد و به‌ویژه در بریتانیای کبیر، استرالیا، ایالات‌متحده و کانادا، برنامه‌ریزی فرهنگی شهرمحور، مهم‌ترین خط‌مشی نوآوری فرهنگی محلی سال‌های اخیر شناخته شده و واژۀ «شهر خلاق[1]» به یک موتور محرک مدنی تبدیل شده است (رحیمی و همکاران،1392: 9). در اوایل دهۀ 1990 میلادی رویکرد مدیریت شهری دولت‌مدار به رویکرد حکمروایی شهری تحول یافت (برک‌پور و اسدی، 1390: 190). این تغییر انگاره‌ای (پارادایمی) از مدیریت و حکومت شهری به حکمروایی شهری و نیز نقش کانونی اجتماع محلی در شکل‌گیری شهر خلّاق مؤثر بوده است که خود، مظهر حضور و فعالیت و بالفعل‌شدن استعدادهای اجتماع محلی و همۀ بازیگران در عرصۀ توسعه و ادارۀ شهری است. در واقع شهر خلّاق، قدرت را از مسئولان، مدیران و نهادها به سرمایۀ اجتماعی و شهروندانی منتقل می‌کند که باید فعالانه در فرآیند برنامه‌ریزی شرکت کنند و ایده‌های مورد نظر خود را در ساخت، طراحی، حمل و نقل، ارتباطات، نمایش هنر و ... به‌کار ببندند (Deffner & Vlachopoulou, 2011:11). شهر خلاق فضایی است که در آن فعالیت‌های نوین رخ می‌دهد و در قرن بیست و یکم به معنای شهروند خلاق است. در این شهر مسئولان شهری خدمات همگانی و زیرساخت‌های اجتماعی و اقتصادی را به جدیدترین، کاراترین، بهره‌ورترین و زیباترین روش ممکن ارائه می‌کنند. شهر خلاق نه‌تنها فضایی است که در آن خلاقیت رشد می‌کند، سازمان‌دهی و مدیریت آن به‌طور خلاقانه نیز طرح‌ریزی می‌شود. شهری که بتواند به شکلی خلاقانه استعداد همکاری جمعی را در راستای ارائۀ خدمات بیشتر به‌کار گیرد (مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد، 1385). در واقع شهر خلاق، روشی راهبردی در عرصۀ تفکر، برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های شهری مطرح شده که منجر به جاری‌شدن تفکرات شهروندان برای بهتر‌شدن محیط زندگی و همچنین، گسترش افق دید برای مدیران و شهرسازان در تحلیل راهکار و مسائل شهری شده است.
شهرها منبع نوآوری و مکانی برای شکوفاشدن خلاقیت انسان‌ها هستند و به‌دلیل تمرکز صنایع و فعالیت‌های تولیدی مرکز ثروت ملل محسوب می‌شوند، اما در قرن حاضر ماهیت تولید ثروت و توسعه تغییر کرده و زیربنای این تغییر خلاقیت است که باعث تولید ایده‌های جدید می‌شود و ایده‌ها نیز موجب تولید و خدمات می‌شوند. سکونتگاههای شهری استان اردبیل نیز با داشتن پیشینۀ تاریخی، جاذبه‌های گردشگری متنوع، تنوع قومی، وجود غذاهای سنتی متعدد و برگزاری جشنواره‌ها ظرفیت تبدیل‌شدن به یک شهر خلاق را دارند. اگر استان اردبیل به همین روال سنتی خود ادامه دهد و خود را با شاخص‌های شهر خلاق انطباق ندهد، در شبکۀ جهانی شهرها با مشکلاتی روبه‌رو خواهد شد که باعث اتلاف سرمایه‌های مالی و انسانی خواهد شد. سکونتگاههای شهری استان اردبیل با تغییر در ساختارهای سنتی و با به‌کارگیری توان‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می‌توانند زمینۀ تبدیل‌شدن به شهرهای خلاق را فراهم آورند. برنامه‌ریزی برای فراهم‌کردن زمینۀ تبدیل‌شدن به شهر خلاق بدون ارزیابی سکونتگاههای شهری استان اردبیل با شاخص‌های شهر خلاق و بررسی وضعیت فعلی امکان‌پذیر نیست. به‌طور کلی، برای رسیدن به هر توسعه‌ای به‌صورت بهینه ارزیابی و سطح‌بندی مناطق و نواحی ضرورت دارد. این پژوهش در پی آن است که با ارزیابی و سطح‌بندی سکونتگاههای شهری استان اردبیل براساس شاخص‌های شهر خلاق، میزان برخورداری و انطباق شاخص‌های شهر خلاق با سکونتگاههای شهری استان اردبیل را با استفاده از الگوی تاپسیس و ویکور ارزیابی و سکونتگاههای شهری استان را براساس هر یک از الگوها با در نظر گرفتن شاخص‌های شهر خلاق رتبه‌بندی و تحلیل کند. سپس نتایج دو الگوی تاپسیس و ویکور را در رتبه‌بندی سکونتگاههای شهری مقایسه کند؛ بنابراین، هدف پژوهش حاضر، سطح‌بندی و رتبه‌بندی سکونتگاههای شهری استان اردبیل براساس شاخص‌های شهر خلاق با استفاده از الگوهای تصمیم‌گیری چندمعیاره است. اصلی‌ترین هدف پژوهش حاضر، پاسخ به این پرسش است که سطح برخورداری سکونتگاههای شهری استان اردبیل از لحاظ شاخص‌های شهر خلاق چگونه است و چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند.
پیشینۀ پژوهش
در حال حاضر ادبیات مربوط به شهر خلاق در دنیا گسترده و به‌طور پیوسته در حال رشد است (Geoforum,2009:701). نخستین کسی که به مطالعه و ارائۀ مطالبی دربـارۀ شهرهای خلّاق پرداخت، ریچارد فلوریدا بود (خسروی، 1389: 111). او معتقد بود خلّاقیت و نوآوری با هم، عناصر کلی حرکت شهرها بـه سمت موفقیت هستند (Harvey, 2012: 528)، بـه گونه‌ای که این نوآوری‌های فن‌شناختی منجر بـه دگرگونی شهرها و افـزایش سرمایه‌گذاری در آنها می‌شوند (موسوی، و همکاران، 1389: 43). آلن. ج.ی اسکات (2006)، در پژوهش خود با‌عنوان «شهرهای خلاق: موضوعات مفهومی و پرسش‌های راهبردی» بـه دنبال آن است که نشان دهد چگونه ساختارهای اقتصادی نوین، گونه‌های خاص از نوآوری‌های اقتصادی و فرهنگی را در شهرهای خلاق نمایان می‌کند.
مک گراهان و وجان (2007) در پژوهشی با تأکید و الهـام از کار فلوریدا، تأیید کرده‌اند که افراد طبقۀ خلاق بـه سمت مناطقی کشیده می‌شوند که از سطح بالایی از کیفیت زنـدگی برخوردار باشد. ساساکی (2008) در مطالعۀ خود بررسی کرد آیا شهرهای جهانی به‌سوی شهرهای خـلاق حرکت کرده‌اند، همچنین اینکه چرا فرهنگ و خلاقیت به مرکز سیاست شهری نقل مکان کرده است و به بررسی تجارب شهرهای جهانی پرداخت که بـه سمت شهر خلاق حرکت کرده‌اند. او مهم‌ترین عامل برای ترویج شهرهای خلاق را تأسیس برنامه‌های پژوهشی و آموزشی برای توسعۀ منابع انسانی دانست. لین[2] (2010) در پژوهشی با عنوان «رنسانس شهری: طرحی برای خلاقیت شهری تاینان[3]» ارتباط میان اقتصاد خلاق، صنایع خلاق، خوشه‌های خلاق و گروههای خلاق را نشان می‌دهد. پنگ[4] و یانگ[5] (2013) در پژوهش خود به این نتیجه رسیده‌اند که تفاوت زیادی بین مفهوم شهر خلاق مرسوم با مفهوم شهر خلاق از دیدگاه شهروندان وجود دارد. وقتی دیدگاه شهروندان دخالت داده شود، در شهرهای خلاق ایجاد رضایت عمومی در مراحل توسعه آسان و تبعیض‌ها در شهر کم می‌شود.
ربانی خوراسگانی و همکاران (1390) در پژوهشی به بررسی جایگاه تنوع اجتماعی شهر اصفهان در ایجاد شهرهای خلاق و نوآور پرداخته‌اند. رحیمی و همکاران (1392)، در پژوهشی به این نتیجه رسیده‌اند که شهر تهران باوجود سابقۀ تاریخی، فرهنگی، جاذبه‌های فرهنگی و راه‌اندازی صنایع خلاق می‌تواند در جهت تحقق شهر خلاق حرکت کند. مختاری ملک‌آبادی و همکاران (1393) در پژوهشی برای سطح‌بندی مناطق پانزده‌گانۀ شهر اصفهان از لحاظ شاخص‌های شهر خلاق از الگوی تاپسیس برای سطح‌بندی استفاده کردند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد میزان برخورداری بین مناطق 15گانۀ شهر اصفهان یکسان نیست و اختلاف زیادی بین مناطق شهر اصفهان وجود دارد. موسوی (1393) در پژوهشی به این نتیجه رسید که بـرای قرار گرفتن هر یک از محلات در مسیر تحقق شهر خلّاق، راهکارهایی چون تشکیل انجمن نخبگان و اتاق‌های فکر نخبگان مدیریت شهر، توزیع عادلانه خدمات و امکانات علمی و فناوری، اختصاص مکان‌هایی بـه طبقـه خلّـاق جامعـه و قـراردادن امکانـات دسترسـی به اینترنت برای طبقۀ خلّاق و سایر شهروندان و ... بسیار تأثیرگذار هستند. آنچه پژوهش حاضر را از پژوهش‌های پیشین متمایز می‌کند این است که در این پژوهش برای سطح‌بندی سکونتگاههای شهری استان اردبیل از لحاظ شاخص‌های شهر خلاق، از تعداد معیارهای جامع (26 معیار از شاخص‌های شهر خلاق) و دو الگوی تاپسیس و ویکور برای سطح‌بندی استفاده شده است. اکثر پژوهش‌های پیشین با معیارهای محدود و از یک الگو برای سطح‌بندی استفاده کرده‌اند.
روش پژوهش
پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی و از لحاظ روش گردآوری داده‌ها «توصیفی - تحلیلی» است. جامعۀ آماری پژوهش را سکونتگاههای شهری استان اردبیل بر اساس آخرین تقسیمات اداری و سیاسی کشور تشکیل می‌دهد. شیوۀ جمع‌آوری آمار و اطاعات با استفاده از روش کتابخانه‌ای و اسنادی است. برای بررسی و مطالعه از داده‌های ثانویۀ موجود در سازمان‌های مربوطه (سازمان فرهنگ و ارشاد استان، میراث فرهنگی، استانداری و شهرداری، خانۀ مطبوعات) و آمارنامه استان اردبیل سال 1391، استفاده شده است. در راستای دستیابی به اهداف پژوهش، 26 معیار مؤثر در سنجش شهر خلاق برای شناخت وضعیت سکونتگاههای شهری استان اردبیل از لحاظ برخورداری از این شاخص‌ها مطالعه شده‌اند. بدین منظور ابتدا با استفاده از الگوی آنتروپی شانون وزن هرکدام از شاخص‌ها استخراج شد. سپس از طریق الگوی تصمیم‌گیری چندمعیاره تاپسیس و ویکور به رتبه‌بندی سکونتگاههای شهری استان اردبیل از نظر برخورداری از شاخص‌های شهر خلاق پرداخته شد. شکل (1) الگوی مفهومی پژوهش و شاخص‌های مؤثر در سنجش شهر خلاق را نشان می‌دهد.
|
معیارهای مؤثر در سنجش شهر خلاق |
|
سطح بندی سکونتگاههای شهری استان اردبیلاز لحاظ شاخص‌های شهر خلاق |
|
تعیین وزن معیارها با ضریب آنتروپی شانون |
|
VICOR |
|
TOPSIS |
|
ورود نتایج حاصل از الگوها به محیطGIS |
|
VICORو TOPSIS استخراج نقشه‌های سطح‌بندی‌‌شده براساس الگوهای TOPSIS TOPSIS VICOR VICOR VICOR و ویکور |
|
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری |
شکل 1. الگوی مفهومی پژوهش و شاخص‌های مؤثر در سنجش شهر خلاق (منبع: نگارندگان)
محدودۀ مورد مطالعه
استان اردبیل با وسعتی معادل 17800 کیلومتر مربع (1/1 درصد از مساحت کشور) در شمال فلات ایران واقع شده است. جمعیت استان بر اساس آخرین سرشماری سال 1390، برابر 1248488 نفر بوده است که در مقایسه با سرشماری سال 1385 متوسط رشد سالانۀ جمعیت 33 درصد بوده است و بر اساس آخرین تقسیمات کشوری دارای 10 شهرستان،
29 بخش، 26 شهر و 71 دهستان است و شهر اردبیل، مرکز استان با جمعیت 482632 بزرگترین شهر این استان است (سالنامۀ آماری استان اردبیل، 1391). شکل (2) موقعیت منطقۀ مورد مطالعه را نشان می‌دهد.
شکل 2. نقشۀ سکونتگاههای شهری استان اردبیل (منبع: نگارندگان)
مفاهیم، دیدگاه‌ها و مبانی نظری
شهر با اصطلاحاتی چون «شهر خلاق» (Landry, 2008: 34) و «طبقۀ خلاق» (Florida, 2002: 7) مطرح شد که بیانگر اهمیت فرهنگ و هنر در بافت شهری است. الگوی شهر خلاق بر تأثیرات و پیامدهای محصور‌کنندۀ خلاقیت تمرکز می‌کند و اینکه چگونه کیفیت عقاید می‌تواند در راستای اصل خلاقیت عمل کند (Hahn, 2010: 15). شهر خلاق یک مجتمع شهری را توصیف می‌کند که فعالیت‌های فرهنگی بخش‌های مختلف آن، یکی از مؤلفه‌های اقتصاد شهر و کارکرد اجتماعی آن را تشکیل می‌دهد (شهابیان و رهگذر، 1391: 67). شهر خلاق، مشتمل بر جذب نهادها، افراد و شرکت‌های خلاق در فعالیت‌های مرتبط با شهر و همچنین، ایجاد زمینۀ درک شهر و پدیده‌ای خلاق است (خان‌سفید، 1391: 8). ظهور ایدۀ شهر خلاق، تلاشی برای بازسازی شهر در سطح جهانی بود (رضائیان قراگوزلو، 1391: 72). شهر خلاق در قرن 21 به معنای شهروندان خلاق است (کلانتری و همکاران، 1391: 74). نظریه‌ای که چارچوب مفهومی «شهر خلاق» را به‌خوبی قابل‌درک و توجیه می‌کند، «نظریۀ آتش» است.
نظریۀ نسبیت آتش مانند گفتن این است که جرقه باعث ایجاد آتش می‌شود، جرقه لازم است، ولی بدون هوا و آتش‌زنه آتش ایجاد نمی‌شود (Csikszentmihalyi, 1996). این نظریه در ابتدا به ارتباط بین فرهنگ، اقتصاد و توسعۀ منطقه‌ای و سپس به پژوهش‌های تجربی برای تحلیل همبستگی مثبت بین رشد اقتصادی منطقه‌ای و توسعۀ بخش فرهنگی اشاره دارد. ترکیب این دو نظریه نشان می‌دهد فرهنگ نقش مهمی در کارایی شهر دارد که نام این نظریه «نظریۀ آتش[6]» است. سرمایۀ انسانی عنصر اساسی برای تولید توسعۀ منطقه‌ای است. عوامل فرهنگی و اقتصادی بدون سرمایۀ انسانی به هیچ تولیدی منجر نخواهد شد و عمل رشد اقتصادی بدون توسعۀ سرمایۀ انسانی رخ نمی‌دهد (Jacobs,1961). در مفهوم شهری، سرمایۀ انسانی، سازوارۀ (ارگانیسم) بنیادی برای زندگی نشان داده شده است و انتقال‌دهندۀ رفتارهای انسانی به روش‌های مختلف است که فرهنگ نامیده می‌شود. خلاقیت از ایده‌ها و ایده‌ها از مغز انسان‌ها تراوش می‌کند. با توجه به این ارتباطات به‌طور خلاصه توسعۀ شهری حداقل نیاز به 4 عنصر دارد: سرمایۀ انسانی، رشد اقتصادی، فرهنگ و خلاقیت.
در نظریۀ آتش، توسعۀ شهری فرایند پیوسته‌ای است که شامل سرمایۀ انسانی (آتش‌زنه)، فرهنگ (هوا)، رشد اقتصادی (جرقه) و خلاقیت (اکسیژن) است که هیچ‌یک از عناصر را نمی‌توان حذف کرد. مخصوصاً فرهنگ را که مثل هوا در همه‌جا وجود دارد. تأثیر فرهنگ در توسعۀ شهری به‌وسیلۀ دو بعد تأثیر هزینه‌های کوتاه‌مدت و تأثیر رشد بلندمدت مشخص می‌شود که تأثیر هزینه‌های کوتاه‌مدت روی گردشگری یا رویدادهای فرهنگی مختلف تأکید دارد و تأثیر رشد بلندمدت انتخاب مکان برای زندگی یا سرمایه‌گذاری را نشان می‌دهد (Bille & Schulze, 2006). یکی از استدلال‌های مهم در توضیح اهمیت فرهنگ در توسعۀ شهری این است که فضاهای فرهنگی پر جنب و جوش (خلاق) می‌تواند جذب‌کنندۀ مردم و شرکت‌ها برای زندگی یا سرمایه‌گذاری در مناطق خاص باشد (همان)؛ بنابراین در این نظریه سرمایۀ انسانی، فرهنگ و رشد اقتصادی سه نیروی محرک برای تحریک توسعۀ شهری است (Lin, 2010:26). در شکل (3) ارتباط عناصر در نظریۀ آتش نشان داده شده است.
شکل 3. نظریۀ آتش(منبع: Lin, 2010:17)
یافته‌های پژوهش
تحلیلی بر شاخص‌های شهر خلاق در استان اردبیل
پژوهش حاضر برای بررسی وضعیت سکونتگاههای شهری استان اردبیل از لحاظ شاخص‌های شهر خلاق، به بررسی 26 شاخص شهر خلاق در سکونتگاههای شهری استان اردبیل پرداخته است. شاخص‌های مورد پژوهش عبارت‌اند از: تعداد سینما، تعداد سالن نمایش، تعداد برنامۀ تئاتر، تعداد برنامۀ موسیقی، تعداد تماشاگر تئاتر، تعداد تماشاگر موسیقی، بازدیدکنندگان کتاب، تعداد چاپخانه، نمایشگاه کتاب، کتابخانۀ عمومی، تعداد کانون پرورش فکری، سالن نمایش وابسته به کانون پرورش فکری، موزه، تعداد پارک عمومی، رستوران، اقامتگاه‌های عمومی، مقیاس جمعیت به درصد، مقیاس مساحت به درصد، سرانه فضای سبز، هتل، آموزشگاه آزاد هنری، مؤسسات فرهنگی و هنری، دکه‌های مطبوعاتی، هنرستان هنرهای زیبا، انجمن‌های فعال، فروشگاه عرضۀ محصولات فرهنگی است. برای بررسی و مطالعه از داده‌های ثانویۀ موجود در سازمان‌های مربوطه (سازمان فرهنگ و ارشاد استان، میراث فرهنگی، استانداری و شهرداری، خانه مطبوعات) و آمارنامۀ استان اردبیل سال 1391 استفاده شده است.
جدول 1. شاخص‌های شهر خلاق در سکونتگاههای شهری استان اردبیل
|
سکونتگاههای شهری |
تعداد سینما |
تعداد سالن نمایش |
تعداد برنامۀ تئاتر |
تعداد برنامۀ موسیقی |
تعداد تماشاگر تئاتر |
تعداد تماشاگر موسیقی |
نمایشگاه کتاب |
بازدیدکنندگان کتاب |
تعداد چاپخانه |
کتابخانۀ عمومی |
تعداد کانون پرورشی فکری |
|
اردبیل |
4 |
3 |
10 |
3 |
12200 |
12600 |
1 |
37000 |
37 |
17 |
10 |
|
بیله سوار |
0 |
1 |
2 |
0 |
2800 |
0 |
0 |
0 |
0 |
7 |
2 |
|
پارس‌آباد |
2 |
2 |
5 |
0 |
8750 |
0 |
1 |
5300 |
7 |
9 |
4 |
|
خلخال |
1 |
1 |
3 |
0 |
3000 |
0 |
1 |
6000 |
3 |
8 |
2 |
|
سرعین |
0 |
0 |
48 |
0 |
86500 |
0 |
1 |
3000 |
0 |
2 |
0 |
|
کوثر |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
2900 |
0 |
3 |
2 |
|
مشکین‌شهر |
1 |
1 |
1 |
0 |
1400 |
2400 |
1 |
12000 |
3 |
9 |
4 |
|
گرمی |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
3 |
3 |
|
نمین |
0 |
1 |
0 |
0 |
750 |
0 |
1 |
2000 |
0 |
4 |
2 |
|
نیر |
0 |
1 |
1 |
0 |
1000 |
0 |
0 |
0 |
0 |
3 |
1 |
ادامۀ جدول 1. شاخص‌های شهر خلاق در سکونتگاههای شهری استان اردبیل
|
سالن نمایش وابسته کانون پرورش فکری |
موزه |
تعداد پارک عمومی |
رستوران |
اقامتگاه‌های عمومی |
مقیاس (جمعیت به درصد) |
مقیاس (مساحت به درصد) |
سرانه فضای سبز |
هتل |
آموزشگاه آزاد هنری |
مؤسسات فرهنگی و هنری |
دکۀ مطبوعاتی |
هنرستان هنر زیبا |
انجمن‌های فعال |
فروشگاه عرضۀ محصولات فرهنگی |
|
4 |
8 |
76 |
500 |
1400 |
46 |
225/2 |
087/2 |
7 |
5 |
23 |
59 |
1 |
5 |
99 |
|
2 |
0 |
5 |
4 |
3 |
4 |
108/10 |
003/0 |
1 |
0 |
1 |
4 |
0 |
1 |
2 |
|
2 |
0 |
6 |
65 |
12 |
14 |
979/7 |
780/0 |
2 |
1 |
4 |
6 |
0 |
4 |
5 |
|
2 |
1 |
10 |
22 |
9 |
7 |
246/15 |
001/0 |
3 |
3 |
1 |
0 |
0 |
1 |
18 |
|
0 |
0 |
3 |
114 |
66 |
1 |
572/12 |
468/2 |
13 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
|
1 |
0 |
5 |
8 |
2 |
2 |
143/7 |
004/0 |
1 |
0 |
0 |
1 |
0 |
2 |
5 |
|
3 |
1 |
20 |
35 |
10 |
12 |
001/21 |
926/9 |
1 |
3 |
4 |
2 |
0 |
1 |
12 |
|
3 |
0 |
4 |
28 |
6 |
7 |
621/11 |
001/0 |
0 |
0 |
0 |
2 |
0 |
1 |
8 |
|
2 |
1 |
4 |
14 |
4 |
2 |
33/5 |
000/0 |
1 |
1 |
1 |
3 |
0 |
0 |
8 |
|
1 |
1 |
3 |
9 |
2 |
5 |
775/6 |
002/0 |
0 |
0 |
0 |
3 |
0 |
1 |
5 |
(منبع: مطالعات میدانی نگارندگان)
سطح‌بندی سکونتگاههای شهری استان اردبیلاز لحاظ شاخص‌های شهر خلاق با استفاده از الگوی تاپسیس
الگوی تاپسیس را در سال 1992 چن و هوانگ ارائه کردند که یکی از روش‌های مرسوم و پرکاربرد در میان روش‌های تصمیم‌گیری چندشاخصه است و بر مبنای محاسبۀ فاصلۀ گزینه‌ها از راه‌حل ایده‌آل مثبت و ایده‌آل منفی استوار است. یکی از مهم‌ترین مزیت‌های الگوی تاپسیس این است که معیارهای کمی و کیفی را توامان در ارزیابی‌ها دخالت می‌دهد (حکمت‌نیا و میر‌نجف موسوی، 1390: 363). با توجه به شاخص‌های مورد مطالعه برای وزن‌دهی به شاخص‌ها در این الگو از آنتروپی شانون استفاده شده است. سطح‌بندی میزان برخورداری سکونتگاههای شهری استان اردبیل از لحاظ شاخص‌های شهر خلاق در الگوی تاپسیس به شرح زیر انجام شد:
در ابتدا شاخص‌های مورد بررسی پس از تکمیل به‌صورت ماتریس 7 × 13(Xij) از طریق رابطۀ (1) استاندارد شده است و ماتریس R را تشکیل می‌دهد.
|
رابطۀ (1) |
در مرحلۀ بعد ماتریس V که در واقع همان ماتریس حاصل‌ضرب مقادیر استاندارد هر شاخص در وزن مربوط به همان شاخص است به‌دست آمد.
با توجه به معیار ایده‌آل و حداقل از ماتریس V، با استفاده از روابط 2 و 3، ماتریس ایده‌آل مثبت و ایده‌آل منفی تشکیل می‌شود:
|
رابطۀ (2) |
|
|
رابطۀ (3) |
در این مرحله نقطه‌ای مطلوب است که کمترین فاصله را از نقطۀ ایده‌آل مثبت و بیشترین فاصله را از نقطۀ ایده‌آل منفی داشته باشد. در این مرحله محاسبه و تعیین فاصله را می‌توان با استفاده از روش اقلیدسی به‌دست آورد که بیانگر فاصلۀ بهترین و بدترین فاصله از ایده‌آل مثبت است.
|
رابطۀ (4) |
|
|
رابطۀ (5) |
درنهایت، رتبه‌بندی نهایی با استفاده از رابطۀ (6) به‌دست می‌آید:
|
رابطۀ (6) |
پس از به دست آوردن امتیازات نهایی نواحی در الگوی تاپسیس، دامنه تغییرات آنها را تعیین می‌کنیم. در پژوهش حاضر، دامنۀ تغییرات در 3 سطح، برخوردار، نیمه‌برخوردار و کم‌برخوردار سطح‌بندی شده است.
جدول 2. رتبه‌بندی و میزان تاپسیس
|
سکونتگاههای شهری |
میزان تاپسیس |
رتبه‌بندی نهایی |
|
|
ردیف |
رتبۀ سکونتگاههای شهری |
||
|
اردبیل |
751/0 |
1 |
اردبیل |
|
بیله سوار |
059/0 |
2 |
سرعین |
|
پارس‌آباد |
181/0 |
3 |
مشکین‌شهر |
|
خلخال |
139/0 |
4 |
پارس‌آباد |
|
سرعین |
266/0 |
5 |
خلخال |
|
کوثر |
066/0 |
6 |
گرمی |
|
مشکین‌شهر |
252/0 |
7 |
نمین |
|
گرمی |
066/0 |
8 |
کوثر |
|
نمین |
066/0 |
9 |
بیله سوار |
|
نیر |
053/0 |
10 |
نیر |
(منبع: نگارندگان)
شکل 4. میزان برخورداری از شاخص‌های شهر خلاق براساس الگوی تاپسیس (منبع: نگارندگان)
نتایج جدول (2) و شکل (4) حاکی از آن است که رتبۀ یک را از لحاظ شاخص‌های شهر خلاق، سکونتگاه شهری اردبیل به‌عنوان مرکز استان با میانگین (40 درصد) به خود اختصاص می‌دهد. در رتبه‌های بعدی سکونتگاههای شهری سرعین (14 درصد) و مشکین‌شهر با میانگین (13 درصد)، پارس‌آباد (10 درصد)، خلخال (7 درصد)، گرمی
(4 درصد)، نمین (3 درصد)، کوثر (3 درصد)، بیله‌سوار (3 درصد) و در رتبۀ آخر نیر (3 درصد) قرار دارد. برای شناخت بهتر سکونتگاههای شهری استان از لحاظ برخورداری از شاخص‌های شهر خلاق، سکونتگاههای شهری در سه سطح برخوردار، نیمه‌برخوردار و کم‌برخوردار سنجش شد که نتایج در جدول (3) و نقشۀ (5) نشان داده شده است.
جدول 3. رتبه‌بندی سطوح برخورداری بر اساس الگوی تاپسیس
|
میزان برخورداری |
میانگین ضریب اولویت |
ضریب اولویت |
رتبه سکونتگاههای شهری |
رتبه‌بندی |
|
برخوردار |
33/22 |
40 |
اردبیل |
1 |
|
14 |
سرعین |
2 |
||
|
13 |
مشکین‌شهر |
3 |
||
|
نیمه‌برخوردار |
5/8 |
10 |
پارس‌آباد |
4 |
|
7 |
خلخال |
5 |
||
|
کم‌برخوردار |
2/3 |
4 |
گرمی |
6 |
|
3 |
نمین |
7 |
||
|
3 |
کوثر |
8 |
||
|
3 |
بیله سوار |
9 |
||
|
3 |
نیر |
10 |
(منبع: نگارندگان)
شکل 5. نقشه میزان برخورداری سکونتگاههای شهری از شاخص‌های شهر خلاق با الگوی تاپسیس (منبع: نگارندگان)
نتایج حاصل از سطح‌بندی سکونتگاههای شهری استان اردبیل بر اساس الگوی تاپسیس نشان می‌دهد که سکونتگاههای شهری اردبیل، سرعین و مشکین‌شهر در سطح برخوردار قرار دارند، سکونتگاههای شهری پارس‌آباد و خلخال در سطح نیمه‌برخوردار و سکونتگاههای شهری گرمی، نمین، کوثر، بیله سوار و نیر در سطح کم‌برخوردار قرار گرفته‌اند.
سطح‌بندی سکونتگاههای شهری استان اردبیلاز لحاظ شاخص‌های شهر خلاق با استفاده از الگوی ویکور
واژۀ ویکور برگرفته از نام صربستانی[7] به معنای بهینه‌سازی چندمعیاره و راه‌حل سازشی[8] است (چو[9] و همکاران، 2007). روش ویکور برای بهینه‌سازی مسائل چندمعیاره در سیستم‌های پیچیده معرفی شد (اختیـاری، 1391: 166). ویکور یک روش تصمیم‌گیری چندمعیاره برای حل مسئلۀ تصمیم‌گیری گسسته بـا معیارهای نامتناسب واحدهای اندازه‌گیری مختلف و متعارض است که اپروکویک و تزنگ آن را ایجاد کردند (امیری،1386: 171). تفاوت اصلی ایـن الگو با الگوهای تصمیم‌گیری سلسله‌مراتبی یا شبکه‌ای این است که برخلاف آن الگوها، در ایـن الگوها مقایسات زوجی بین معیارها و گزینه‌ها صورت نمی‌گیرد و هر گزینه مستقلاً به‌وسیلۀ یک معیار سنجیده و ارزیابی می‌شود (اپروکویک و تزنگ، 2007: 517).
در این الگو نیز جهت وزن‌دهی معیارها از ضریب آنتروپی شانون استفاده شده است. رتبه‌بندی بر اساس ارزشQ صورت گرفته، به‌گونه‌ای که کمترین ارزش، بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است. الگوی ویکور با الگوی تاپسیس از مرحله فاصله هر گزینه از راه‌حل ایده‌آل مثبت، و ایده‌آل منفی متفاوت است که بر اساس رابطه‌های (7 و 8) محاسبه می‌شود؛
|
رابطۀ (7) |
|
|
رابطۀ (8) |
|
که در آن فاصله از گزینه i نسبت به راه‌حل ایده‌آل (ترکیب بهترین) و فاصله گزینه i از راه‌حل ایده‌آل منفی (ترکیب بدترین) است. رتبه‌بندی عالی بر اساس و رتبه‌بندی بد بر اساس مقادیر انجام خواهد شد.
برای ارزیابی نهایی گزینه‌ها و محاسبۀ از رابطۀ (9) استفاده می‌شود:
|
رابطۀ (9) |
|
به‌این‌ترتیب که در آن ، ، ، و و V، وزن حداکثر مطلوبیت گروهی است که معمولاً 5/0 در نظر گرفته می‌شود.
جدول 4. رتبه‌بندی گزینه بر اساس الگوی ویکور
|
سکونتگاههای شهر |
R |
S |
Q |
رتبه‌بندی |
|
|
ردیف |
رتبه نهایی |
||||
|
اردبیل |
038/0 |
140/0 |
000/0 |
1 |
اردبیل |
|
بیله سوار |
060/0 |
840/0 |
989/0 |
2 |
مشکین شهر |
|
پارس‌آباد |
060/0 |
714/0 |
902/0 |
3 |
پارس‌آباد |
|
خلخال |
060/0 |
752/0 |
928/0 |
4 |
سرعین |
|
سرعین |
060/0 |
730/0 |
913/0 |
5 |
خلخال |
|
کوثر |
060/0 |
850/0 |
996/0 |
6 |
نمین |
|
مشکین‌شهر |
060/0 |
676/0 |
875/0 |
7 |
بیله سوار |
|
گرمی |
060/0 |
840/0 |
990/0 |
8 |
گرمی |
|
نمین |
060/0 |
830/0 |
983/0 |
9 |
کوثر |
|
نیر |
060/0 |
855/0 |
000/1 |
10 |
نیر |
(منبع: نگارندگان)
حال با توجه به نتایج به دست آمده، شروط به‌صورت زیر آزمون شد:
شرط اول: Q(A2)-Q(A1)>DQ
که در آن(A1) وA2)) به‌ترتیب گزینه‌های اول و دوم هستند و DQ 12=1ؤ°-1"> تعداد آلترناتیوهاست.
875/0 Q(A2)-Q(A1)>و 111/0=DQ 12=110-1"> با توجه به اینکه مقدار Q برای گزینۀ دوم برابر با 875/0 و برای گزینۀ اول برابر با صفر است، تفاضل این دو برابر با 875/0 و از مقدار DQ بیشتر است؛ بنابراین، شرط اول تأیید می‌شود.
شرط دوم: این است که گزینۀ اول از نظر R یا S بهترین رتبه را داشته باشد. سکونتگاه شهری اردبیل که بهترین رتبه را از نظر Q دارد، از نظر شاخص S و R بهترین رتبه را داراست؛ بنابراین، شرط دوم نیز تأیید می‌شود و سکونتگاه شهری اردبیل رتبۀ اول را به خود اختصاص می‌دهد.
جدول 5. رتبه‌بندی نهایی و میزان برخورداری سکونتگاههای شهری بر اساس الگوی ویکور
|
سکونتگاههای شهری |
Q |
رتبۀ نهایی |
میزان برخورداری |
||
|
اردبیل |
000/0 |
1 |
ردیف |
سکونتگاههای شهری |
وضعیت |
|
بیله سوار |
990/0 |
7 |
1 |
اردبیل |
برخوردار |
|
پارس‌آباد |
902/0 |
3 |
2 |
مشکین‌شهر |
|
|
خلخال |
928/0 |
5 |
3 |
پارس‌آباد |
|
|
سرعین |
913/0 |
4 |
4 |
سرعین |
نیمه‌برخوردار |
|
کوثر |
996/0 |
9 |
5 |
خلخال |
|
|
مشکین‌شهر |
875/0 |
2 |
6 |
نمین |
کم‌برخوردار |
|
گرمی |
990/0 |
8 |
7 |
بیله سوار |
|
|
نمین |
983/0 |
6 |
8 |
گرمی |
|
|
نیر |
000/1 |
10 |
9 |
کوثر |
|
(منبع: نگارندگان)
شکل6.نقشۀ میزان برخورداری سکونتگاههای شهری از شاخص‌های شهر خلاق با الگوی ویکور (منبع: نگارندگان)
جدول (5) نشان می‌دهد بر اساس مقدار Q سکونتگاههای شهری اردبیل و مشکین‌شهر بهترین وضعیت و سکونتگاههای شهری کوثر و نیر بدترین وضعیت را از لحاظ برخورداری از شاخص‌های شهر خلاق دارند. نتایج حاصل از سطح‌بندی سکونتگاههای شهری استان اردبیل براساس الگوی ویکور نشان می‌دهد سکونتگاههای شهری اردبیل، مشکین‌شهر و پارس‌آباد در دامنۀ برخوردار، سرعین و خلخال در سطح نیمه‌برخوردار و نمین، بیله سوار، گرمی، کوثر و نیر در سطح کم‌برخوردار قرارگرفته‌اند.
مقایسۀ نتایج حاصل از سطح‌بندی سکونتگاههای شهری استان اردبیل با الگوی تاپسیس و ویکور
نتایج حاصل از مقایسۀ دو الگوی تاپسیس و ویکور نشان می‌دهد سکونتگاههای شهری اردبیل و مشکین‌شهر در هر دو الگو به‌عنوان سکونتگاههای شهری برخوردار و سکونتگاه شهری خلخال در دو الگو به‌عنوان سکونتگاه شهری نیمه‌برخوردار است. همچنین، سکونتگاههای شهری کوثر، گرمی، بیله سوار، نمین و نیر، سکونتگاههای شهری محروم استان اردبیل در هر دو الگو هستند که در جدول (6) نشان داده شده است. نکتۀ قابل‌توجه در این مقایسه این است که جایگاه هیچ‌یک از سکونتگاههای شهری از لحاظ برخورداری از شاخص‌های شهر خلاق در دو الگو تغییر نکرده است؛ بجز سکونتگاههای شهری پارس‌آباد و سرعین. پارس‌آباد بر اساس الگوی تاپسیس جزء سکونتگاههای شهری نیمه‌برخوردار بوده، ولی در الگوی ویکور در دامنۀ سکونتگاههای شهری برخوردار قرار گرفته است. سرعین نیز براساس سطح‌بندی الگوی تاپسیس جزء سکونتگاههای شهری برخورداری بوده، همین سکونتگاه شهری براساس رتبه‌بندی الگوی ویکور جز سکونتگاههای شهری نیمه‌برخوردار است.
جدول 6. رتبه‌بندی نهایی گزینه‌ها بر اساس دو الگوی ویکور و تاپسیس
|
سطح برخورداری |
رتبه‌بندی براساس ویکور |
رتبه‌بندی براساس تاپسیس |
|
برخوردار |
اردبیل |
اردبیل |
|
مشکین‌شهر |
سرعین |
|
|
پارس‌آباد |
مشکین‌شهر |
|
|
نیمه‌برخوردار |
سرعین |
پارس‌آباد |
|
خلخال |
خلخال |
|
|
کم برخوردار |
نمین |
گرمی |
|
بیله سوار |
نمین |
|
|
گرمی |
کوثر |
|
|
کوثر |
بیله سوار |
|
|
نیر |
نیر |
(منبع: نگارندگان)
نتیجه‌گیری
شهرهای خلّاق به‌عنوان رویکردی جدید به توسعه که از اواسط دهۀ 1990 میلادی به‌طور جدی مطرح شد، محیطی جذّاب برای فعالیت و زندگی افراد متخصص، هنرمند، پژوهشگر و در یک کلام افراد خلّاق فراهم می‌سازد. در کانون این راهبرد، فرهنگ و برنامه‌ریزی فرهنگی قرار دارد؛ به‌طوری‌که سایر بخش‌ها متأثّر از این بخش است. در واقع شهر خلاق به‌عنوان روشی راهبردی در عرصۀ تفکر، برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های شهری مطرح شده است. خلاقیت برنامه‌ریزان و شهروندان، راهبرد حیاتی در حل بسیاری از مسائل شهری به‌شمار می‌رود. شهرهای خلاق، منزلی برای خلاقیت‌های هنری، فناوری‌های علمی و فناورانه و صدای رسای فرهنگ‌های رو به رشد است. شهری که همۀ پتانسیل‌های خلاق خود را عملی می‌کند. این پژوهش با هدف سوق‌دادن سکونتگاههای شهری استان اردبیل به سمت شهرهای خلاق انجام شده است. در ابتدا برای شناسایی و شناخت سکونتگاههای شهری استان اردبیل به بررسی و تحلیل شاخص‌های شهر خلاق در سکونتگاههای شهری استان اردبیل با استفاده از داده‌های ثانویه پرداخته شد. بعد از جمع‌آوری داده‌ها، رتبه‌بندی و ارزیابی سکونتگاههای شهری از لحاظ شاخص‌های شهر خلاق با استفاده از الگوی تاپسیس و ویکور انجام شد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد:
- بین سکونتگاههای شهری استان اردبیل از لحاظ برخورداری از شاخص شهرهای خلاق تفاوت زیادی وجود دارد.
- بر اساس الگوی تاپسیس، سکونتگاههای شهری اردبیل و سرعین اولین رتبه و بیله‌سوار و نیر آخرین رتبه را به‌دست آوردند.
- بر اساس الگوی ویکور سکونتگاههای شهری اردبیل و مشکین‌شهر اولین رتبه و سکونتگاههای شهری کوثر و نیر آخرین رتبه را به‌دست آوردند.
- سکونتگاههای شهری اردبیل و مشکین‌شهر در هر دو الگو جزء سکونتگاههای شهری برخوردار هستند.
- سکونتگاههای شهری کوثر، نیر، گرمی، نمین و بیله‌سوار در هر دو الگو جزء سکونتگاههای شهری کم‌برخوردار شناخته شدند.
- در بین سکونتگاههای شهری استان اردبیل در هر دو الگو، اردبیل رتبۀ اول را از لحاظ شاخص‌های شهر خلاق به‌دست آورده و نیر در هر دو الگو رتبۀ آخر را کسب کرده است.
- نکتۀ قابل‌توجه در این مقایسه این است که میزان برخورداری از شاخص‌های شهر خلاق در هیچ‌یک از سکونتگاههای شهری بجز سکونتگاههای شهری پارس‌آباد و سرعین در دو الگو تغییر نکرده است؛ پارس‌آباد بر اساس الگوی تاپسیس جزء سکونتگاههای شهری نیمه‌برخوردار است، ولی در الگوی ویکور در دامنۀ سکونتگاههای شهری برخوردار قرار گرفته است. سرعین نیز براساس سطح‌بندی الگوی تاپسیس جزء سکونتگاههای شهری برخوردار و براساس رتبه‌بندی الگوی ویکور جزء سکونتگاههای شهری نیمه‌برخوردار است.
پیشنهادها
- افزایش فعالیت‌های مرتبط با هنرهای محلی، جذب گردشگر و صنایع خلاق در شهر سرعین به‌عنوان یکی از قطب‌‌های گردشگری استان
- ایجاد فضاهایی برای افزایش مشارکت شهروندان در سکونتگاههای شهری استان اردبیل
- برگزاری جشن‌ها و مراسم محلی در هریک از سکونتگاههای شهری استان با توجه به قابلیت‌های موجود
- تقویت زیرساخت‌های فرهنگی در سکونتگاههای شهری کم‌برخوردار
- از آنجا که نیروی انسانی خلّاق ارتبـاط نزدیکـی با نوآوری و توسعۀ شهر دارند، مسئولان و برنامه‌ریزان بـا گسـترش امکانـات و توزیع عادلانۀ آنها زمینه‌های پرورش افراد خلّاق در هر یک از سکونتگاههای شهری استان را فراهم آورند.
)
