نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری برنامهریزی محیط زیست، دانشکده محیط زیست، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 استادیار برنامهریزی، مدیریت و آموزش محیط زیست، دانشکده محیط زیست، دانشگاه تهران، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Ecotourism or natural tourism is one of the tourism areas that has the most compatibility with nature and is significantly considered by nature lovers in recent years. But sometimes, ecotourism development has been done only for economic benefits and regardless of ecological values in different areas. Hence, in order to better manage and preserve the environmental values, it is necessary to develop with planning and based on the specific strategies of each region. Kolah Ghazi National Park, located in the south of Isfahan province, which has multiple genetic resources and unique landscape and diverse habitats can be a destination of tourists and create the ecotourism development. This research was conducted with the aim of investigating the factors of strength, weakness, opportunities, and threats and providing appropriate strategies for the development of ecotourism in the region by a descriptive-analytical approach. To analyze the data and to determine the strategies for developing ecotourism, SWOT model was applied. At the end, to avoid the limitations of the model and quantifying the values and prioritizing strategies, AHP and Freeman methods were used. Freeman matrix called the matrix of stakeholders which is prepared based on the economic, social, cultural and ecological priorities of the park. The results showed that the region's strengths are more than the weaknesses and threats are in the region are more than opportunities. Therefore, considering the park's situation, it is necessary to use competitive strategies. In order to maintain park health and sustainable development in the region, two strategies for establishing a comprehensive management plan for protecting species diversity and ecotourism development in the region with a score of 107 and elaborating long-term environmental monitoring programs for the park in order to identify the polluting and destructive resources with a score of 104 as the main strategies required for the region. The planning based on the proposed strategies can ensure the ecotourism development of the region in keeping with the environmental conditions and reducing the threats and improving the weaknesses.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
مردم همواره دوستدار مناطق طبیعی هستند و چه بسیار گردشگرانی که بهدنبال الهام از طبیعت به آنجا سفر میکنند. از این رو، گردشگری طبیعت دارای منافع بسیاری برای کشورها و مناطق آن است؛ اما باید توسعۀ آن برنامهریزیشده باشد و با مدیریتی مسئولانه انجام گیرد. همچنین مناطق حفاظتشدۀ طبیعی، مناظری جذاب و دلربا برای بازدیدکنندگان هستند و وضعیت آنها بهصورت طبیعی حفظ شده است Ferreira and Harmes , 2014)). (winter, 2005) این مناطق، معمولاً دارای طبیعت استثنایی و باکیفیت است که بهعنوان پارکهای حفاظتشده معرفی شدهاند و موقعیت ویژهای دارند (Newsome, Moore, & Dowling, 2013).
توسعۀ گردشگری در این مناطق بهمنظور مجموعهای از فعالیتهای اقتصادی، تأثیر بسزایی در تقویت بنیانهای اقتصادی جوامع محلی آنها دارد (Stewart and Draper, 2006).
از این رو، با توجه به مراحل مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسیْ جهانیشدنِ گردشگری، بخش مهم اقتصاد در بسیاری از کشورها است (Barkauskiene, (2013.
اما باید مراقب بود؛ زیرا به نظر میرسد امروزه با توجه به سود حاصل از گردشگری طبیعی، اصطلاح بومگردی به یک شعار و در بین عدۀ از گردشگران، به یک حیله، برای بازاریابی تبدیل شده است (Lee, 2013).
بومگردی (اکوتوریسم) که بهسرعت به یک بخش در حال رشد صنعت گردشگری تبدیل شده است، نوعی از گردشگری پایدار است (kannan, 2012). این بدان معنی است که در بسیاری موارد، گردشگری پایدار، نمونهای از رابطۀ بین بومگردی و توسعۀ پایدار است (Sâmbotin et al., 2011; Bansal & Kumar, (2011. انجمن ملی بومگردی،[1] آن را را بهعنوان «سفری مسئولانه به مناطق طبیعی تعریف میکند که از محیط زیست محافظت کرده است و رفاه مردم محلی را بهبود میبخشد» (TIES, 2006). همچنین اتحادیۀ بینالمللی حفاظت از محیط زیست،[2] بومگردی را به این صورت توصیف میکند: سفر مسئولانۀ محیطی و بازدید از مناطق طبیعی بهمنظور لذتبردن و ارزش قائل شدن برای طبیعت (و هر ویژگی فرهنگی همراه، هم در گذشته و هم در حال) که حفاظت را ترویج میدهد، تأثیر اندکی بر بازدیدکننده دارد و مشارکت فعالانۀ اجتماعی و اقتصادی افراد محلی را فراهم میکند (Joshi, 2011). توریسم طبیعی، بخشی از توریسم است که میتوان اصول پایداری را در تمام بخشهای آن بر مبنای مسئولیتپذیری ایجاد کرد ودر نهایت توریسمِ مسئولیتپذیر با هدف احیا و نگهداری منابع طبیعی، به توریسم پایدار تبدیل میشود (Heyman et al, 2010). بنابراین، بومگردی با اصول حاکم در گردشگری بر مبنای توسعۀ پایدار، بهویژه در بحث حفاظت محیط زیست، رابطۀ مستقیمی خواهد داشت. بهطور کلی امروزه، مفهوم بومگردی باید ابزاری برای مناطق طبیعی در نظر گرفته شود؛ زیرا به حل مشکلات رشد طبیعی، اقتصادی و اجتماعی کمک کرده است(Barkauskiene and Snieska, 2013) و از نظر محیطی، فرهنگی و اقتصادیْ منافع محلی را فراهم میکند(Kara et al., 2011). همچنین، ابزار ارزشمندی برای محافظت از تنوع بیولوژیکی و فرهنگی است که آثار زیستمحیطی را به حداقل رسانده و مزایای اجتماعی و اقتصادی را برای جوامع محلی ارائه کرده است (Kannan, 2012; Farrell & Runyan 2001; (Bhattacharya, 2011.
همچنین بومگردی، با هر تعریفی محرک تغییر نیز هست؛ اما این تعریف، نیازمندِ ایجاد روابط جدید بین مردم و محیط زیست و ایجاد شیوۀ زندگی متفاوتی برای مردم است. این مفهوم میخواهد نیرویی برای تغییر و ثبات ایجاد کند که این نیروها متفاوت بودهاند و از سطح جهانی تا مقیاس محلی عمل میکنند (Wall, 1980). لذا نهادینهکردن این مفهوم و ترویج آن، باید با برنامهریزی انجام شود تا شاهد کمترین آسیب برای محیط زیست باشیم.
بهطور کلی میتوان چهار معیار برای توصیف بومگردی بیان کرد: (Heyman et al, 2010) (Newsome, 2013)
1- کمترین تأثیر منفی بر محیط زیست
2- کمترین تأثیر منفی بر فرهنگ و بیشترین مسئولیتپذیری نسبت به فرهنگ جامعۀ میزبان
3- بیشترین سود اقتصادی برای جامعۀ میزبان
4- بیشترین رضایت تفریحی برای مشارکت جهانگردان
5- مبتنی بر طبیعت بکر و اصیل
برای توسعۀ این صنعت، در نظر گرفتن ویژگیها و معیارهای ارائهشده، ضروری است تا بتوان به الگوی پایداری در محیط زیست دست یافت. مطالعات تحلیلی میتواند راهکارها و دیدگاههای مناسبی از ظرفیتها و ارزشهای منطقه و همچنین کاستیها و خطرها ارائه کند.
با توجه به لزوم دیدگاه تجزیه و تحلیلی برای شناخت و ایجاد برنامهای مناسب، میتوان راهکار SWOT[3] را مبنای درستی برای ارزیابی و تدوین راهبردهای مناسب در مناطق با ارزشِ اکولوژیکی پیشنهاد داد؛ حتی اگر این رویکرد، تنها در سطح تعیین مسائل و توصیف آنها باشد و بهصورت کلی باقی بماند (Kangas et al., 2003).
SWOT حروف اول چهار کلمه قوت، ضعف، فرصت و تهدید است. در این نوع تجزیه و تحلیل، راهبرد اثربخش باید قوتها و فرصتهای سیستم را به حداکثر و ضعفها و تهدیدها را به حداقل برساند. برای تدوین راهبردهای نهایی، لازم است تا همۀ عوامل بهمثابۀ بخشی از روند برنامهریزی راهبردی در چهارچوب الگوی تجزیه و تحلیل SWOT در نظر گرفته شوند (Bernroide and Edward,2002). تجزیه و تحلیل SWOT، ابزار مفیدی برای برنامهریزی راهبردی در مدیریت محیطی است و مبنای اساسی برای شناسایی وضعیت و طراحی روشهای آتی تدارک میبیند که در نگرش راهبردی ضروری است (Nikolaou & Evangelinos, 2010). تجزیه و تحلیل SWOT، در شناسایی وضعیت فعلی و در نظر گرفتن فشار بیشتر، قبل از انتخاب میتواند به ما کمک کند (Han, 2009& Swan, 2010). بنابراین استفاده از این روش در ارزیابی و تحلیل وضعیتهای منابع طبیعی با توجه به ماهیت کیفی محیط زیستی آنها بسیار مناسب است. اما با نظر به کاستیهای این روش که تنها یک بررسی کیفی ناتمام و برشمردن عوامل خارجی و داخلی است، به تکمیل فرآیند تحلیل نیاز است که این امر با یک الگوی ترکیبی و کمیتسازی رفع میشود و با استفاده از نظرهای کارشناسی و بهرهگیری از تکنیک مقایسۀ زوجی انجامشدنی است. کمیکردن این روش و بهرهگیری از نظرهای کارشناسی، میتواند برنامهریزی در مناطق بکر و طبیعی را برای تصمیمگیریهای صحیح هدایت کند. همچنین برای کمیکردن راهکارهای مدیریتی میتوان از الگوی فریمن استفاده کرد. بر اساس این نظریه، در مدیریت یک مجموعه، توجه به حقوق تمام ذینفعان و حفظ منافع آنان ضروری است و وجوه مختلف انتظارها، باید انگیزههای رقابت و مشارکت در هماهنگی و سازگاری با یکدیگر قرار گیرد. تجزیه و تحلیل ذینفعان دربارۀ این که مقصد گردشگری باید رسالتها و احتمالاً راهبردهای مختلفی در زمینههای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و اکولوژیکی داشته باشد یا خیر، کمک بسزایی خواهد کرد.(Freeman, 1984; Freeman & Lorange, 1985)).
تجزیه و تحلیل SWOT در بخشهای مختلف برنامهریزی و توسعه، بهعنوان ابزاری برای سازماندهی و تفسیر اطلاعات از جمله تولید انرژی زیستی (Liu et al., 2011)، صنعت حملونقل دریایی (Kandakoglu et al., 2009)، توسعۀ فناوری (Ghazinoory et al., 2009)، میکروبیولوژی مواد غذایی (Ferrer et al., 2009)، ارزیابی آثار زیستمحیطی (Paliwal, 2006) و مدیریت گردشگری (Kajanus et al., 2004; Akca, 2006) به کار میرود.
بر این اساس، در ایران و سایر کشورها، مطالعاتی پیرامون سیاست و تعین راهبردهای مناسب بهمنظور توسعۀ بومگردی انجام شده است. از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
Sayyed و همکاران در سال 2013 از تجزیه و تحلیل SWOT برای بومگردی پایدار در پارک ملی تندوره (شمال شرقی ایران) استفاده کردند. نتایج این مطالعه نشان داد مکان تثبیتشدۀ گردشگری، با انواع جاذبههای طبیعی و فرهنگی منحصربهفرد ساکنان محلی، از ویژگیهای مثبت پارک ملی تندوره است و نبود زیرساختها و امکانات اساسی، از ویژگیهای منفی آن به شمار میرود. رشد صحیح گروههای گردشگری مربوط به افراد محلی در تصمیمگیری، مهمترین فرصت است و تنش، بیقراری و ناامنی در کشورهای همسایه تهدیدهای اصلی هستند (Sayyed (et al, 2013.
Kara و همکاران در سال 2011، ویژگیهای طبیعی و زیستمحیطی جنگل شهری کوکارلی عدنان مندرس را با توجه به مناسببودن برای گردشگری ارزیابی کردند. نتایج این پژوهش نشان میدهد که این منطقه نهتنها برای بومگردی ساکنان محلی بسیار مساعد است، بلکه برای ساکنان نواحی دورتر نیز کاملاً جذاب و مناسب است (Kara et al, 2011).
Ganjali و همکاران در سال 2014 ارزیابی زیستمحیطی و راهبردی از ظرفیت بومگردی در تالاب انزلی را با استفاده از تجزیه و تحلیل SWOT انجام دادند. آنها ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﯿﺪاﻧﯽ و پرسشنامهای (در تالاب اﻧﺰﻟﯽ و جمعیت محلی) ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ عاملهای IFEM و EFEM (ﺿﻌﻒها، ﻗﻮتها، ﺗﻬﺪﯾﺪها و فرصتها)، ﻣﺆﺛﺮ بر توسعۀ گردشگری ﻃﺒﯿﻌﺖ در ﺗﺎﻻب اﻧﺰﻟﯽ را در ﻗﺎﻟﺐ ﺗﺤﻠﯿﻞ SWOT انجام دادند. نتایج نشان میدهد که از عوامل خارجی در راستای هدف مدِ نظر بهخوبی استفاده نشده است و بهکارگیری آنها نیازمند برنامهریزی و اعمال مدیریت سازمانی است (Ganjali et al, 2014).
در سال 1392 حسیننژاد و همکاران، ارزیابی بومگردشگری تالابهای استان گلستان را بهکمک الگوی فریمن انجام دادند و راهبردهای جذب سرمایه، شناساندن منطقه و تدوین طرحهای کلان اقتصادی و توریستی برای منطقه را بهعنوان مناسبترین راهبردها پیشنهاد کردند (حسیننژاد و همکاران، 1392). غازی و قدیری نیز در سال 1389 با الگوی برنامهریزی راهبردی فریمن، به تواناییهای ژئوتوریسمی کویر پرداختند و مدیریت مقتدرانۀ سازمان محیط زیست و همچنین بهرهگیری از تواناییهای ژئوتوریسمی پارک ملی کویر بهمنظور جذب گردشگر را، دو راهبرد اصلی مدیریتی برای منطقه عنوان کردند (غازی و قدیری، 1389). پژوهش حاضر نیز با توجه به فشار عوامل داخلی و خارجی و نبود راهبردهای مناسب برای منطقه و توسعۀ بیبرنامۀ بومگردی در زیستگاه های طبیعی، بههدفِ تدوین و اولویتبندی راهبردهای مناسب و اصلی با رویکرد کنترل تخریب در منابع طبیعی کشور انجام شده است.
ایران بهدلیل تنوع آب و هوایی، غنای فرهنگی، بیابانها، جنگلها، موقعیت ژئومورفولوژیکی، پارکهای ملی، پناهگاههای حیات وحش، دریاها و ساحلها، مکانهای طبیعی دیدنی، کوهها، مرتعها، تالابها، دریاچهها و جزیرهها، از موقعیتی خاص برخوردار است (Asadi, 2012). از این رو بومگردی میتواند مهمترین مزیت رقابتی در صنعت گردشگری ایران باشد. ایران، با توجه به تنوع منطقهای، جاذبههای تاریخی و فرهنگی، طیف وسیعی از صنایعدستی وتنوع بیولوژیکی، در زمینۀ بومگردی در مقایسه با سایر شاخههای گردشگری از موقعیت خوبی بهرهمند است (زنگیآبادی و همکاران، 1385؛ توانگر، 1389). از جملۀ مناطق ویژه و شایستۀ توجه گردشگران طبیعت، میتوان به پارکهای ملی اشاره کرد. پارک ملی، مناطق نسبتاً وسیع و دارای نمونۀ برجستهای از عوارض زمینشناسی، بومشناسی، جغرافیایی و چشماندازهای طبیعی است که از اهمیت ملی برخوردار است و بهمنظور حفاظت دائمی و بهرهبرداری معنوی در شرایط طبیعی انتخاب میشوند. در این مناطق، اهداف مدیریت در طبقه دو اتحادیۀ بینالمللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی برای استفادههای آموزشی - علمی و تفرجگاهی، بر اساس رعایت مقررات و محدودیتهای تنظیمشده، ساماندهی انواع بهرهبرداریهای سازگار با خواستههای هر زون بر اساس زونبندی میتواند انجام گیرد (فائو، 1988). اما بهرهگیری از این موقعیت ویژه با توجه به تواناییهای توسعهای که ایجاد کرده است، به همان میزان امکان تخریب را افزایش میدهد. در این شرایط، برنامهریزی و مدیریت بومگردی و توجه به ارزشهای اکولوژیکی بسیار اهمیت دارد و امکان توسعۀ پایدار را فراهم میکند. بنابراین توجه به برنامهریزی و راهبردها برای توسعۀ صنعت بومگردی بسیار مهم است؛ ولی متأسفانه در سایۀ منافع اقتصادی، به این صنعت چندان توجه نمیشود.
مدیریت صنعت گردشگری طبیعی، نیازمند یک برنامۀ مدیریتی و ارائۀ راهبردهایی برای تشخیص عوامل اصلی و مؤثر بر توسعۀ آن، متناسب با ویژگیهای آن منطقه است.
از این رو، با توجه به شرایط خاص حاکم بر پارکهای ملی، شناسایی محدودیتهای توسعۀ بومگردی و راهبردهای مناسب بسیار مهم است. در این مطالعه نیز، پارک ملی کلاهقاضی بهعنوان نمونۀ موردی، تجزیه و تحلیل میشود تا مناسبترین راهبردهای مدیریتی برای حفظ آن در مقابل توسعۀ بومگردی تدوین شود. هدف نهایی پژوهش، رتبهبندی عاملهای فرصت، تهدید و ویژگیهای مثبت و منفی منطقه با تأکید بر توسعۀ بومگردی است؛ سپس بر اساس آن، راهبردها و راهبردهایی مناسبی تعریف شده است و با توجه به نیاز محیط زیستی و وضعیت این پارک، آن راهبردها بهصورت اولویتبندی و کمی در آمده است؛ بهگونهای که میزان عملیاتیبودن آنها همگام با توسعۀ بومگردی، مد نظر قرار گرفته و رویکردهایی، برای جلوگیری از تخریب و رسیدن به توسعۀ پایدار با ترویج بومگردی ارائه شده است.
منطقۀ دردستِ مطالعه
پارک ملی کلاه قاضی با مساحت 47262 هکتار در جنوب شرقی اصفهان، در محدودۀ E51' 45" الی E52'15" طول شرقی و N32'20" الی "N32'30 عرض شمالی واقع شده است (شکل1). این منطقه بهدلیل داشتن تنوع اکولوژیک، حفاظت از منابع ژنتیکی و ابقای تعادل طبیعی، کاهش ناهنجاریهای حاصل از فعالیتهای صنعتی و عوارض جمعیتی، برخورداری از چشماندازهای زیبای نواحی کوهستانی و تپهماهور، وجود انواع گیاهان گلدار و گونههای متعدد حیات وحش جانوری و استفادههای علمی، پژوهشی، اقتصادی و گردشگری دارای ارزش وجودی بوده است (خواجهالدین و یگانه، 1383). از این رو پارک ملی کلاهقاضی، یکی از زیستگاههای معروف دنیا محسوب میشود که ذخایر ژنتیکی جانوری آن بسیار باارزش است (خواجهالدین، 1383). در نتیجه، ازلحاظ داشتن فون و فلور متنوع، وجود پستیها و بلندیهای متعدد و ذخایر فسیلی، ازلحاظ گردشگری طبیعی برای بازدیدکنندگان دارای جذابیت است. ازجمله گونههای جانوری موجود در این پارک ملی میتوان به Gazella subgutturosa، Capra aegagrus، Ovis orientalis، Vulpes vulpes، Hyaena hyaena، Canis lupus، Canuis Aureus،Perdix perdix،َ Ammoperdix griseogularis،Merops apiaster،Buteolagopus، Aquila chrysaetos، Falco pelegrinoides، Passer hispaniolensis و انواع خزندگان و از جمله مهمترین گونههای گیاهی میتوان بهAcanthophyllum bracteatum, Acer monspesulanum, Aelleni a squalrosum, Bassia littoralis, Celltis caucasica, Daphne mucronata, Ebenus stellate, Tamarix spp, Suaeda spp اشاره کرد (خواجهالدین و یگانه،1383).
شکل 1. معرفی سلسلهمراتب منطقۀ دردستِ مطالعه، استان اصفهان، پارک ملی کلاهقاضی
روش پژوهش
پژوهش حاضر بر اساس روشهای توصیفی - تحلیلی است و برای کنترل اطلاعات و دادهها، از اسناد و مطالعات زمینهای مثل استفاده از دادههای موجود، جاذبهها، امکانات و خدمات در منطقه استفاده شده است. همچنین در مراحل پژوهش ضمن بازدید منطقه، از گزارش موجود وضعیت پارک ملی کلاهقاضی در ادارۀ محیط زیست استان نیز استفاده شد. بر این اساس از تکنیک ماتریسِ تجزیه و تحلیل SWOT برای آنالیز دادهها و ارائۀ راهبردهای رشد گردشگری در این منطقه بهره گرفته شد.
ماتریس SWOT در توسعه به چهار شکل به مدیران کمک میکند که بهترتیب عبارتند از:
راهبردهای SO (قوتها و فرصتها)، راهبردهای WO (ضعفها و فرصتها)، راهبردهای ST (قوتها و تهدیدها) و راهبردهای WT (ضعفها و تهدیدها).
هشت مرحله برای ساخت یک ماتریس SWOT وجود دارد:
1- فهرست فرصتهای خارجی کلیدی؛
2- فهرست تهدیدهای خارجی کلیدی؛ 3- فهرست ویژگیهای مثبت داخلی کلیدی؛ 4- فهرست ویژگیهای منفی داخلی کلیدی؛ 5- مطابقت ویژگیهای مثبت داخلی با فرصتهای خارجی و ثبت راهبردهای حاصل SO؛ 6- تطبیق ویژگیهای منفی داخلی با فرصتهای خارجی و ثبت راهبردهای حاصل WO؛ 7- تطبیق ویژگیهای مثبت داخلی با تهدیدهای خارجی و ثبت راهبرد حاصل ST؛
8- تطبیق ویژگیهای منفی داخلی با تهدیدهای خارجی و ثبت راهبردهای حاصل (Amalnic et al, 2010 WT (David, 2007) (دیوید، 1389).
بدین ترتیب فهرستی از عوامل تأثیرگذار داخلی و خارجی در راستای هدف پژوهش، بر اساس نظرهای گروه کارشناسی متشکل از سی کارشناس، در تخصصهای برنامهریزی و مدیریت محیط زیست، جغرافیای روستایی، جنگلداری و ارزیابی سرزمین ایجاد شد. مجموعهای از کارشناسان دانشجوی تحصیلات تکمیلی و اعضای هیئت علمی در تخصصهای نامبرده، آورده شده بودند. کارشناسان برای شناخت، ابتدا خلاصهای از طرح جامع مدیریت پارک ملی کلاهقاضی در سازمان محیط زیست استان اصفهان را مطالعه و سپس نظر خود را اعلام کردند. شاخصها در گروههای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، اکولوژیکی و نهادی براساس عوامل اثرگذار بر پارک ملی کلاهقاضی که در توسعۀ بومگردی منطقه بهشکل مستقیم یا غیرمستقیم دخالت داشته، طبقهبندی شدهاند. میتوان گفت این طبقهبندی، بیشترین هماهنگی را با نظریۀ توسعۀ پایدار دارد. در گام بعدی، پس از تشکیل جدولهای مربوط به ویژگیهای ضعف، قوت، فرصت و تهدیدهای منطقه، درجهبندی و انتخاب مهمترین عامل بهکمک مقایسۀ زوجی AHP، وزندهی و کمیسازی شد. فرآیند مقایسۀ زوجی AHP یکی از بهترین روشها برای تصمیمگیری چند معیاری است که MCDM، بهمنظور ارزشدهی به معیارها به کار برده میشود. این روش یک روش شهودی آسان برای تدوین و تحلیل تصمیمها است.
(Byun, 2001 & Karimi, 2006 & Nabi Bidhendi et al, 2013). این روش که بهدستِ Saaty (1077) ایجاد شد، روشی برای حل مسائل چند معیاره با تنظیم اولویتهای آنها است (Karahalios et al., 2011 & Zheng et al, 2012).
ارزشگذاریها برحسب روش ساعتی بین 1 تا 9 برای عاملهای داخلی و خارجی نمرهدهی شد. سپس، وزن عواملِ نشاندهندۀ اهمیت نسبی در رسیدن به هدف، استخراج شد. جمع ضرایب وزنی اختصاص داده شده، برابر با یک است و هر عامل که وزن بیشتری داشته باشد، تأثیر آن بیشتر است. در مرحلۀ بعد، بهمنظور درجهبندی هر یک از عوامل دردستِ بررسی، به هر یک از آنها رتبۀ 1 تا 5 داده شده است. رتبۀ 1 نشاندهندۀ ضعف اساسی، رتبۀ 2 ضعف کم، رتبۀ 3 مبیِّن قوت، رتبۀ 4 نشاندهندۀ قوت بالا و رتبۀ 5 نشاندهندۀ قوت بسیار بالا است. در نهایت از حاصلضرب وزن در رتبۀ هر عامل، امتیاز وزنی آن محاسبه میشود. مجموع امتیازات نهایی تمام عوامل، محاسبه شده است تا امتیاز مقصد بومگردی مشخص شود. این امتیاز نشاندهندۀ چگونگی پاسخ مجموعه به عوامل موجود بیرونی و درونی است. حداکثر امتیاز وزنی 1، متوسط آن 3 و حداکثر آن 5 است. اگر امتیاز نهایی مجموعه کمتر از 3 باشد، یعنی مجموعه از نظر عوامل داخلی ضعیف است و اگر نمرۀ نهایی بیشتر از 3 باشد، نشاندهندۀ این است که مجموعه از نظر عوامل داخلی قوی است. این مراحل برای ماتریس ارزیابیِ عوامل خارجی نیز تکرار میشود. در نهایت بهمنظور کاهش تعداد عوامل داخلی و خارجی و آسانکردن تصمیمگیری و برنامهریزی، مهمترین عوامل، مشخص و بر اساس آنها راهبردهای مناسبی برای توسعۀ این صنعت ارائه شد. در ادامه بههدفِ کمیکردن و اولویتبندی راهبرهای مدیریتی، از الگوی فریمن موسوم به ماتریس ذینفعان استفاده شد. پیدایش الگوی ذینفعان در برنامهریزی راهبردی، بر اساس نظریۀ فریمن (1984) شکل گرفت. بر اساس این نظریه، در مدیریت یک مجموعه، توجه به حقوق و حفظ منافع تمامی ذیانفعان امری ضروری است و وجوه مختلف انتظارها و انگیزههای رقابت و مشارکت، باید در هماهنگی و سازگاری با یکدیگر قرار گیرد (حسینینسب و راشدی، 1388).
در این الگو، اولویت اجرای هر راهبرد از منظر عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و اکولوژیکی با محاسبۀ مؤلفۀ C تعیین میشود. مؤلفۀ C از حاصلضرب دو مؤلفۀ A و B به دست میآید. در این ماتریس، A عبارت است از اثر عامل محیطی بر راهبرد مدِ نظر که مقیاس آن از +5 بهمعنی «بسیار مثبت» تا
- 5 بهمعنی «بسیار منفی» است و B عبارت است از اهمیت هر عامل برای تحقق راهبرد مد نظر و مقیاس آن از صفر بهمعنی «غیرمهم» تا 10 بهمعنی «خیلی مهم» متغیر است. سپس مقدار C برای هر راهبرد ارائهشده در منطقه، محاسبه شد. در مرحلۀ بعد با جمع مقدار امتیاز هر راهبرد، امتیاز کل آن راهبرد به دست آمد. درنهایت چنانچه جمع جبری C برابر با صفر یا عددی منفی شود، نشاندهندۀ آن خواهد بود که آن راهبرد از نظر اجرایی امکانپذیر نیست و در صورتی که مثبت باشد، راهبرد مد نظر، عملی خواهد بود و احتمال عملیشدن آن نیز بستگی به مقدار عددیِ امتیاز دارد. بدین منظور محاسبات برای منطقۀ حفاظتشدۀ کلاهقاضی انجام و نتایج آن آورده شده است.
یافتههای پژوهش
ماتریس SWOT در منطقه با توجه به مطالعات میدانی و بررسیهای تاریخی، میتواند طبق ماتریسهای زیر انجام شود.
بررسی محیط داخلی پارک ملی
جدول تجزیه و تحلیل عوامل داخلی (IFAs) حاصل بررسی راهبردهای عوامل داخلی سیستم است. این جدول، ویژگیهای قوی و ضعیف اصلیِ داخلیِ مقصد گردشگری را تدوین و ارزیابی میکند (جدول 1 و 2).
جدول 1. ماتریسِ خلاصۀ تجزیه و تحلیل عوامل داخلی (IFAS) در ارزیابی تواناییهای پارک ملی کلاهقاضی
|
شاخص |
قوت |
وزن |
درجهبندی |
امتیاز |
|
اقتصادی |
1. تمایل بازدیدکنندگان به پرداخت ورودی برای بازدید از پارک |
0.033 |
3 |
099/0 |
|
2. وجود راههای اصلی و فرعی متعدد منتهی به این پارک ملی |
0.055 |
4 |
22/0 |
|
|
اجتماعی و فرهنگی |
3. نزدیکی به مراکز جمعیتی و مراکز شهری از جمله اصفهان، شیراز و روستاهای اطراف |
0.046 |
4 |
184/0 |
|
4. سازگاری ماهیت حضور و فعالیتهای مورد علاقۀ بازدیدکنندگان از جمله مشاهدۀ حیات وحش، صرف غذا، گفتگو با همراهان، عکاسی و فیلمبرداری، کوهنوردی، پیادهروی و ... با اهداف حفاظتی |
0.126 |
5 |
63/0 |
|
|
5. علاقه بازدیدکنندگان به بازدید مجدد |
0.014 |
3 |
042/0 |
|
|
6. وضعیت خوب آگاهی و سواد بین بازدیدکنندگان (تحصیلات گردشگران کمی بالاتر از دیپلم) |
0.017 |
3 |
0.051 |
|
|
اکولوژیکی |
7. بهرهمندی از فون و فلور متنوع |
192/0 |
5 |
96/0 |
|
8. وسعت و تنوع زیستگاهی در منطقه |
121/0 |
5 |
605/0 |
|
|
9. برخورداری از سیمای منظر طبیعتی زیبا و منحصربهفرد (وجود قابلیت و استعداد اکوتوریستی) |
239/0 |
5 |
1.195 |
|
|
10. شیب ملایم (0 تا 12درصد) اراضی در بیش از نیمی از مساحت پارک |
0.020 |
3 |
0.06 |
|
|
11. وجود کوههای متعدد از جمله کلاهقاضی، شیوان، گره، رحمتآباد و .... در منطقه |
0.024 |
3 |
0.072 |
|
|
نهادی |
12. اعتقاد مسئولان به اشتغالزایی بهوسیلۀ گسترش توریسم بهعنوان یکی از مهمترین سازوکارهای مناسب در این زمینه |
026/0 |
3 |
078/0 |
|
13. حمایت و پشتیبانی سازمان محیط زیست بر توسعۀ بومگردی در منطقه |
088/0 |
4 |
352/0 |
|
|
مجموع |
|
1 |
|
55/4 |
جدول 2. ماتریس خلاصۀ تجزیه و تحلیل عوامل داخلی (IFAS) در ارزیابی تواناییهای اکوتوریستی پارک ملی کلاهقاضی
|
شاخص |
ضعف |
وزن |
درجهبندی |
امتیاز |
|
اقتصادی |
1. بیاطلاعی جامعۀ محلی از ظرفیت اقتصادی صنعت بومگردی منطقه |
018/0 |
1 |
018/0 |
|
2. مشارکتنداشتن مردم برای بهرهمندی اقتصادی از منطقه |
014/0 |
1 |
014/0 |
|
|
اجتماعی و فرهنگی |
3. حضور گردشگران در بازههای زمانی مشخص |
033/0 |
3 |
099/0 |
|
4. کمبود تبلیغات مناسب برای معرفی جاذبههای گردشگری طبیعی منطقه |
023/0 |
2 |
046/0 |
|
|
5. نامناسب بودن تسهیلات بهداشتی، رفاهی، اقامتی، تفریحی و ورزشی |
0.009 |
1 |
0.009 |
|
|
اکولوژیکی |
6. اراضی خشک و آسیبپذیر با قدرت احیا و بازسازی کم و تعادل اکولوژیکی بسیار ناپایدار و زودشکن |
082/0 |
3 |
0 |
|
7. تاج پوشش ضعیف و کمتراکم |
026/0 |
2 |
052/0 |
|
|
8. وجود گونههای حفاظتشده و حساس در منطقه |
011/0 |
1 |
011/0 |
|
|
9. بیتوجهی به فصول زادآوری و مدیریت گونههای حساس و کمیاب |
064/0 |
2 |
128/0 |
|
|
10. بر هم خوردن زنجیرۀ صید و صیادی در منطقه |
0.055 |
2 |
11/0 |
|
|
11. روبهرو شدن با بحران کمآبی طی سالهای اخیر |
041/0 |
2 |
082/0 |
|
|
12. نامشخصبودن وضعیت ارزیابی زیستمحیطی پارک (بیاطلاعی از گونههای موجود و گونههای از بین رفته در پارک) |
195/0 |
3 |
585/0 |
|
|
نهادی |
13. ناسازگاری و اختلاف در تصمیمگیریها |
171/0 |
3 |
513/0 |
|
14. اختلاف اهداف ذینفعان و ذینفوذان در منطقه |
0.12 |
1 |
12/0 |
|
|
15. مدیریت چندگانه بر پارک طی سالهای اخیر |
0.139 |
2 |
278/0 |
|
|
مجموع |
|
1 |
|
31/2 |
بررسی محیط خارجی پارک ملی
پس از شناسایی و تجزیه و تحلیل عوامل داخلی، شناسایی و تجزیه و تحلیل عوامل مؤثر خارجی (EFAS) در توسعۀ صنعت گردشگری در پارک ملی کلاهقاضی انجام شده است (جدول 3 و 4).
جدول 3. ماتریس خلاصۀ تجزیه و تحلیل عوامل خارجی (EFAS) در ارزیابی تواناییهای اکوتوریستی پارک ملی کلاهقاضی
|
شاخص |
فرصت |
وزن |
درجهبندی |
امتیاز |
|
اقتصادی |
1. افزایش توجه دولت به برنامهریزی و سرمایهگذاری در بخش گردشگری |
036/0 |
4 |
144/0 |
|
2. افزایش انگیزۀ بخش خصوصی به سرمایهگذاری در گردشگری (توسعۀ بومگردی) |
0.016 |
3 |
0.048 |
|
|
اجتماعی و فرهنگی |
3. افزایش انگیزۀ بیشتر مردم برای مسافرت و تفریح |
143/0 |
3 |
429/0 |
|
4. وجود قطب بزرگ جمعیتی در نزدیکی این نواحی ازجمله اصفهان، شیراز و سایر مراکز شهری و روستایی اطراف |
06/0 |
4 |
424/0 |
|
|
5. بالارفتن تفکرات زیستمحیط |
117/0 |
4 |
585/0 |
|
|
6. ظرفیت بالای استان اصفهان در جذب گردشگر از سراسر دنیا |
072/0 |
4 |
288/0 |
|
|
اکولوژیکی |
7. حفاظت از اکوسیستمهای طبیعی و تلاش برای کاهش تأثیرات منفی فعالیتها روی آن |
194/0 |
5 |
18/0 |
|
8. موقعیت بینظیر پارک در استان بهعنوان زیستگاهی منحصربهفرد با تنوع اکولوژیکی و غنای گونهای زیاد برای توسعۀ بومگردی |
0.231 |
5 |
1.155 |
|
|
نهادی |
9. وجود نهادها و سازمانهای مختلف برای حمایت و ارائۀ تسهیلات و خدمات مختلف |
029/0 |
4 |
116/0 |
|
10. وجود نیروهای متخصص و انجمنهای محیط زیستی در استان |
0.03 |
3 |
09/0 |
|
|
11. مدیریت مشارکتی نهادهای مرتبط در سطح استان بهمنظور تسریع توسعۀ بومگردی |
0.02 |
4 |
0.08 |
|
|
12. وجود پشتوانۀ قانونی مناسب برای حمایت از پارک ملی |
0.052 |
4 |
208/0 |
|
|
مجموع |
|
1 |
|
3.56 |
جدول 4. ماتریس خلاصۀ تجزیه و تحلیل عوامل خارجی (EFAS) در ارزیابی تواناییهای اکوتوریستی پارک ملی کلاهقاضی
|
شاخص |
تهدید |
وزن |
درجهبندی |
امتیاز |
|
اقتصادی |
1. افزایش قیمتها برای ایجاد تجهیزات و تسهیلات گردشگری |
013/0 |
1 |
013/0 |
|
2. مجموعۀ معادن لاشتر در قسمت پناهگاه حیات وحش |
207/0 |
3 |
621/0 |
|
|
اجتماعی و فرهنگی |
3. افزایش تمایل گردشگران برای مسافرت به سایر مناطق تفریحی و رقیب |
0.037 |
1 |
037/0 |
|
4. افزایش جمعیت جنوب اصفهان نسبت به گذشته |
05/0 |
1 |
05/0 |
|
|
5. کمبود خدماترسانی تورهای گردشگری در منطقه (مراجعه به سایت با خودروهای شخصی) |
069/0 |
2 |
138/0 |
|
|
6. افزایش امکانات و خدمات در مناطق تفریحی رقیب در مقایسه با این منطقه |
033/0 |
1 |
033/0 |
|
|
اکولوژیکی |
7. زیادشدن تخریب و آلودگیهای زیستمحیطی و بیتوجهی به طبیعتگردی پایدار و بهرهبرداری نادرست از منابع |
124/0 |
2 |
0.248 |
|
8. وجود صنایع عظیمی مانند فولاد مبارکه، ذوبآهن و فرآوردههای نسوز در نزدیکی منطقه |
202/0 |
3 |
606/0 |
|
|
9. از بین رفتن خدمات محیط زیستی سیستمهای طبیعی و تخریب منابع |
096/0 |
2 |
192/0 |
|
|
10. از بین رفتن درختان و پوشش گیاهی و ایجاد تنش در جانوران و آثار تخریب در منطقه |
15/0 |
2 |
3/0 |
|
|
نهادی |
11. بروکراسی اداری |
0.019 |
1 |
019/0 |
|
مجموع |
|
1 |
|
26/2 |
در بررسی راهبردی محیط داخلی و خارجی پارک ملی کلاهقاضی، 13 عامل قوت در برابر 15 عامل ضعف و 12 فرصت در مقابل 11 تهدید شناسایی شده است. در مجموع، 25 عامل قوت و فرصت بهعنوان مزیت و 26 عامل ضعف و تهدید بهعنوان محدودیت شناخته شد. مهمترین عاملهای قوت پارک برای توسعۀ بومگردی، شامل سیمای منظر طبیعی و بکر پارک، فون و فلور متنوع، وسعت زیستگاهی منطقه و سازگاری ماهیت توسعۀ بومگردشگری با ماهیت پارکهای ملی است. در مقابل، بزرگترین عاملهای ضعف پارک، شامل ناسازگاری در تصمیمات، نامشخصبودن وضعیت زیستمحیطی پارک ملی کلاهقاضی (نداشتن اطلاع دقیق از گونهها و...) و مدیریت چندگانه و متغیر در سالهای اخیر است. شناخت ویژگیهای مثبت و منفی، بهترتیبِ اولویتهای ارائهشده، بهترین راهحل را نشان میدهد. علاوه بر عوامل داخلی، برخی عوامل خارجی (فرصتها و تهدیدها) نیز بر پارک ملی تأثیر دارند. بیشترین اولویتهای پارک ملی کلاهقاضی بهمنظور توسعۀ بومگردی عبارتاند از: غنای گونهای منطقه، جذب گردشگری در استان اصفهان و تمایل مردم برای سفر به طبیعت. علاوه بر فرصتها، این منطقه با خطرها و تهدیدهایی نیز روبهرو است. مهمترین تهدیدها شامل توسعۀ معدن (بهویژه معدن لاشتر) در منطقه، وجود صنایع سنگین فولاد و ذوبآهن در نزدیکی منطقه و همچنین وضعیت روبهزوال پوشش گیاهی و تنوع زیستی ناشی از مشکلات محیطی است.
برحسب نتایج میتوان گفت، مدیریت این پارک ملی به برنامهریزی جامع برای بازنمایی ویژگیهای مثبت، تقویت فرصتها و مقابله با ضعفها و تهدیدها نیاز دارد. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل عوامل داخلی و خارجی، نشان میدهد که میانگین مجموع امتیازات وزنی جدولهای (1) و (2)، معادل 3.43 است. این عدد نشاندهندۀ آن است که برای گسترش بومگردی در منطقه، ویژگیهای مثبت بیشتر از ویژگیهای منفی است. همچنین جدولهای (3) و (4)، معادل 2.91 است. این عدد نشان میدهد که در وضعیت موجود، تهدیدها بیشتر از فرصتهای موجود است؛ یعنی محیط طبیعی پارک ملی با توجه به حساسیتهای موجود، در معرض تهدید قرار گرفته است و وضعیت منطقه را در محیط ST قرار داده است. قرارداشتن در محیط ST، یعنی هنگام برنامهریزی، استخراج راهبرد مبتنی بر محیط SO و ST در اولویت قرار دارد و برنامهریزیها و پیشنهادها باید براساسِ آنها باشد تا بتوان نسبت به بهبود وضعیت حفاظتی پارک و توسعۀ بومگردی در منطقه، اقدامات لازم را انجام داد.
شکل 2. وضعیت کنونی مدیریت بومگردشگری پارک ملی کلاهقاضی
با بررسی مجدد وزنهای عوامل داخلی (جدول 1 و 2) و عوامل خارجی (جدول 3 و 4)، جدول (5) (SFAS) استخراج شد. این جدول، فرصتی در اختیار برنامهریزان قرار میدهد که عاملهای راهبردی را به تعداد کمتری محدود کنند.
جدول 5. خلاصۀ تجزیه و تحلیل عوامل راهبردی (SFAS)
|
مهمترین عوامل راهبردی از جدول تجزیه و تحلیل عوامل داخلی و خارجی |
وزن |
درجهبندی |
امتیاز |
|
1. بهرهمندی از فون و فلور متنوع |
192/0 |
5 |
96/0 |
|
2. وسعت و تنوع زیستگاهی در منطقه |
121/0 |
5 |
605/0 |
|
3. برخورداری از سیمای منظر طبیعی زیبا و منحصربهفرد (وجود ظرفیت و استعداد اکوتوریستی) |
239/0 |
5 |
1.195 |
|
4. نامشخصبودن وضعیت ارزیابی زیستمحیطی پارک (بیاطلاعی از گونههای موجود و گونههای از بین رفته در پارک) |
195/0 |
3 |
585/0 |
|
5. ناسازگاری در تصمیمگیریها |
171/0 |
3 |
513/0 |
|
6. حفاظت از اکوسیستمهای طبیعی و تلاش برای کاهش تأثیرات منفی فعالیتها روی آن |
194/0 |
5 |
18/0 |
|
7. موقعیت مکانی بینظیر پارک در استان بهعنوان زیستگاهی منحصربهفرد با تنوع اکولوژیکی و غنای گونهای زیاد برای توسعۀ بومگردی |
231/0 |
5 |
155/1 |
|
8. مجموعۀ معادن لاشتر در قسمت پناهگاه حیات وحش |
207/0 |
3 |
621/0 |
|
9. وجود صنایع عظیمی مانند فولاد مبارکه، ذوبآهن و فرآوردههای نسوز در نزدیکی منطقه |
202/ |
3 |
606/0 |
جدول (6)، بهعنوان پایه و مبنا در تدوین و ارائۀ راهبرد و تشکیل ماتریس SWOT است. بر این مبنا، طرح راهحلهای توسعۀ پایدار پس از ترکیب عوامل راهبردی شامل گزینههای زیر است:
جدول 6. نظام تحلیل راهبردهای ظرفیتهای اکوتوریستی پارک ملی کلاهقاضی
|
SO (راهبردهای رقابتی/ تهاجمی) |
WT (راهبردهای تدافعی) |
|
1. سیاستگذاری جذب بومگردی برای بهرهگیری از سیمای منظرۀ بکر و متنوع با توجه به موقعیت بینظیر منطقه 2. تدوین راهبردهای مناسب کاهش آثار انسانی بهمنظور حفاظت از فون و فلور و تنوع زیستگاهی منطقه 3. برنامهریزی و پهنهبندی بههدفِ توسعۀ بومگردی در پهنههای وسیع پارک ملی 4. سیاستگذاری مناسب برای حمایت از انجمنها و هدایت صحیح جنبشهای محیط زیستی |
1. ارائۀ راهبردهای مناسب ارزیابی منطقه بهمنظور برنامهریزی در راستای کنترل آثار و عوامل تخریبی 2. ارائۀ راهبرد مناسب بهمنظور مدیریت یکپارچۀ صنایع و معادن منطقه 3. ارائۀ برنامه و چشمانداز بلندمدت منطقه برای جلوگیری از تضاد منافع 4. تعیین مدیریت گردشگری پارک ملی کلاهقاضی برای تدوین برنامۀ جامع گردشگری و ایجاد زیرساختهای توسعۀ بومگردی در منطقه |
|
WO (راهبردهای بازنگری) |
ST (راهبردهای تنوعبخشی) |
|
1. تدوین گزارش جامع ارزیابی پارک ملی بهمنظور برنامهریزی حفاظت گونههای موجود در پارک 2. سیاستگذاری بههدف توسعۀ بومگردی با مشارکت جامعۀ مردمی و محلی 3. راهبرد افزایش سهم مشارکت محلی در تصمیمگیریها با در نظر داشتن منافع جامعۀ محلی 4. تدوین برنامۀ جامع مدیریتی برای حفاظت از تنوع گونهای و توسعۀ بومگردی |
1. تدوین دستورالعمل ویژه بهمنظور مدیریت معادن و صنایع در منطقه 2. تدوین برنامههای بلندمدت پایش محیط زیستی پارک بهمنظور شناخت منابع آلاینده و تخریبکننده و ارائۀ روشهای علمی– عملی برای کاهش آثار زیستمحیطی 3. تدوین راهبردهای مناسب بههدف سازگاری فعالیتهای بومگردی در منطقه با ماهیت حفاظتی گونهها و پوشش گیاهی 4. اولویتبندی زونهای پارک بر اساس تنوع گونهها و میزان حساسیت آنها و نیز شناسایی تواناییها و محدودیتهای بومگردشگری در هر یک از زونها |
با کمیکردن ارزشها و تعیین آثار اقتصادی، اجتماعی - فرهنگی، اکولوژیکی و نهادی بر راهبردهای محیط منتخب، براساسِ الگوی فریمن، نتایج آن طبق جدول (7) بهشرح زیر است:
جدول 7. تعیین اولویت اجرای راهبردهای تهاجمی/ رقابتی با استفاده از الگوی فریمن
|
راهبردها |
تأثیر عوامل محیطی بر راهبردها |
|||||||
|
SO4 |
SO3 |
SO2 |
SO1 |
|||||
|
A |
B |
A |
B |
A |
B |
A |
B |
|
|
C |
C |
C |
C |
|||||
|
0 |
4 |
3+ |
8 |
4+ |
7 |
2+ |
7 |
اقتصادی |
|
0 |
24+ |
28+ |
14+ |
|||||
|
0 |
2 |
5+ |
9 |
5+ |
6 |
5+ |
6 |
اکولوژیکی |
|
0 |
45+ |
30+ |
30+ |
|||||
|
4+ |
6 |
2+ |
5 |
4+ |
5 |
2+ |
4 |
اجتماعی- فرهنگی |
|
24+ |
10+ |
20+ |
8+ |
|||||
|
3+ |
10 |
0 |
10 |
2+ |
9 |
0 |
9 |
نهادی |
|
30+ |
0 |
18+ |
0 |
|||||
|
54+ |
79+ |
*96+ |
51+ |
جمع کل |
||||
جدول 8. تعیین اولویت اجرای راهبردهای بازنگری با استفاده از الگوی فریمن
|
راهبردها |
تأثیر عوامل محیطی بر راهبردها |
|||||||
|
WO4 |
WO3 |
WO2 |
WO1 |
|||||
|
A |
B |
A |
B |
A |
B |
A |
B |
|
|
C |
C |
C |
C |
|||||
|
2+ |
9 |
0 |
2 |
2+ |
7 |
2+ |
8 |
اقتصادی |
|
18+ |
0 |
14+ |
16+ |
|||||
|
5+ |
9 |
0 |
1 |
2+ |
6 |
5+ |
9 |
اکولوژیکی |
|
45+ |
0 |
12+ |
45+ |
|||||
|
2+ |
2 |
5+ |
9 |
5+ |
8 |
0 |
1 |
اجتماعی - فرهنگی |
|
4+ |
45+ |
40+ |
0 |
|||||
|
4+ |
10 |
4+ |
10 |
3+ |
9 |
4+ |
10 |
نهادی |
|
40+ |
40+ |
27+ |
40+ |
|||||
|
*107+ |
85+ |
93+ |
101+ |
جمع کل |
||||
جدول 9. تعیین اولویت اجرای راهبردهای تنوعبخشی با استفاده از الگوی فریمن
|
راهبردها |
تأثیر عوامل محیطی بر راهبردها |
|||||||
|
ST4 |
ST3 |
ST2 |
ST1 |
|||||
|
A |
B |
A |
B |
A |
B |
A |
B |
|
|
C |
C |
C |
C |
|||||
|
2+ |
8 |
1+ |
2 |
2+ |
8 |
4+ |
4 |
اقتصادی |
|
16+ |
2+ |
16+ |
16+ |
|||||
|
5+ |
8 |
5+ |
4 |
5+ |
7 |
5+ |
6 |
اکولوژیکی |
|
40+ |
20+ |
35+ |
30+ |
|||||
|
0 |
2 |
2+ |
4 |
1+ |
5 |
2+ |
3 |
اجتماعی - فرهنگی |
|
0 |
8+ |
5+ |
6+ |
|||||
|
0 |
10 |
0 |
8 |
5+ |
9 |
4+ |
10 |
نهادی |
|
0 |
8+ |
45+ |
40+ |
|||||
|
56+ |
30+ |
*101+ |
92+ |
جمع کل |
||||
جدول 10. تعیین اولویت اجرای راهبردهای تدافعی با استفاده از الگوی فریمن
|
راهبردها |
تأثیر عوامل محیطی بر راهبردها |
|||||||
|
WT4 |
WT3 |
WT2 |
WT1 |
|||||
|
A |
B |
A |
B |
A |
B |
A |
B |
|
|
C |
C |
C |
C |
|||||
|
2+ |
6 |
2+ |
7 |
4+ |
7 |
2+ |
7 |
اقتصادی |
|
12+ |
14+ |
28+ |
14+ |
|||||
|
1+ |
6 |
3+ |
8 |
1+ |
4 |
5+ |
8 |
اکولوژیکی |
|
6+ |
24+ |
4+ |
40+ |
|||||
|
1+ |
3 |
2+ |
6 |
0 |
0 |
2+ |
5 |
اجتماعی – فرهنگی |
|
3+ |
12+ |
0 |
10+ |
|||||
|
5+ |
10 |
2+ |
9 |
4+ |
8 |
1+ |
9 |
نهادی |
|
50+ |
18+ |
32+ |
9+ |
|||||
|
71+ |
68+ |
64+ |
*73+ |
جمع کل |
||||
نتایج حاصل از ارزیابی الگوی فریمن نشان داد که گزینههای زیر، مهمترین راهبردهایی است که از اولویت اجرایی مناسبی برای مدیریت پارک ملی کلاهقاضی برخوردار است. این راهبردها، برای مدیریت بهینۀ پارک، کارآمد خواهد بود.
الف) تدوین برنامۀ جامع مدیریتی بههدف حفاظت از تنوع گونهای و توسعۀ بومگردی؛
ب) تدوین برنامههای بلندمدت پایش محیط زیستی پارک، بهمنظور شناخت منابع آلاینده و تخریبکننده و ارائۀ روشهای علمی – عملی برای کاهش آثار زیستمحیطی؛
ج) تدوین راهبردهای مناسب کاهش آثار انسانی برای حفاظت از فون و فلور و تنوع زیستگاهی منطقه؛
د) ارائۀ راهبردهای مناسب ارزیابی منطقه برای برنامهریزی در راستای کنترل آثار تخریبی.
نتیجهگیری
پارک ملی کلاه قاضی در جنوب شرقی استان اصفهان بهدلیل داشتن تنوع اکولوژیک، ارزش حفاظتی، منابع ژنتیکی باارزش برای ابقای تعادل طبیعی، داشتن ظرفیت بهمنظور کاهش ناهنجاریهای حاصل از فعالیتهای صنعتی و عوارض جمعیتی، برخورداری از چشماندازهای زیبای نواحی کوهستانی و تپهماهور و استفادههای علمی، پژوهشی، اقتصادی و گردشگری دارای ارزش است و قابلیت بهرهبرداری برای استفادههای اکوتوریستی دارد. توسعۀ گردشگری و بومگردی در منطقه، با توجه به ظرفیت و جاذبههای فرهنگی - تاریخی در سطح استان اصفهان، میتواند بهعنوان اهرم موفقیت در منطقه قلمداد شود. راهبردهای ارائهشده در این مطالعه، با در نظر گرفتن توسعۀ بومگردی و ارزش حفاظتی منطقه، تضمینی برای پایداری اقتصادی - اجتماعی و زیستمحیطی منطقه است. زیرا توسعۀ بومگردی بهطور غیرمستقیم، منطقه را ازلحاظِ اقتصادی غنی کرده است و با مشارکتدادن جوامع بومی و محلی میتواند پایداری اجتماعی منطقه را تقویت کند. در این پژوهش، با استفاده از شناخت توانمندیها و محدودیتهای توسعۀ بومگردی در این پارک ملی و بهسیلۀ الگوی SWOT، مناسبترین راهبردهای مدیریتی بهمنظور بهبود وضع موجود و تقویت ویژگیهای مثبت و استفاده از فرصتها ارائه شد. بهرهمندی از ویژگیهای مثبت در مقابل ویژگیهای منفی و همچنین تهدیدهای بیشتر بهنسبت فرصتهای موجود، نشاندهندۀ آن است که منطقه با بهرهگیری از ویژگیهای مثبت خود میتواند فرصت مناسبی برای توسعۀ گردشگری پایدار فراهم کند. اما با توجه به تهدیدهای عوامل داخلی و خارجی، برنامهریزیهای ارائهشده باید مبتنی بر اصل احتیاط و با نگرش حفظ منابع طبیعی و محیط زیست صورت گیرد تا بتوانیم در بلندمدت، شاهد توسعۀ پایدار بومگردی در این طبیعت بکر باشیم. در هنگام برنامهریزی، میتوان با بهرهگیری از نتایج این مطالعه، راهبردهای به دست آمده در محیط SO و ST را در اولویت قرار داد. از بین راهبردهای ارائهشده، راهبرد WO (راهبرد بازنگری) با امتیاز 107 و با عنوان «تدوین برنامۀ جامع مدیریتی برای حفاظت از تنوع گونهای و توسعۀ اکوتوریسم»، بهترین و بااهمیتترین راهبرد بهمنظور اقدامات اولیه برای توسعۀ بومگردی شناخته شد. سپس ST (راهبرد تنوع) با امتیاز 104 با عنوان «راهبرد تدوین برنامههای بلندمدت پایش محیط زیستی پارک بهمنظور شناخت منابع آلاینده و تخریبکننده و ارائۀ روشهای علمی - عملی برای کاهش آثار زیستمحیطی»، از مهمترین اهداف مدیریتی و حفاظتی است که در ردۀ دوم اهمیت قرار گرفت. الگوی SO (راهبرد تهاجمی) با امتیاز 96 با عنوان «تدوین راهبردهای مناسب کاهش آثار انسانی بهمنظور حفاظت از فون و فلور و تنوع زیستگاهی منطقه»، نیز در ردۀ سومین راهبرد معرفی شد. در نهایت الگوی WT (راهبرد تداخلی) با عنوان «ارائۀ راهبردهای مناسب ارزیابی منطقه برای برنامهریزی در راستای کنترل آثار و عوامل تخریبی»، با 73 امتیاز، چهارمین راهبرد شاخص در این مطالعه قرار گرفت. بالابودن امتیازات این راهبردها که لزوم توجه به آنها در برنامههای آینده بیشتر میشود، با رویکردهای کلان توسعۀ صنعتی در اصفهان مرتبط است. همچنین افزایش آلودگیهای صنعتی و فشار معادن منطقه بر محیط زیست طی سالیان گذشته، از مهمترین تهدیدها بوده است که با در نظر گرفتن راهبردهای ارائهشده در این تحقیق، میتوان با شناخت بیشتری، دربارۀ وضعیت پارک ملی کلاهقاضی تصمیمگیری کرد. در مجموع، استفاده از الگوی swot و ارائۀ کمّی آن و همچنین برای مناطقی که ازلحاظ کارکردهای محیط زیستی اهمیت ویژهای دارد، اولویتبندی راهبردها را میتوان بهعنوان الگوی مناسب برنامهریزی پیشنهاد کرد. مطالعات سایر محققان، Gangi (2014) Sayyad (2013) و Kara (2011) نیز این موضوع را تأیید کرد و الکوی ارائهشده را کاربردی دانست.
در نهایت میتوان گفت با مدیریت کارآمد و برنامهای مبتنی بر قوتها و تهدیدهای موجود در منطقه، اقداماتی جامع برای عملیاتیکردن راهبردهای مدیریتی ارائهشده فراهم کرد تا اکوسیستمهای طبیعی و تنوع زیستی منطقه بدون افت کیفیت زیستمحیطی حفظ شود و جوامع انسانی بتوانند از طبیعت، استفاده کنند. همچنین صنایع مستقر در منطقه و یا نزدیک به منطقه بتوانند بهصورت پایدار و با در نظر داشتن اصول صنایع سبز به فعالیت خود در محیط زیست ادامه دهند.
)
