نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار توسعه روستایی و کشاورزی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران
2 دانش آموخته کارشناسی ارشد مهندسی توسعه روستایی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران
3 دانشیار ترویج و آموزش کشاورزی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران
چکیده
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Soil erosion can lead to deterioration of soil quality and hence reduces soil productivity. Adoption of soil conservation practices can play a critical role in reducing soil erosion and improving soil fertility. While adoption of soil conservation measures is highly depend on farmer’s awareness about soil erosion impacts and causes. Therefore, in a survey answered by 273 randomly-selected farmers which were selected by Cochran formula from 15 villages of Chehel-Chay Watershed and awareness and knowledge about soil erosion impacts and causes on usage of soil conservation measures were investigated. The majority of the farmers (85%) believe that erosion could be controlled, and they use numerous range of practices for erosion control and fertility improvement. These include contour plowing (32.2%), planting seeds by hand (24.4.0%), minimum tillage (23.8%), grass buffer strips (23.4%) and crop rotation (20.9%). Although these conservation measures were more used in the area, it appears that most farmers have perceived favorable effectiveness towards practices such no-tillage, sprinkler irrigation system, permanent surface cover crops, contour plowing and terracing. Results of one-sample t-test reveal that farmers are well aware of the adverse impacts and causes of soil erosion. The result of regression analysis showed that adoption and usage of conservation measures was influenced more by perceived effectiveness of conservation measures, knowledge on causes of soil erosion and awareness of soil erosion impacts and causes of soil erosion. The research concludes that despite favorable knowledge about impacts and causes of soil erosion, it appears that effectiveness of existing measures is not acceptable. Thus, under the current conditions, the awareness of the adverse impacts and causes of soil erosion is not fully reflected in usage of more effective conservation practices.
کلیدواژهها [English]
بیان مسئله
خاک، منبع طبیعی باارزش، سودبخش و تجدیدنشدنی و منبعی حیاتی برای تولید غذا، پوشاک و سایر ضروریات زندگی انسان است. همچنین، خاک ازجمله مهمترین نهادههای تولید کشاورزی است که زمینه را برای تأثیرگذاری سایر نهادهها فراهم میکند و ارزانترین نهاده در تولید کشاورزی در نظر گرفته میشود که پتانسیل تولید و بازدۀ اقتصادی بسیاری دارد (حسینی و همکاران، 1385: 121).
پیشبینی میشود طی قرن اخیر، تغییرات طبیعی خاک بسیار کم و دگرگونیهای ناشی از فعالیتهای انسانی شدید، عمدتاً منفی و کنترلناپذیر باشند (Urushadze Tengizz, 2002: 14)؛ این در حالیست که زمان بسیاری طول میکشد تا سطح اندکی از خاک تشکیل شود (ابراهیمی و همکاران، 1379: 8) و به این ترتیب، خاک در طول زمان به تدریج ضعیف میشود و هنگامی که به شکل نامناسبی اداره شود، به تدریج تخریب میشود (Lal, 2003: 33). برآورد شده است تخریب یک میلیمتر خاک در سال به معنای از بین رفتن 75 کیلوگرم ازت، 24 کیلوگرم فسفر و
8 کیلوگرم پتاس در هر هکتار زمین زراعی است (نجفینژاد، 1374: 42). فرسایش خاک، فرایند پیچیدهای است که در اثر جریانهای طبیعی آب و باد ایجاد و به علت فعالیتهای انسانی مانند از بین بردن گیاهان پوششی خاک، شهرنشینی گسترده، آتشسوزی جنگلها، بهرهبرداری بیرویه از اراضی و برخی شرایط طبیعی زمین مانند توپوگرافی (شیب و ارتفاع زمین) و ویژگیهای خاک (بافت، ساختار، رطوبت، سختی و مواد آلی) تسریع میشود (Sui et al., 2009: (204. فرسایش باعث از بین رفتن حاصلخیزی خاک، کاهش ظرفیت ذخیره، کاهش جریان آب پاییندست (European Environment Agency, 1995: 6) و اوتریفیکاسیون[1] و از بین رفتن تنوع گیاهان و آبزیان میشود (Onyando et al., 2005: 134).
همچنین فرسایش خاک، یکی از شاخصهای مهم تغییر کیفیت محیطزیست (Deal, 2004: 8) و از مهمترین مشکلات اقتصادی و زیستمحیطی بسیاری از کشورهای در حال توسعه است (Babcock, 1996: (963. فرسایش خاک و کاهش حاصلخیزی، پیامدهای مهمی برای امنیت غذایی و معیشت خانوارهای کشاورزان خردهپا در بیشتر کشورهای در حال توسعه ایجاد (Shrestha et al., 2004: 139) و توسعۀ پایدار و متوازن را بهشدت متأثر میکند. فرسایش خاک در کشورهای مختلف جهان و بهویژه مناطق حارهای و نیمهخشک دنیا معضل مهمی است و در کشورهایی که آبوهوای معتدل دارند نیز یکی از مسایل خطرناک تلقی میشود. این مشکل در ایران بسیار چشمگیر است، زیرا بخش وسیعی از آن را کویر در بر گرفته است و خاک دارای پوشش مناسبی نیست؛ ازاینرو، لازم است با اجرای طرحها و برنامههای مناسب بهمنظور حفاظت خاک، گامهای اساسی و تضمینکنندهای برای حیات خاک برداشته شوند.
اگرچه مدیریت فرسایش خاک نیازمند شناخت عوامل و پیامدهای مربوطه و بهکارگیری روشهای حفاظت خاک است، شناخت کافی از ماهیت و چگونگی دانش کشاورزان از این عوامل وجود ندارد. حوضۀ آبخیز چهلچای در استان گلستان و منطقهای کوهستانی واقع شده و 59 درصد اراضی آن دارای شیب 31 تا 60 درصد هستند. حوضۀ آبخیز چهلچای مینودشت با تخریب و فرسایش گستردۀ خاک مواجه و شیوۀ استفاده از زمین، عامل مهم فرسایش و تخریب زمین در این حوضه است. تجاوز مستمر و قطع درختان و تبدیل جنگلها به اراضی کشاورزی در حوضۀ یادشده باعث از بین رفتن جنگلهای جلگهای شده است و ادامۀ این روند، سبب میشود مساحت زیادی از جنگلهای دامنۀ ارتفاعات تخریب شوند. باتوجهبه اینکه عملیات کشاورزی به شکل گستردهای در اراضی شیبدار این حوضه انجام میشوند و به علت وابستگی شدید روستاییان به جنگلها و مراتع، شدت چرای دام در این حوضه از تمام حوزههای جنگلی استان بیشتر است و فرسایش و رسوبدهی زیادی دارد (شرکت مهندسان مشاور روانآب، 1384: 11). پژوهش حاضر با هدف شناخت میزان آگاهی کشاورزان از عوامل و پیامدهای فرسایش خاک، شناخت میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک و تحلیل ادراک کشاورزان از اثربخشی روشهای حفاظت خاک انجام شد و مجریان طرحهای حفاظت خاک میتوانند از نتایج آن برای ترویج روشهای مؤثر و کارآمد استفاده کنند. در پژوهش حاضر، پاسخ به پرسشهای زیر مدنظر است:
پیشینه پژوهش
نتایج پژوهش مؤمنی و همکاران (1391) نشان دادند آگاهی از فرسایش خاک، اعتقاد به تأثیر اقدامها در کنترل فرسایش خاک، مساحت کل اراضی، شرکت در آموزشهای مربوط به حفاظت خاک و نوع مالکیت اراضی بهطور مثبت و معناداری بر تصمیم کشاورزان برای پذیرش اقدامهای حفاظتی تاثیر میگذارند و سن، تحصیلات، متوسط فاصلۀ اراضی از محل سکونت و داشتن مشاغل غیرکشاورزی، عوامل منفی و معنادار مؤثر بر تصمیم کشاورزان برای پذیرش هستند (مؤمنی و همکاران، 1391: 513). در پژوهش شیری و همکاران (1392) نیز به تأثیر دانش حفاظت خاک و متغیرهای نگرش حفاظتی بر پذیرش روشهای حفاظت خاک اشاره شده است (شیری و همکاران، 1392: 297). نوری و همکاران (1393) نیز نتیجه گرفتند متغیرهای سن، استفاده از دانش فنی، سطح سواد و تعداد اعضای خانوار کشاورزان بهترتیب بیشترین تأثیر را بر پذیرش عملیات حفاظتی خاک میگذارند (نوری و همکاران، 1393: 195).
Amsalu و De Graaff (2006)، دیدگاه کشاورزان را دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک و چگونگی حفاظت از آن در اتیوپی بررسی کردند. نتایج آنها نشان دادند 72 درصد کشاورزان، مشکل فرسایش خاک داشتند و بر ضرورت عملیات حفاظت خاک تأکید و طیف گستردهای از عملیات کنترل فرسایش و بهبود حاصلخیزی شامل شخم در راستای خطوط کنتور، جویهای زهکشی و تراسهای سنگی را برای توقف فرسایش استفاده میکردند (Amsalu and De (Graaff, 2006: 99. طبق نتایج پژوهش Bewket (2007) در اراضی کوهستانی شمالغرب اتیوپی، بیشتر کشاورزان (4/98 درصد) اعتقاد داشتند فرسایش خاک، مشکلی اساسی در مزرعۀ آنهاست و مهمترین مشکلات ایجادشده در اثر فرسایش نیز ایجاد شیبهای زیاد و عمیق (6/40 درصد پاسخگویان) و ایجاد خاک فرسایشپذیر (3/20 درصد پاسخگویان) عنوان شدند. همچنین 1/78، 2/17 و 7/4 درصد پاسخگویان، شدت فرسایش را بهترتیب شدید، متوسط و اندک ارزیابی کردند. بیشتر پاسخگویان (4/84 درصد) بیان کردند شدت فرسایش طی ده سال گذشته رو به افزایش بوده است. 6/51 درصد پاسخگویان نیز تأثیر فرسایش بر عملکرد محصول را شدید ارزیابی کردند. در نهایت، 97 درصد کشاورزان اعتقاد داشتند فرسایش کنترلپذیر است (Bewket, 2007: 404. Tefera و Sterk) (2010) با بررسی مشکلات فرسایش خاک و عوامل مؤثر بر پذیرش روشهای حفاظت آب و خاک در حوضۀ آبخیز فینچا در غرب اتیوپی نتیجه گرفتند کشاورزان بهخوبی از مشکلات فرسایش و پیامدهای مربوطه نظیر از بین رفتن خاک در اراضی شیبدار و کاهش حاصلخیزی آگاهی دارند؛ بااینوجود، آنها به میزان کافی برای روشهای حفاظت آب و خاک سرمایهگذاری نمیکنند و بیشتر به عملیات مدیریت خاک برای حفظ عملکرد محصول تمایل دارند. وضعیت اقتصادی کشاورزان، ترتیبات مالکیت زمین و فقدان دسترسی به اطلاعات ازجمله عوامل مهم مؤثر بر پذیرش روشهای حفاظت آب و خاک هستند (Tefera and (Sterk, 2010: 1027. نتایج پژوهش Robinson (1999) در مناطق مستعد فرسایش در جنوبغرب انگلستان نشان دادند کشاورزان از خطر فرسایش خاک در اراضی خود آگاه هستند، اما این آگاهی تأثیر اندکی بر تصمیمگیری دربارۀ تغییر کاربری زمین دارد و بهجای آن، استفاده از عملیات کمهزینۀ مدیریت زمین برای کاهش فرسایش بسیار مرسوم است. بارشهای شدید، خاکهای سیلتی، شیبهای تند و بستر نرم بذر نیز از مهمترین عوامل فرسایش بیان شدهاند (Robinson, 1999: 13). Udayakumara و همکاران (2010) با بررسی ادراک از فرسایش خاک و عوامل اجتماعیاقتصادی مؤثر بر آن در منطقهای از کشور سریلانکا بیان کردند کشاورزان، عملیات نامناسب مدیریت خاک و گیاه را عوامل مستقیم و فشار جمعیت و فقر را عوامل غیرمستقیم فرسایش ارزیابی میکنند. نتایج الگوی رگرسیونی نشان دادند نیروی کار زراعی، اندازۀ خانوار، سواد عمومی، امنیت مالکیت، هزینههای حفاظت، آموزشهای ترویجی، عضویت در سازمانهای محلی، صلاحیتهای حرفهای، سرمایۀ مالی، فاصله تا زمین و درآمد مزرعه از عوامل مهم آگاهی از فرسایش در ناحیۀ مطالعهشده هستند (Udayakumara et al., 2010: 323).
Bielders و همکاران (2003)، ادراک کشاورزان از روانآب، فرسایش و سیلاب را در منطقۀ والون بلژیک بررسی کردند. 26 درصد کشاورزان بیان کردند فرسایش حاصل از روانآب حداقل یک بار در سال اتفاق میافتد و وقوع فرسایش، رابطۀ مثبتی با سطح زیرکشت گیاهان ردیفی و رابطۀ منفی با غلات زمستانی دارد. بهطور متوسط 74 درصد کشاورزان روشهای حفاظت خاک را به کار میگرفتند، اما کشاورزان مواجه با فرسایش بیشتر، این روشها را ادامه داده بودند و کشاورزان دارای سطح آموزش بالاتر تمایل بیشتری به استفاده از روشهای حفاظت خاک داشتند (Bielders et al., 2003: 85). Udayakumara و همکاران (2012) در پژوهش خود نتیجه گرفتند آگاهی از مشکلات فرسایش خاک، مهمترین عامل تعیینکنندۀ پذیرش روشهای حفاظت خاک است (Udayakumara et al., 2012: 273). Bewket (2011) ادراک و دانش کشاورزان از فرایند فرسایش، پیامدها و روشهای کنترل آن در اراضی شمالغرب اتیوپی را بررسی کرد. 83 درصد کشاورزان بیان کردند فرسایش خاک آسیب بسیاری به زمینهای زراعی وارد میکند و تقریباً همه کشاورزان از عوامل اصلی ایجاد فرسایش و پیامدهای آن در مزرعه بهویژه کاهش حاصلخیزی آگاهی داشتند. همچنین کشاورزان یک یا چند نمونه از روشهای حفاظت خاک (کشت درخت، ایجاد مسیرهای آبگذر، تغییر و انحرافدادن مسیر جویهای آب، سدهای خشکهچین) و روشهای حفظ حاصلخیزی (استفاده از کودهای کمپوست، کودهای شیمیایی و ایجاد تناوب با گیاهان خانوادۀ لگومینه) را استفاده میکردند. باوجوداین، بیشتر کشاورزان بیان کردند روشهای استفادهشده کارایی لازم را برای کاهش فرسایش و بهبود حاصلخیزی خاک ندارند. همچنین کشاورزان به علت مهارت ناکافی، قطعههای کوچک زمین، فقدان سرمایۀ کافی، گرانی نیروی کار و ناامنی مالکیت زمین نمیتوانند روشهای مؤثرتر حفاظت خاک و بهبود حاصلخیزی را استفاده کنند (Bewket, 2011: 53). در پژوهش McNairnl و Mitchell (1991) ادراک کشاورزان از فرسایش خاک و مشوقهای اقتصادی برای استفاده از شخم حفاظتی بررسی شد. بیشتر کشاورزان، مقدار فرسایش در مزرعه خود را تشخیص میدادند و بیشتر آنها اعتقاد داشتند مشکل فرسایش در منطقه و مزرعۀ آنها بسیار جدی است. کشاورزان ترکیبی از مشوقهای اقتصادی و آموزشی را ترجیح میدادند که باعث تشویق به پذیرش شخم حفاظتی شود (McNairnl and (Mitchell, 1991: 307.
مبانی نظری
پژوهشهای بسیاری دربارۀ تحلیل رفتار تصمیمگیری برنامههای حفاظت خاک منتشر شده است. تابع مطلوبیت پولی برگرفته از الگوهای تصمیمگیری نئوکلاسیک با فرض حداکثرسازی سود بهطور گستردهای در مطالعههای اقتصادی استفاده شده است (Vignola et al., 2010: 1133). Warren (1978: 18)، نشان میدهد ادراک از منافع و هزینههای راهحلها و شدت مشکلات موجود بر تحلیل مشکلات محیطزیستی جامعه تأثیرگذار است. تفاوت در ادراک از منافع و هزینههای شرایط موجود و پیامدهای بالقوه به تشویق جامعه و ایجاد انگیزه برای مداخلۀ محیطزیستی منجر میشود (Freudenberg and Steinsapir, 1992: (14. این نظرها به علت تطابقنداشتن با شرایط واقعی محیط روستایی و غفلت از سایر جنبههای تأثیرگذار مانند دسترسی به اطلاعات، تأثیر متغیرهای اجتماعی و ویژگیهای شخصیتی با انتقاد مواجه شدهاند (Van de Bergh et al., 2000: 49)؛ منتقدان بهویژه بر تغییر شرایط اقتصادی و ابعاد اجتماعی بخش کشاورزی کشورهای در حال توسعه تأکید کردهاند. پاسخ اجتماعی به آسیبپذیری ناشی از فرسایش خاک نیازمند ارزیابی فیزیکی فرایند فرسایش و تحلیل جنبههای شناختی و نهادی مؤثر بر این فرایند و راهحلهای آن است (Grothmann and Patt, 2005: (100. هنگام بررسی رفتار حفاظتی در عملیات کشاورزی، بررسی ادراک از منافع و هزینههای عملیات حفاظتی نیز ضروری است. برخی نظریههای پیشبینی رفتار بیان میکنند تصمیمگیری در شرایط نبود قطعیت تحتتأثیر جنبههای شناختی مانند تجربه، ارزشهای فردی، دانش و آگاهی از پدیدۀ مدنظر و پیامدهای آن و مجموعه اعتقادات دربارۀ کارکرد روشها و رهیافتهای موجود برای مقابله با پدیدۀ مدنظر قرار دارد (Tversky and Kahneman, 1974: 1126). باید سه مرحلۀ شناسایی مشکل، تصمیمگیری دربارۀ پذیرش و تعیین سطح اثربخشی روشها و اقدامهای موجود برای بررسی رفتار داوطلبانه دربارۀ روشهای حفاظتی در نظر گرفته شوند (Gould et al., 1989: 168)؛ در مرحله شناسایی مشکل نیز متغیرهای شناختی مانند ادراک از شدت فرسایش خاک و تأثیر پیامدهای آن نقش مهمی در مرحلۀ بعدی یعنی تصمیمگیری دربارۀ پذیرش دارند (Vignola et al., 2010: 1136). همچنین ترکیبی از متغیرهای روانشناختی مانند نگرش و ارزشهای مدنظر از اقدامهای حفاظت خاک و مسئولیتپذیری نسبت به مدیریت پایدار خاک تأثیر مثبتی بر بهکارگیری روشهای حفاظت خاک دارند (Lynne et al., 1988: 13)؛ در این راستا، دیدگاههای روانشناختی محیطزیستی برای تحلیل رفتار بیان میکنند ادراک از مشکلات محیطزیستی (مانند شدت فرسایش خاک) با میزان پذیرش و بهکارگیری عملیات دوستدار محیطزیست رابطۀ مثبتی دارد و متغیرهای اقتصادی مانند اندازۀ مزرعه، مالکیت و درآمد تأثیر معناداری ندارند؛ بنابراین متغیرهایی مانند ادراک، دانش و آگاهی نسبت به مشکل، ارزشهای محیطزیستی (منافع و هزینههای انتظاری) و اعتقادها و انتظارها از اقدامهای موجود برای تعدیل آن دارای قدرت تبیین متفاوتی در تحلیل رفتار پذیرش هستند (Vignola et (al., 2010: 1137. علاوهبر نظریۀ رفتار برنامهریزیشدۀ Ajzen[2] (1991) که بر اهمیت نگرش، ادراک، ارزشها و اعتقادها در پیشبینی رفتار تأکید کرده(Ajzen, (1991: 179، الگوی باور سلامت[3] که نسخۀ اصلاحشدۀ نظریۀ آژن است نیز در برخی پژوهشها تدوین و استفاده شده است (Bayard and Jolly, (2007: 434؛ در این دیدگاه، متغیرهای روانشناختی، اجتماعی، اقتصادی و فیزیکی سطح مزرعه برای اندازهگیری منافع و هزینههای مرتبط با قصد و رفتار حفاظت خاک استفاده شدهاند و بهویژه چهار مولفۀ مرتبط با خطرهای تخریب خاک شامل ادراک از در معرض خطر بودن، ادراک از شدت تخریب (میزان پیامدهای مدنظر)، ادراک از منافع (عمومی و خصوصی) و موانع (کنترلهای رفتاری) در تحلیل رفتارهای حفاظتی استفاده میشوند. در این دیدگاه، دانش و آگاهی از مشکل تأثیر مثبتی بر رفتارهای حفاظتی دارد، درحالیکه ممکن است نگرش تأثیر معناداری نداشته باشد. در پژوهش حاضر نیز تأثیر متغیرهای دانش و آگاهی دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک، دانش و آگاهی دربارۀ عوامل فرسایش خاک و ادراک از اثربخشی روشهای حفاظت خاک بر میزان بهکارگیری روشهای حفاظت خاک بررسی میشوند.
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نوع پژوهشهای توصیفی - همبستگی و مبتنی بر پیمایش پرسشنامهای است. جامعۀ آماری پژوهش شامل 1677 نفر از بهرهبرداران زراعی است که در 26 روستای حوضۀ آبخیز چهلچای واقع در شهرستان مینودشت استان گلستان به کشتوکار مشغول هستند. برای تعیین حجم نمونۀ پژوهش از رابطۀ کوکران استفاده شد که به شرح زیر است:
در این رابطه، n: تعداد نمونههای پژوهش، N: کل جامعۀ آماری، d: سطح اطمینان 95 درصد (05/0 خطا)، p: احتمال وجود صفت یعنی داشتن فرسایش خاک و مطرحبودن مشکل فرسایش خاک در زمین و q: احتمال وجودنداشتن صفت یعنی نداشتن فرسایش خاک و مطرحنبودن چنین مشکلی است. برای گردآوری اطلاعات، تعداد پرسشنامۀ بیشتری از حجم نمونه توزیع شد. در نهایت، پس از گردآوری اطلاعات و حذف پرسشنامههایی که جوابهای ناقص و مبهم داشتند، اطلاعات 273 پرسشنامه برای تحلیلهای آماری استفاده و نمونهها از بین 15 روستای ناحیه در سه دهستان و باتوجهبه جمعیت بهرهبردار هر روستا به شکل تصادفی انتخاب شدند (جدول 1).
جدول 1. تعداد نمونههای پژوهش به تفکیک روستا
|
دهستان/روستا |
پرسشنامه |
دهستان/روستا |
پرسشنامه |
دهستان/روستا |
پرسشنامه |
|
کوهسارات |
|
قلعهقافه |
|
چهل چای |
|
|
دوزین |
89 |
دورک |
10 |
حسین کرد |
4 |
|
ده چناشک |
24 |
کوه کمر |
4 |
ناعلاج |
15 |
|
ترسه |
18 |
تیغ زمین |
12 |
زنگلاب |
4 |
|
چمانی بالا |
12 |
کفش محله |
8 |
طول آرام |
2 |
|
چمانی پایین |
7 |
قلعه قافه |
55 |
یکسور |
9 |
پرسشنامه، ابزار استفادهشده در پژوهش حاضر برای گردآوری دادههای میدانی است که باتوجهبه اهداف پژوهش در چند بخش به شرح زیر تنظیم شد:
1. ویژگیهای شخصی؛ 2. ویژگیهای مزرعه؛
3. وضعیت فرسایش خاک در مزرعه؛ 4. دانش و آگاهی دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک (مقیاس سنجش طیف لیکرت پنج سطحی با مقدار آلفای 86/0)؛ 5. دانش و آگاهی دربارۀ عوامل فرسایش خاک (مقیاس سنجش طیف لیکرت پنج سطحی با مقدار آلفای 79/0)؛
6. استفاده از روشهای حفاظت خاک (مقیاس اسمی با مقدار آلفای 68/0)؛ 7. ادراک از میزان اثربخشی آنها (مقیاس سنجش طیف سه سطحی با مقدار آلفای 75/0). روایی صوری و محتوایی پرسشهای این سازهها بر اساس نظر تعدادی از کارشناسان مدیریت زراعت، مدیریت باغبانی، مدیریت حفظ نباتات و مدیریت فنی و مهندسی و آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان گلستان و دو نفر از استادان دانشگاه بررسی و با انجام اصلاحاتی تأیید شد. ضریب آلفای کرونباخ محاسبهشده نیز نشان داد ابزار پژوهش، پایایی مقبولی دارد. از روشهای آمار توصیفی مانند میانگین، فراوانی، درصد و آمار استنباطی مانند آزمون t تکنمونهای، آزمون فریدمن، آزمون ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون چندگانه برای تحلیل نتایج پژوهش استفاده شد.
محدوده و قلمروی پژوهش
چهلچای از حوضههای کوهستانی کشور با مختصات 23º55 تا 38º55 طول شرقی و 59º36 تا 13º37 عرض شمالی و سطح 12/25683 هکتار است. این حوضه ازنظر تقسیمات سیاسی در محدودۀ شهرستان مینودشت قرار دارد و یکی از حوضههای بزرگ گرگانرود است (شکل 1). حداقل و حداکثر ارتفاع حوضۀ یادشده بهترتیب 135 و 2550 متر از سطح دریا و میانگین بارندگی سالانۀ حوضه برابر 5/766 میلیمتر و حدود 90 درصد بارش به شکل باران است. حدود 60 درصد مساحت اراضی حوضه را پوشش جنگلی و بقیۀ آن را اراضی زراعی تشکیل میدهند. جریان هیدرولوژیکی حوضه با نام رودخانۀ چهلچای تأثیر بسزایی در اقتصاد حوضه و خارج از حوضه و دشتهای حاصلخیز و مرغوب حاشیۀ گرگانرود دارد. اکوسیستم حوضه از تیپ جنگل در شمال آغاز میشود و در جنوب حوضه به تیپ مرتعی و خشک تغییر مییابد.
شکل 1. موقعیت جغرافیایی ناحیۀ مطالعهشده
یافتههای پژوهش
ویژگیهای فردی و شغلی پاسخگویان
3/92 درصد پاسخگویان مرد، میانگین سنی نمونۀ پژوهش 73/44 سال و میانگین سابقه کار کشاورزی 42/24 سال بود. ازنظر سطح تحصیلات، 3/29 درصد پاسخگویان بیسواد، 7/26، 6/13، 3/7، 9/9 و 2/13 درصد پاسخگویان بهترتیب دارای تحصیلات ابتدایی، راهنمایی، دبیرستان، دیپلم و دانشگاهی بودند. میانگین کل زمین تحتمالکیت 01/3 هکتار، مساحت زمینهای شیبدار 79/2 هکتار، مساحت زمینهای شیبدار زیرکشت 51/2 هکتار و مساحت زمینهای شیبدار تحتعملیات حفاظت خاک 51/2 هکتار بود. گندم، الگوی کشت غالب را در منطقه تشکیل میداد بهطوریکه 51/2 هکتار اراضی زیر کشت گندم بود و بقیه به کشت جو و لوبیا بهترتیب با متوسط 98/0 و 95/0 هکتار اختصاص داشت. سایر محصولات کشتشده به میزان کم شامل عدس، کلزا و توتون بودند. 9/35 درصد پاسخگویان در کلاسهای ترویجی مرتبط با حفاظت خاک شرکت کرده بودند و در این بین، 1/56 درصد پاسخگویان بر تأثیر اندک این کلاسها در بهبود دانش حفاظت خاک تأکید کردند. میانگین تماسهای ترویجی 38/4 بار در سال بود.
وضعیت فرسایش خاک
باتوجهبه جدول (2) مشاهده میشود 1/71 درصد پاسخگویان بیان کردهاند مشکل فرسایش در مزرعۀ آنها وجود دارد و 85 درصد به کنترل فرسایش خاک اعتقاد داشتهاند. 1/20، 8/16 و 4/59 درصد پاسخگویان، درصد شدت فرسایش در مزرعه را بهترتیب بسیار کم، کم و بیش از متوسط ارزیابی کردهاند. 8/56 درصد پاسخگویان بیان کردهاند روند فرسایش طی 5 سال گذشته بیشتر شده است و
4/19 درصد، این روند را بدون تغییر دانستهاند.
8/34 درصد پاسخگویان تأثیر فرسایش بر عملکرد مزرعه را شدید دانستهاند، 8/53 درصد تأثیر آن را متوسط ارزیابی کردهاند و 7/7 درصد نیز اعتقاد داشتهاند فرسایش تأثیری بر عملکرد مزرعه ندارد. 22 درصد پاسخگویان اطلاعی از نوع فرسایش در مزرعه خود نداشتهاند و 6/39 درصد بیان کردهاند فرسایش شیاری در مزرعۀ آنها غالب است.
جدول 2. وضعیت نوع خاک و فرسایش آن
|
متغیرها |
فراوانی |
درصد |
|
داشتن مشکل فرسایش خاک (فراوانی کل: 260) |
|
|
|
بله |
194 |
1/71 |
|
خیر |
66 |
2/24 |
|
اعتقاد به کنترل فرسایش خاک (فراوانی کل: 258) |
|
|
|
بله |
232 |
0/85 |
|
خیر |
26 |
5/9 |
|
شدت فرسایش در مزرعه (فراوانی کل: 263) |
|
|
|
بسیار کم |
55 |
1/20 |
|
کم |
46 |
8/16 |
|
متوسط |
90 |
0/33 |
|
زیاد |
69 |
3/25 |
|
بسیار زیاد |
3 |
1/1 |
|
روند فرسایش طی 5 سال گذشته (فراوانی کل:260) |
|
|
|
شدیدتر شده است. |
155 |
8/56 |
|
شدت آن کم شده است. |
52 |
0/19 |
|
تغییری نکرده است. |
53 |
4/19 |
|
تأثیر فرسایش خاک بر عملکرد مزرعه (فراوانی کل: 263) |
|
|
|
شدید |
95 |
8/34 |
|
متوسط |
147 |
8/53 |
|
بدون تأثیر |
21 |
7/7 |
|
نوع فرسایش خاک (فراوانی کل: 273) |
|
|
|
ورقهای یا صفحهای |
62 |
7/22 |
|
فرسایش شیاری |
108 |
6/39 |
|
فرسایش کانال |
23 |
4/8 |
|
فرسایش خندقی |
20 |
3/7 |
|
تشخیصندادن نوع فرسایش |
60 |
0/22 |
دانش و آگاهی دربارۀ عوامل فرسایش خاک
جدول (3) دانش و آگاهی کشاورزان دربارۀ عوامل فرسایش خاک را نشان میدهد. باتوجهبه مقدار آزمون فریدمن (کای اسکویر: 07/78 و سطح معناداری: 00/0) مشاهده میشود این عوامل دارای اهمیت متفاوتی هستند و از دیدگاه کشاورزان، عواملی مانند بارانهای سیلآسا (شدید)، شیب زیاد زمین و از بین رفتن پوشش گیاهی خاک اهمیت بیشتری دارند و عواملی مانند وجود خاک لسی در مزرعه، تخریب سازههای کنترل و حفاظت و در معرض تخریب بودن زمینهای بالادست اهمیت کمتری در ایجاد فرسایش دارند.
جدول 3. دانش و آگاهی دربارۀ عوامل فرسایش خاک
|
عوامل فرسایش خاک |
میانگین |
انحراف معیار |
میانگین فریدمن |
رتبه |
|
بارانهای سیلآسا (شدید) |
82/3 |
071/0 |
87/6 |
1 |
|
شیب زیاد زمین |
8/3 |
057/0 |
60/6 |
2 |
|
از بین رفتن پوشش گیاهی خاک (در اثر تغییر کاربری) |
86/3 |
068/0 |
57/6 |
3 |
|
وجود خاک لسی در مزرعه |
27/3 |
083/0 |
01/5 |
11 |
|
شخم زمین |
65/3 |
059/0 |
29/6 |
4 |
|
نبود سازههای کنترل و حفاظت |
57/3 |
062/0 |
67/5 |
8 |
|
تخریب سازههای کنترل و حفاظت |
47/3 |
065/0 |
39/5 |
10 |
|
فقدان آبراههای انحراف از مسیر |
55/3 |
079/0 |
84/5 |
7 |
|
خاک مستعد به فرسایش |
61/3 |
072/0 |
85/5 |
6 |
|
روانآب جاریشده از نواحی بالادست |
65/3 |
070/0 |
16/6 |
5 |
|
در معرض تخریب بودن زمینهای بالادست |
54/3 |
076/0 |
74/5 |
9 |
|
|
کای اسکویر: 07/78 و سطح معناداری: 00/0 |
|||
مقیاس سنجش طیف لیکرت 5 سطحی
دانش و آگاهی دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک
جدول (4) دانش و آگاهی کشاورزان دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک را نشان میدهد. باتوجهبه مقدار آزمون فریدمن (کای اسکویر: 29/182 و سطح معناداری: 00/0) مشاهده میشود این پیامدها دارای اهمیت متفاوتی هستند و از دیدگاه کشاورزان، پیامدهایی مانند کاهش عملکرد مزرعه، از بین رفتن خاک سطحی و کاهش مواد مغذی و حاصلخیزی خاک اهمیت بیشتری دارند و عواملی مانند ایجاد رسوب و گلولای در تأسیسات آبی مزرعه، تخریب رودخانه و سدها و تخریب محیطزیست مزرعه، پیامدهای کماهمیت فرسایش هستند.
جدول 4. دانش و آگاهی دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک
|
پیامدهای فرسایش خاک |
میانگین |
انحراف معیار |
میانگین فریدمن |
رتبه |
|
کاهش مواد مغذی و حاصلخیزی خاک |
92/3 |
969/0 |
90/5 |
3 |
|
از بین رفتن خاک سطحی |
93/3 |
898/0 |
04/6 |
2 |
|
کاهش حجم خاک |
88/3 |
868/0 |
60/5 |
7 |
|
کاهش عملکرد مزرعه |
99/3 |
918/0 |
27/6 |
1 |
|
تخریب محیطزیست مزرعه |
76/3 |
01/1 |
32/5 |
8 |
|
تخریب رودخانه و سدها |
79/3 |
993/0 |
24/5 |
9 |
|
تخریب جادههای روستایی و بین مزراع |
80/3 |
935/0 |
61/5 |
6 |
|
تخریب اراضی پاییندست |
92/3 |
919/0 |
68/5 |
5 |
|
جنگلزدایی |
92/3 |
852/0 |
79/5 |
4 |
|
ایجاد رسوب و گلولای در تأسیسات آبی مزرعه |
10/3 |
22/1 |
56/3 |
10 |
|
|
کای اسکویر: 29/182 و سطح معناداری: 00/0 |
|||
مقیاس سنجش طیف لیکرت 5 سطحی از خیلی کم 1 تا خیلی زیاد 5
میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک و میزان اثربخشی آنها
در جدول (5)، میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک و میزان اثربخشی روشهای یادشده از دیدگاه کشاورزان بررسی شده است. باتوجهبه مقادیر فراوانی، مشاهده میشود کشاورزان بیشتر از روشهایی مانند شخم عمود بر جهت شیب (2/32 درصد)، کشت دستی (4/24 درصد)، حداقل شخم (خاکورزی کم) (8/23 درصد)، کشت ردیفی درختان (4/23 درصد) و رعایت تناوب زراعی (9/20 درصد) برای حفاظت خاک استفاده میکنند. باتوجهبه مقدار آزمون فریدمن (کای اسکویر: 67/92 و معناداری: 00/0)، ادراک از اثربخشی روشهای یادشده در حفاظت خاک متفاوت است و مشاهده میشود ازنظر کشاورزان روشهایی مانند عدم شخم (نوتیلیج)1، روشهای آبیاری تحتفشار، پوشش دائمی خاک با بقایای گیاهی، شخم عمود بر جهت شیب و تراسبندی دارای اثربخشی بیشتری هستند، هرچند تعداد کمی از کشاورزان این روشها را استفاده میکنند. بهعلاوه روشهایی مانند کشت محصولات دیررشد، رعایت تناوب زراعی، اجتناب از کشتوکار در اراضی حساس به فرسایش، کشت نواری علوفه بین ردیفها و خشکهچین ازنظر کشاورزان اثربخشی کمی دارند.
|
|
1 No-Tillage |
جدول 5. میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک و میزان اثربخشی آنها
|
|
استفاده |
ادراک از اثربخشی |
||||
|
روشهای حفاظت خاک |
فراوانی |
درصد |
میانگین |
انحراف معیار |
میانگین فریدمن |
رتبه |
|
شخم عمود بر جهت شیب |
88 |
2/32 |
26/2 |
79/0 |
26/13 |
4 |
|
کشت نواری علوفه بین ردیفها |
22 |
3/10 |
57/1 |
58/0 |
02/10 |
19 |
|
کانالهای زهکشی |
12 |
4/4 |
71/1 |
59/0 |
73/11 |
9 |
|
سدهای خاکی |
16 |
9/5 |
73/1 |
74/0 |
11/11 |
13 |
|
خشکهچین |
29 |
6/10 |
80/1 |
77/0 |
05/10 |
18 |
|
تراسبندی |
56 |
5/20 |
95/1 |
76/0 |
27/13 |
5 |
|
خاکریزی و جوی پشته کردن |
44 |
1/16 |
67/1 |
73/0 |
87/10 |
15 |
|
پرچینبندی |
36 |
2/13 |
70/1 |
75/0 |
01/12 |
7 |
|
کشت دستی |
67 |
4/24 |
83/1 |
73/0 |
28/10 |
17 |
|
ساخت بانکت |
43 |
8/15 |
87/1 |
70/0 |
70/12 |
6 |
|
رعایت تناوب زراعی |
57 |
9/20 |
63/1 |
75/0 |
97/8 |
21 |
|
حداقل شخم (خاکورزی کم) |
65 |
8/23 |
67/1 |
74/0 |
70/10 |
16 |
|
عدم شخم (نوتیلیج) |
28 |
3/10 |
12/2 |
75/0 |
28/15 |
1 |
|
کشت محصولات دیررشد |
36 |
2/13 |
62/1 |
63/0 |
96/8 |
22 |
|
اجتناب از کشتوکار در اراضی حساس به فرسایش |
20 |
3/7 |
77/1 |
69/0 |
00/9 |
20 |
|
کشت ردیفی درختان |
64 |
4/23 |
93/1 |
77/0 |
81/11 |
8 |
|
کشت تأخیری (زمین همیشه تراکم پوشش گیاهی دارد) |
48 |
6/17 |
43/1 |
64/0 |
09/11 |
14 |
|
روشهای آبیاری تحتفشار |
20 |
3/7 |
01/2 |
70/0 |
30/14 |
2 |
|
پوشش دائمی خاک با بقایای گیاهی |
55 |
1/20 |
95/1 |
70/0 |
35/13 |
3 |
|
|
کای اسکویر: 67/92 و سطح معنیداری: 00/0 |
|||||
نتایج آزمون t تکنمونهای
در این بخش، برای بررسی اینکه سطح دانش و آگاهی کشاورزان از پیامدهای فرسایش خاک و عوامل فرسایش خاک بیشتر از حد متوسط است1، از آزمون t تکنمونهای استفاده و میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک و ادراک کشاورزان از اثربخشی این روشها با آزمون یادشده بررسی شد. نمرۀ ترکیبی هر متغیر با محاسبۀ میانگین ردیفی گویهها محاسبه و سپس نرمالبودن توزیع آنها با آزمون کولموگرف - اسمیرنف ارزیابی شد. باتوجهبه تصنعیبودن نتایج این آزمون برای نمونههای بزرگ در دامنۀ مقادیر متغیرهایِ ترکیبیِ حاصل از میانگین گویههای مربوطه، برای هر روستا با میانگینگیری خلاصهسازی انجام شد تا سطح سنجش از 273 فرد به 15 روستا بهعنوان واحدهای تحلیل کاهش یابد و سپس آزمون t روی این نمونۀ مناسب اجرا و نتایج آن ارزیابی شد.
فرضیههای زیر در این زمینه تدوین شدند و نتایج آنها در جدول (6) نشان داده شده است:
|
1 باتوجهبه اینکه دو متغیر دانش و آگاهی دربارۀ پیامدها و عوامل فرسایش خاک در مقیاس پنج سطح لیکرت اندازهگیری شدند، بنابراین مقدار متوسط آن 3 تعیین شد. برای متغیر اثربخشی نیز چون در قالب طیف سه سطحی سنجش شد، مقدار متوسط 2 تعیین شد و برای متغیر میزان استفاده نیز چون در قالب متغیر اسمی یک و دو سنجش شد، مقدار متوسط 5/1 تعیین شد. |
|
فرضیههای گروه اول: پیامدهای فرسایش خاک |
سطح دانش و آگاهی کشاورزان از پیامدهای فرسایش خاک کمتر از حد متوسط و مساوی حد متوسط است (نامناسب).H0: |
|
سطح دانش و آگاهی کشاورزان از پیامدهای فرسایش خاک بیشتر از حد متوسط است (مناسب).H1: |
|
|
فرضیههای گروه دوم: عوامل فرسایش خاک |
سطح دانش و آگاهی کشاورزان از عوامل فرسایش خاک کمتر از حد متوسط و مساوی حد متوسط است (نامناسب). H0: |
|
سطح دانش و آگاهی کشاورزان از عوامل فرسایش خاک بیشتر از حد متوسط است (مناسب). H1: |
|
|
فرضیههای گروه سوم: میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک |
میزان استفادۀ کشاورزان از روشهای حفاظت خاک کمتر از حد متوسط و مساوی حد متوسط است (نامناسب). H0: |
|
میزان استفادۀ کشاورزان از روشهای حفاظت خاک بیشتر از حد متوسط است (مناسب). H1: |
|
|
فرضیههای گروه سوم: ادراک از اثربخشی روشهای حفاظت خاک |
سطح ارزیابی کشاورزان از اثربخشی روشهای حفاظت خاک کمتر از حد متوسط و مساوی حد متوسط است (نامناسب). H0: |
|
سطح ارزیابی کشاورزان از اثربخشی روشهای حفاظت خاک بیشتر از حد متوسط است (مناسب). H1: |
برای تحلیل جدول (6) به این شکل عمل میشود: مرز مشخصکنندۀ تأییدشدن یا نشدن فرض صفر، مقدار آمارۀ استاندارد در سطح 95 درصد (69/1) است؛ به این معنا که هر گویه یا متغیری که مقدار آمارۀ t آن از 96/1 کمتر باشد، در محدودۀ H0 قرار میگیرد و گویه یا متغیری که مقدار آمارۀ t آن بیشتر از 96/1 باشد، در محدودۀ H1 و ادعای مدنظر در حد مناسب است.
جدول 6. آزمون t تکنمونهای برای ارزیابی آگاهی از عوامل و پیامدهای فرسایش و اثربخشی روشهای حفاظت خاک
|
معیارها |
میانگین |
مقدار t |
معناداری |
انحراف از میانگین |
فاصله اطمینان |
رد/قبول H0 |
|
|
حدپایین |
حدبالا |
||||||
|
دانش و آگاهی دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک |
59/3 |
15/8 |
000/0 |
59/0 |
435/0 |
746/0 |
رد |
|
دانش و آگاهی دربارۀ عوامل فرسایش خاک |
43/3 |
98/3 |
001/0 |
44/0 |
199/0 |
668/0 |
رد |
|
میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک |
92/1 |
87/0- |
397/0 |
074/0- |
253/0- |
107/0- |
پذیرش |
|
ادراک از اثربخشی روشهای حفاظت خاک |
43/1 |
39/1- |
186/0 |
072/0- |
182/0- |
039/0- |
پذیرش |
باتوجهبه نتایج جدول (6) مشاهده میشود دانش و آگاهی دربارۀ عوامل و پیامدهای فرسایش خاک در سطح مطلوبی است؛ زیرا مقدار t از مقدار بحرانی (96/1) بیشتر است و فرض صفر برای این دو متغیر رد میشود. از سویی، باتوجهبه پذیرش فرض صفر دربارۀ میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک و ادراک از اثربخشی این روشها نتیجه گرفته میشود باوجود دانش مطلوب کشاورزان دربارۀ پیامدها و عوامل فرسایش، آنها از روشهای حفاظت خاک برای مقابله با پیامدها و عوامل فرسایش استفادۀ اندکی میکردند و اثربخشی روشهای استفادهشده را برای حفاظت خاک مطلوب ارزیابی نکردند؛ ازاینرو درصد کمی از کشاورزان، تعداد محدودی از طیف گستردۀ روشهای موجود برای حفاظت خاک را استفاده میکردند.
عوامل مؤثر بر میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک
برای بررسی رابطۀ متغیر وابستۀ میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک با متغیرهای مستقل دانش و آگاهی دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک، دانش و آگاهی دربارۀ عوامل فرسایش خاک و ادراک از اثربخشی روشهای حفاظت خاک از تحلیل همبستگی پیرسون (جدول 7) و رگرسیون (جدول 8) استفاده شد. همانطور که مشاهده میشود رابطۀ مستقیم و معناداری در سطح اطمینان 99 درصد بین متغیرهای گفتهشده وجود دارد و بنابراین از تحلیل رگرسیون برای شناخت میزان تأثیر هریک از متغیرها استفاده شد.
جدول 7. رابطۀ همبستگی بین میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک و متغیرهای مستقل
|
|
دانش و آگاهی دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک |
دانش و آگاهی دربارۀ عوامل فرسایش خاک |
میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک |
اثربخشی روشهای حفاظت خاک |
|
دانش و آگاهی دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک |
1 |
**712/0 |
**389/0 |
**382/0 |
|
دانش و آگاهی دربارۀ عوامل فرسایش خاک |
|
1 |
**396/0 |
**357/0 |
|
میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک |
|
|
|
**400/0 |
|
ادراک از اثربخشی روشهای حفاظت خاک |
|
|
|
1 |
* و ** بهترتیب معناداری در سطح 05/0 و 01/0
باتوجهبه جدول (8)، مقدار ضریب تعیین برابر 228/0 است و نشان میدهد سه متغیر یادشده،
8/22 درصد تغییرات میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک را تبیین میکنند. باتوجهبه مقدار F (904/22) و سطح معناداری آن، معناداربودن رگرسیون خطی بین متغیرها در سطح 99 درصد اطمینان تأیید شد. باتوجهبه ستون B و سطح معناداری مشاهده میشود این سه متغیر مستقل، تأثیر مثبت و معناداری بر میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک دارند. از مقادیر بتا در جدول برای بیان اهمیت و نقش متغیرهای مستقل در پیشگویی متغیر وابسته استفاده و دربارۀ اهمیت نسبی متغیرها قضاوت میشود. زیادبودن مقدار بتا نشاندهندۀ اهمیت نسبی و نقش آن در پیشگویی متغیر وابسته است؛ بنابراین متغیرهای ادراک از اثربخشی روشهای حفاظت خاک، دانش و آگاهی دربارۀ عوامل فرسایش خاک و دانش و آگاهی دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک بهترتیب نقش بیشتری در پیشگویی متغیر وابستۀ میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک دارند. مقدار آمارۀ دوربین واتسون نیز 364/2 محاسبه شد و نشان میدهد بین خطاهای الگو همبستگی وجود ندارد (مؤمنی و فعال قیومی، 1389: 142). باتوجهبه دو ستون مقدار ویژه و شاخص وضعیت مشاهده میشود میزان همخطی بین متغیرهای مستقل کم است (مؤمنی و فعال قیومی، 1389: 144).
جدول 8. تحلیل رگرسیونی عوامل مؤثر بر میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک
|
متغیرها |
B |
خطای معیار |
مقدار β |
مقدار t |
معناداری |
مقدار ویژه |
شاخص وضعیت |
|
مقدار ثابت |
386/0* |
129/0 |
- |
987/2 |
003/0 |
873/3 |
00/1 |
|
دانش و آگاهی دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک |
099/0** |
045/0 |
207/0 |
193/2 |
030/0 |
071/0 |
384/7 |
|
دانش و آگاهی دربارۀ عوامل فرسایش خاک |
103/0** |
046/0 |
209/0 |
237/2 |
027/0 |
038/0 |
144/10 |
|
ادراک از اثربخشی روشهای حفاظت خاک |
171/0* |
048/0 |
250/0 |
543/3 |
001/0 |
019/0 |
436/14 |
|
خلاصۀ الگو: R = 0.537, R2 = 0.288, F-value = 22.904, Sig. = 0.000 D.W=2.364 |
|||||||
*معناداری در سطح 05/0 و **معناداری در سطح 01/0
نتیجهگیری
نتایج پژوهش حاضر نشان دادند عواملی مانند بارانهای شدید، شیبهای زیاد زمین و از بین رفتن پوشش گیاهی خاک دارای اهمیت زیادی در ایجاد فرسایش خاک هستند؛ نتایج مشابهی نیز در پژوهش Amsalu و De Graaff (2006) بیان شدهاند. Robinson (1999) نیز بارشهای شدید، خاکهای سیلتی، شیبهای تند و بستر نرم بذر را از مهمترین عوامل فرسایش عنوان کرده است. ازآنجاکه حوضۀ آبخیز چهلچای منطقهای کوهستانی و شیبدار است، بارشهای شدید از عوامل عمدۀ فرسایش در منطقه هستند. اگرچه کاهش عملکرد مزرعه، از بین رفتن خاک، کاهش مواد مغذی و حاصلخیزی خاک ازجمله پیامدهای مهم و اساسی فرسایش خاک هستند، Evans (2010) در پژوهش خود، روانآب را عامل اصلی ایجاد فرسایش در اراضی شیبدار انگلستان مطرح و ایجاد سیلابهای گلی و آلودگی آب و خاک را از مهمترین پیامدهای فرسایش عنوان کرده است (Evans, 2010: 141). بر اساس نتایج پژوهش Bewket (2007)، ایجاد شیبهای زیاد و عمیق در زمین مهمترین پیامد فرسایش اراضی کوهستانی شمالغرب اتیوپی است. حاصلخیزی خاک در منطقۀ مطالعهشده به علت شیب تند اراضی و خاکشویی اراضی بالادست کاهش یافته و باعث افت زیاد عملکرد شده است. از دیدگاه جغرافیایی نیز به علت وجود روستاهای متعدد با اشتغال عمدۀ کشاورزی و دامداری، چنین فرسایشی بر معیشت اصلی کشاورزان تأثیر گذاشته و باعث بیشترشدن مشکلات این حوضه شده است. ازآنجاکه عوامل اقلیمی و توپوگرافی بخشی از واقعیت محیط جغرافیایی کشاورزان مطالعهشده هستند، بهمنظور رسیدن به پایداری نیاز است کشاورزان برای سازگارشدن با این محیط و نه مداخلهگری برای تغییر نامتوازن آن توانمند شوند؛ ازاینرو، تهیۀ نقشۀ آمایشی با در نظر گرفتن شاخصهای محیطی تأثیرگذار بر کشت و تنظیم الگوی کشت متناسب با محیط جغرافیایی منطقه ضروری است. بهبود حس تعلق مکانی کشاورزان به محیط جغرافیایی محل کشتوکار خود نیز رویکردی نگرشی است و به عبارتی، درک اصولی قابلیتهای مکان جغرافیایی و پرورش نگرشهای سازنده برای حفظ آن در حفظ خاک و پیشگیری از فرسایش آن تأثیرگذار است؛ این موضوع، در آموزشهای ترویجی در زمینۀ حفاظت خاک مدنظر قرار میگیرد. نگرش به یک مکان، بازتاب جنبههای ویژۀ مثبت یا منفی آن مکان و بر مردم تأثیرگذار است؛ چنین نگرشی بازتاب ویژگیهای مکان نظیر آبوهوا، اقلیم، شرایط جغرافیایی، ساختار اجتماعی و نظام معیشتی و آثار آن بر زندگی مردم است (Chigbu, 2013: 266) و در واقع، تعلق مکانی در زمینۀ حفاظت خاک ناظر به شناخت ظرفیتهای خاک منطقه و تعهد در برابر حفظ آن است.
نتایج نشان دادند کشاورزان بیشتر از روشهای شخم عمود بر جهت شیب، کشت دستی، حداقل شخم (خاکورزی کم)، کشت ردیفی درختان، تناوب زراعی، تراسبندی و پوشش دائمی خاک با بقایای گیاهی برای حفاظت خاک استفاده میکنند و ازنظر کشاورزان، اثربخشی این روشها در حفاظت خاک متفاوت است. در واقع، روشهایی مانند عدم شخم (نوتیلیج)، روشهای آبیاری تحتفشار، پوشش دائمی خاک با بقایای گیاهی، شخم عمود بر جهت شیب و تراسبندی اثربخشی بیشتری دارند؛ این روشها برای اراضی شیبدار منطقه مناسب هستند و باید امکان ترویج آنها با افزایش سرمایهگذای فراهم شود. بهجز روش آبیاری تحتفشار که روشی سرمایهبر است، سایر روشها کاربر هستند و امکان توسعۀ آنها با ادوات موجود خاکورزی وجود دارد و با عامل پستی و بلندی در منطقه که تأثیر مهمی در فرسایش دارد، مناسب هستند. برخی روشهای موجود مانند تناوب زراعی و کاربرد کمتر نهادههای شیمیایی، بیشتر در بهبود حاصلخیزی مؤثر هستند و اثربخشی کمتری در حفاظت خاک و کاهش فرسایش دارند. در پژوهش Amsalu و De Graaff (2006) نیز شخم در جهت خطوط کنتور، جویهای زهکشی و تراسهای سنگی، مهمترین روشهای خاکورزی حفاظتی در اتیوپی ذکر شدهاند. Bewket (2011) نیز بیان کرد کشاورزان شمالغرب اتیوپی روشهایی مانند کاشت درخت، ایجاد مسیرهای آبگذر، تغییر و انحرافدادن مسیر جویهای آب، سدهای خشکهچین و استفاده از کودهای کمپوست، کودهای شیمیایی و ایجاد تناوب با گیاهان خانواده لگومینه را استفاده میکردند، اما بیشتر آنها اعتقاد داشتند این روشها کارایی کافی برای کاهش فرسایش و بهبود حاصلخیزی خاک ندارند.
نتایج آزمون t تکنمونهای نشان دادند دانش و آگاهی دربارۀ پیامدها و عوامل فرسایش خاک مطلوب است. Tefera و Sterk (2010) نیز نتیجه گرفتند کشاورزان حوضۀ آبخیز فینچا در غرب اتیوپی آگاهی مناسبی از مشکلات فرسایش و پیامدهای مربوطه نظیر از بین رفتن خاک در اراضی شیبدار و کاهش حاصلخیزی آن دارند، اما به اندازۀ کافی در روشهای حفاظت آب و خاک سرمایهگذاری نمیکنند. Bewket (2011) نیز در پژوهشی نتیجه گرفت بیشتر کشاورزان شمالغرب اتیوپی از عوامل اصلی ایجاد فرسایش و پیامدهای آن در مزرعه بهویژه کاهش حاصلخیزی آگاهی دارند. در پژوهش McNairnl و Mitchell (1991) نیز بیشتر کشاورزان، مقدار فرسایش انجامشده در مزرعۀ خود را تشخیص میدادند.
باوجوداینکه کشاورزان ناحیۀ مطالعهشده دانش مطلوبی دربارۀ علتها و پیامدهای فرسایش خاک داشتند، از روشهای مؤثرتر حفاظت خاک برای مقابله با آنها استفادۀ اندکی میکردند و اثربخشی روشهای استفادهشده برای حفاظت خاک را نیز مطلوب ارزیابی نکردند؛ ازاینرو درصد کمی از کشاورزان، تعداد محدودی از طیف گستردۀ روشهای موجود برای حفاظت خاک را استفاده میکردند که بیشتر شامل روشهای بهبود حاصلخیزی مانند تناوب و مدیریت نهادههای شیمیایی بودند و به افزایش بهرهوری منجر میشدند و در نتیجه، منافع کوتاهمدتی را در پی داشتند. روشهای حفاظت خاک مانند ایجاد سازههای حفاظتی، بانکت و تراسبندی که اثربخشی بیشتر و منافع بلندمدتی در پایداری تولید مزرعه دارند با استقبال کمتری مواجه شدند و دلیل آن احتمالاً ماهیت معیشتی بیشتر کشاورزان مطالعهشده و تقاضای فوری برای افزایش عملکرد است.
نتایج تحلیل رگرسیون نشان دادند سه متغیر مستقل آگاهی از پیامدهای فرسایش خاک، آگاهی از عوامل فرسایش خاک و ادراک از اثربخشی روشهای حفاظت خاک، 8/22 درصد تغییرات متغیر وابستۀ میزان استفاده از روشهای حفاظت خاک را تبیین میکنند. در پژوهش Robinson (1999) در مناطق مستعد فرسایش جنوبغربی انگلستان مشخص شد باوجود آگاهی مناسب کشاورزان از خطر فرسایش خاک در اراضی خود، تأثیر این آگاهی بر تصمیمگیری دربارۀ تغییر کاربری زمین اندک است. مشابه نتایج پژوهش حاضر، Udayakumara و همکاران (2012) و Bielders و همکاران (2003) در پژوهشهای خود نتیجه گرفتند آگاهی از مشکلات فرسایش خاک، عامل تعیینکنندۀ پذیرش روشهای حفاظت خاک است. تأثیر آگاهی از فرسایش خاک و اعتقاد به تأثیر اقدامهای حفاظتی بر تصمیم کشاورزان برای پذیرش عملیات مکانیکی کنترل فرسایش خاک در پژوهش مؤمنی (1391: 513) نیز تأکید شده است. در پژوهشهای نوری و همکاران (1393) و شیری و همکاران (1392) نیز به تأثیر دانش حفاظت خاک و متغیرهای نگرش و آگاهی بر پذیرش روشهای حفاظت خاک اشاره شده است.
نتایج پژوهش حاضر بیانکنندۀ دانش مناسب کشاورزان دربارۀ فرسایش، علتها و پیامدهای آن هستند؛ بنابراین سیاستهای ترویجی و مداخلهگری باید ادراک و دانش کشاورزان و همچنین اولویتهای آنها را در نظر گیرند. همچنین، نتایج پژوهش حاضر نشان دادند پذیرش اقدامهای حفاظت خاک متأثر از دانش و آگاهی دربارۀ پیامدها و عوامل فرسایش خاک و ادراک کشاورز از اثربخشی اقدامهای حفاظتی است. باتوجهبه اینکه شرایط محیطی مزرعه، دسترسی به منابع و نهادههای تولید و شدت استفاده از نیروی کار خانوادگی نیز بر پذیرش اقدامهای حفاظتی تأثیرگذار هستند و این متغیرها در تحلیل رگرسیون پژوهش حاضر در نظر گرفته نشدهاند، باید در تعمیم نتایج پژوهش حاضر به محدودیتهای یادشده توجه شود؛ ازاینرو، مطالعههای آتی باید به تأثیر متغیرهای اقتصادیاجتماعی و متغیرهای ساختار مزرعه بر دانش و آگاهی از فرسایش توجه کنند و به تحلیل هزینه- منفعت روشهای حفاظت خاک بپردازند تا سودآوری بلندمدت آنها را مشخص کنند و به این ترتیب، دربارۀ منافع بلندمدت هریک از روشهای حفاظت خاک به کشاورزان اطمینان بخشند.
پیشنهادها
مهمترین پیشنهادهای کاربردی به شرح زیر هستند:
)
