نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد برنامهریزی شهری، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
2 استادیار برنامهریزی شهری، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
3 دکتری جغرافیا و اقلیمشناسی، پژوهشکدۀ علوم جغرافیایی و برنامهریزی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Environmental planning aims to sustain and create the necessary environment for reducing urban environmental pollution. This type of planning from a thematic perspective is a tool for dealing with environmental pollution in cities and neighborhoods. In the city of Hamedan, due to the general shape of the city that is radial, the traffic has increased to the first ring. The result of this congestion and the frequency of traffic is the occurrence of environmental problems in these neighborhoods, including the Aghajani Beig neighborhood. The purpose of this study is environmental planning for environmental sustainability in Aghajani Beig neighborhood. This research is purposeful, applied and methodically descriptive-analytical. After identifying and compiling the dimensions, indicators and variables of the research were collected through the library method, information through field studies (observation) and measurement of environmental criteria affecting sustainability (use of information recorded by the Urban Air Pollution Record Station located in the Environmental Protection Agency Bio-Hamedan, Using the Casellacel Sound Meter Model Cel450 manufactured by the UK in accordance with international standards, Urban Routine Quality Based on the Measurement of Immediate Sampling. The COD and BOD5 quality parameters and other indicators are also based on the information of the above-mentioned schemes for evaluation). In order to gather information first, using the environmental indicators in the neighborhood scale, which are extracted from theoretical bases, the most important indicators affecting environmental sustainability in the Aghajani Beig neighborhood were identified and prioritized. The environmental indicators examined are categorized into two categories of land use and environmental quality index. These include: air pollution, noise pollution, surface runoff pollution, green space, land use diversity, density and access to local public services. The value of each indicator is specified in a range between one to five that exhibits different levels of sustainability. The results of this study indicated that the studied area is in the medium to long-term stability situation. The reason for this value is the effect of indices related to land use on environmental quality indices, so that the sustainability level of the environmental quality indices in the studied area is lower than the average and therefore the range is not in a favorable situation due to the sustainability level of the environmental quality indices.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
طرح مسئله
نوع رفتار و الگوی زندگی شهروندان، آثار نامطلوب روزافزونی بر محیطزیست انسانی گذاشته است. مسائل زیستمحیطی در مقیاس خرد نظیر برنامهریزی و طراحی شهری هنوز موضوعی فرعی تلقی میشوند و اهمیت آنها حتی در عرصههای علمی مانند پژوهشهای محیطزیست و توسعۀ پایدار ناشناخته مانده است. پژوهش حاضر میکوشد با معرفی و تبیین وضعیت پایداری زیستمحیطی محلههای شهری ایران، مورد پژوهشی محلههای مرکزی شهر همدان را بررسی کند و ضمن شناسایی مهمترین مشکلات، راهکار ارائه دهد. تاکنون بیشتر چارچوبها، متغیرها و شاخصهای سنجش پایداری بر سطوح مختلف بینالمللی، ملی، منطقهای و شهری متمرکز بودهاند و کمتر به مباحث زیستمحیطی در مقیاس محلهای یا واحد همسایگی پرداختهاند. نداشتن دسترسی مناسب به دادهها و جمعآوری آنها، روش انتخاب شاخصها باتوجهبه مقیاس مطالعه، موضوعهای مربوط به پوشش زمانی و فضایی و سایر چالشهای موجود ازجمله مهمترین مشکلات مطالعههای محلی هستند. اگرچه سطح محــلی بهترین مقیاس برای سنجش پایداری است، در نظر نگرفتن مقیاس ضعف مشترک تمام سنجشهای پایداری در حال حاضر است؛ ازاینرو، توسعۀ رویکـــردهای مؤثر و الگوهــای ارزیابــی پایداری بهویژه در سطــوح محلی و کوچــک نیاز است (Dizdaroglu et al., 2009: 4; Winston, 2009: 1782; Garde et (al., 2010: 389. اعتقاد بر این است که دستیابی به توسعۀ فیزیکی، طبیعی، انسانی و اجتماعی در مقیاس ملموس و دستیافتنی ازجمله محله بسیار ضروری است. مرکز شهر همدان محصور در حلقۀ اول شهر (رینگ اول) حوزهای راهبردی و به دلیل مرکزیت جغرافیایی، سهولت دسترسی، مرکزیت ثقل اقتصادی و ویژگیهای تاریخی - فرهنگی (هستۀ اولیه و تاریخی شهر کهن همدان در مجاورت تپۀ هگمتانه) دارای پتانسیل بالقوۀ بسیاری است. با وجود ویژگیهای مثبت بخش مرکزی شهر همدان، بافت آن از مشکلات کالبد (فرسودگی)، زیستمحیطی، درهمپیچیدگی بافت و ضعف زیرساختها رنج میبرد که سبب ایجاد نظام اکولوژیک ناپایدار شدهاند. اگرچه جمعیت شهر همدان طی سالهای 1365 تا 1385 رشد سریعی داشته، میزان رشد جمعیت محلههای واقع در مرکز شهر (حلقۀ اول شهر) منفی 93/1 بوده است. به نظر میرسد کاهش کیفیت محیطی و زیستپذیری مرکز شهر نقش بسزایی در کاهش جمعیت داشته است؛ این امر در تضاد با اهداف توسعۀ پایدار قرار دارد و موجب پیدایش شکاف و ناهمگنی پایداری در محلههای این محدوده از شهر و بهتبع آن افزایش نارضایتی طیف گستردۀ ساکنان شهری از محیط زندگی خود شده است. بهمنظور پژوهش در زمینۀ یادشده لازم است پایداری این محلهها با روشها و شاخصهای مناسب توسعۀ پایدار در سطح محله و با هدف شناسایی تعامل بین اکوسیستمهای شهری و فعالیتهای انسانی در زمینۀ سازگاری با محیطزیست سنجیده شود.
اهداف پژوهش
اهداف اصلی مطالعۀ حاضر در محلۀ آقاجانی بیگ شهر همدان عبارتند از:
ارائۀ برنامهریزی محیطی در راستای پایداری محیطزیست در محلههای مرکزی شهر همدان برای شناسایی معیارهای اثرگذار بر پایداری محیطزیست؛
اولویتبندی شاخصهای مؤثر بر پایداری محیطزیست؛
برنامهریزی برای کاهش آثار عناصر مؤثر بر تخریب محیطزیست.
انتخاب شاخصها بر اساس پیشینۀ موضوع، شرایط و ویژگیهای محلۀ مطالعهشده انجام شده است.
پیشینۀ پژوهش
از مهمترین مطالعههای انجامشده در این زمینه عبارتند از:
مؤسسۀ ملی آمار ایتالیا[1] (2001) در پژوهشی با عنوان «شاخصهای توسعۀ پایدار زیستمحیطی در مناطق شهری ایتالیا»، گزارشی در زمینۀ شاخصهای زیستمحیطی توسعۀ پایدار شهرهای بزرگ ایتالیا ارائه و هفت عنوان اصلی هوا، انرژی، فضای سبز، سروصدا، حملونقل، مواد زاید و آب را بررسی کرده است. چارچوب تحلیلی مطالعۀیادشده، بهکارگیری الگوی Driving–Pressures–State–Impact -Responses بوده است که بهطور گسترده برای تحلیل شاخصهای زیستمحیطی استفاده میشود(The National Statistical Institute of Italy, 2001: 158).
Jozsa و Brown (2005)، کارگاه آموزشی شاخصهای پایداری محلهای را در سه بعد زیستمحیطی، اجتماعی و اقتصادی برای تعیین شاخصهای بالقوهای ارائه کردند که در سطح محله استفاده میشوند (Jozsa and Brown, 2005: 21-32).
Choguill (2008)، پس از بیان نظریههایی دربارۀ محله و تعریفهای مختلف آن، محلههای شهر ریاض در عربستان را بررسی کرده است. وی به رشد این شهر، کمبود تسهیلات عمومی مانند مدارس و فضاهای سبز در محلهها و انطباقنداشتن با نقشۀ اصلی تهیهشده برای شهر اشاره و وابستگی ساکنان شهر به خودروی شخصی و استفادهنکردن از حملونقل عمومی را تهدیدی جدی برای پایداری این شهر عنوان کرده است. عواملی مانند فاصلۀ مدارس ابتدایی تا منازل، سهولت دسترسی به مراکز خرید، دسترسی به پارکها و فضاهای باز، کمبودن بهای استفاده از سیستم حملونقل عمومی و زیرساختها، تراکم جمعیتی، مرکز محله، روابط اجتماعی، ارزیابی فضاهای عمومی و محلهبندی دسترسیگرا در سنجش پایداری محلههای ریاض بررسی شدهاند(Choguill, 2008: (4-13.
Farreny و همکاران (2011) در مقالهای با عنوان «برنامهریزی و طراحی سازگار با محیطزیست محلههای پایدار، نمونۀ موردی: والبونا[2] (بارسلونا- اسپانیا)»، کاهش استفادۀ شهر از منابع طبیعی و کاهش تولید ضایعات را هدف پایداری مناطق شهری تعریف کرده و همزمان به ارتقا و بهبود زیستپذیری آن برای سازگاری با ظرفیتهای اکوسیستم محلی، ناحیهای و جهانی در چارچوب رفاه و عدالت اجتماعی پرداخته است. کاهش ورودی انرژی و مواد از طریق استفادۀ منابع محلی (استفاده از انرژی خورشیدی و آب) و کاهش خروجی زباله و مواد زاید بازیافتنشدنی از اصول اولیۀ پایداری شهری در پروژۀ یادشده هستند (Oliver-Sola et al., 2011: 115-124).
Alanbari و همکاران (2014) در مقالهای با عنوان «انتخاب شاخصهای پایدار شهری برای محلههای مسکونی در شهرهای عراق» بیان کردند شاخصهای توسعۀ پایدار با وجود انعکاس گرایشهای کلیدی در محیطزیست، نظام اجتماعی، اقتصاد، رفاه انسانی و کیفیت زندگی و ایفای چند نقش مهم در ارتقا، اجرا، نظارت و پایداری محله و همچنین وجود تعادل میان عوامل اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی با آن کشور متناسب هستند؛ باوجوداین، فقدان مطالعههای دقیق در این زمینه و وجود شکاف علمی برای شناسایی شاخصهای پایداری در سطح شهری یا محلی در کشور عراق مانع این اتفاق شدهاند. برونیابی از مطالعههای پیشین در زمینۀ شاخصهای پایداری شهری محلههای مسکونی دیگر نقاط جهان و انتخاب گروهی از شاخصهای پایداری متناسب با سطح محلۀ مسکونی و اعمال آنها برای ارزیابی عملکرد پایداری محلۀ مسکونی در شهرهای عراق از اهداف پژوهش یادشده هستند (Alanbari et al., 2014: 979-988).
در پژوهشی که دفتر سیاست محیطزیست شهر سنآنتونیو[3](OEP) ایالات متحدۀ امریکا با کمک تیمی از متخصصان معماری دانشگاه تگزاس در سال 2012 انجام داد، شاخصهای مختلف پایداری این شهر در سطح محله با عنوان «ارزیابی توسعۀ پایدار محله در شهر سنآنتونیو» شناسایی و اندازهگیری شدند. ارزیابی پایداری محله بر اساس چشمانداز این شهر (SA2020) و با تأکید بر معیارهای سنجش انجام شد و هدف اصلی، مشارکت جوامع پایدار برای کاهش استفاده از سوختهای فسیلی، کاهش مصرف انرژی، بهرهوری انرژی در حملونقل، ساختمان و دیگر بخشها و ایجاد و حفظ مشاغل پایدار بود. در پژوهش یادشده، با استفاده از نرمافزار INDEX Plan Builder به توسعۀ الگوی پایداری محله برای شهر سنآنتونیو پرداخته شد. نرمافزار INDEX Plan Builder، ابزاری برای شناسایی و اندازهگیری عملکرد پایداری در سطح محله و پیادهسازی آن در سراسر شهر سنآنتونیو برای کاهش مصرف انرژی، مصرف بهینۀ آب، به حداقل رساندن سفرهای ماشینی و کاهش انتشار آلایندهها (کاهش انتشار گازهای گلخانهای) است. در این الگو، از 29 شاخص توسعۀ پایدار در چهار گروه اصلی برنامهریزی کاربری زمین، زیستمحیطی، حملونقل، شاخصهای آبوهوایی استفاده شد. از آثار بالقوۀ پروژۀ یادشده عبارتند از: ارزیابی پایداری محله با استفاده از اطلاعات وضع موجود محله؛ قابلیت بهروزرسانی منظم برای ارزیابی (برای نمونه: سالانه)؛ همکاری با انجمنهای محلی و ساکنان که منابع باارزشی برای ارزیابی پایداری محله هستند؛ بهبود پایداری محله؛ شناسایی و انتخاب پروژههای مناسب برای اجرا؛ داشتن قابلیت استفاده از نتایج محلۀ بررسیشده برای مقایسه و اثربخشی در برنامهریزیهای آینده برای محلههای دیگر؛ داشتن تأثیر مثبت بر ساکنان و ایجاد علاقهمندی در آنها برای مشارکت در پایداری محلۀ خود با ایجاد وبسایت بهمنظور انتشار نتایج پژوهش برای عموم مردم و آموزش آنها (Rashed–Ali et al., 2012: 321-340).
ازجمله مطالعههای داخلی عبارتند از:
بحرینی و طبیبیان (1377) در طرحی پژوهشی با عنوان «تهیۀ مدل ارزیابی کیفیت محیطزیست شهری»، پس از مروری بر روشهای توصیفی و سنتی ارزیابی و اشاره به چند روش تحلیلی، الگوی جدیدی برای ارزیابی کیفیت محیط شهری معرفی کردهاند (بحرینی و طبیبیان، 1377: 56)؛ در این الگو، نیازهای اساسی انسان به سه دستۀ بیولوژیک و فیزیولوژیک، نیازهای اجتماعی و اقتصادی و نیازهای فرهنگی و هنری تقسیم شدهاند که در مجموع، 12 گروه شاخص را در بر میگیرند.
شریفیان و فریادی (1391) در مقالهای با عنوان «تحلیل وضعیت نیازهای اساسی در شهر اصفهان بهمنظور ارزیابی کیفیت محیطزیسـت شهـری» به اندازهگیـری کیفیت محیطزیست شهر اصفهان در سال 89 ازنظر نیازهای اساسی پرداختند و به این منظور، کیفیت شاخصهای محیط طبیعی، بهداشت و درمان فردی و ایمنی و امنیت را در شهر اصفهان بررسی کردند (شریفیان و فریادی، 1391: 44-35).
طبیبیان و منصوری (1392) در مقالهای با عنوان «ارتقای کیفیت محیطی و رضایتمندی از زندگی در محلات جدید با اولویتبندی اقدامات بر اساس نظرهای ساکنان» شاخصهای کیفیت محیطی را بهمنزلۀ مشخصکنندههای ویژگیهای مختلف محله مطالعه کردهاند (طبیبیان و منصوری، 1392: 16-1).
ساسانپور و همکاران (1393) در پژوهشی با عنوان «ارزیابی محلههای شهری در شهر سقز» چهار بافت مشخص شهر سقز و یک محله از هر بافت را برای نمونه انتخاب و وضعیت پایداری بافتهای شهری را با توزیع و تکمیل پرسشنامه در هر محله و بهرهگیری از الگوی ELECTRE مشخص کردند (ساسانپور و همکاران، 1393: 94-73).
کیفیت محیطی که نشاندهندۀ ویژگیهای جالب محیط اطراف و شامل عواملی نظیر عوامل بصری، شنوایی و احساسی است (بحرینی و طبیبیان، 1377: 56-41)، سعی دارد کیفیتهای یادشده را شناسایی و راههای ارتقا یا حفظ کیفیت آنهایی را مشخص کند که وضع مناسبی دارند و برای بهبود آنهایی گام بردارد که مطلوبیت چندانی ندارند. اگرچه در سالهای اخیر و در قالب طرحهایی مانند شهر سالم و شهر سبز به توسعۀ پایدار شهری توجه شده است، اهمیت موضوع نشان میدهد توسعۀ پایدار محلهها باید حمایت و توجه بیشتری را به خود جلب کند. ازجمله دلایل انجام پژوهش حاضر اینست که مقیاس مطالعه، محله است و طبق بررسیهای انجامشده، پژوهشی دربارۀ این موضوع (پایداری محلهای) در محلۀ مدنظر انجام نشده است.
پرسشهای پژوهش
مهمترین پرسشهای پژوهش حاضر عبارتند از:
1- معیارهای اثرگذار بر پایداری محیطزیست در محلۀ آقاجانی بیگ شهر همدان کدامند؟
2- اهمیت و رتبهبندی شاخصهای مؤثر بر پایداری زیستمحیطی در محلۀ آقاجانی بیگ شهر همدان چگونه است؟
3- برنامهریزی مناسب برای کاهش آثار نامطلوب و دستیابی به شاخصهای مؤثر بر پایداری در محلۀ آقاجانی بیگ چگونه است؟
روش پژوهش
پژوهش حاضر ازنظر هدف، کاربردی و ازنظر ماهیت و روش بر روشهای توصیفی - تحلیلی مبتنی است. برای بررسی ارزش و اهمیت شاخصهای مؤثر بر پایداری زیستمحیطی در محله، شاخصها در دو دستۀ شاخصهای کاربری زمین و شاخصهای کیفیت محیطی تدوین شدند. شاخصها دارای مقیاس و واحدهای متفاوتی بودند (به علت استفاده از ابزارهای اندازهگیری و محاسبهها)، در دامنههای متفاوتی قرار داشتند و ارزش کمتر برخی شاخصها نشاندهندۀ پایداری بیشتر و برعکس بود؛ ازاینرو، برای یافتن مقیاس واحد و عمومی برای تمام شاخصها، هر شاخص ارزشی در دامنۀ بین یک تا پنج بیان شد که سطوح مختلف پایداری را نشان میدهند.
مراحل زیر برای ارزیابی پایداری در محله آقاجانی بیگ انجام شدند:
- استخراج مفاهیم پایۀ توسعۀ پایدار محلهای از اسناد و متون علمی برای یافتن اصول و چارچوبهای مداخلهای؛
- تدوین الگوی فکری شناخت و استخراج شاخصهای پایداری زیستمحیطی محله؛
- درک ویژگیها، قابلیتها و تنگناهای حاکم بر محدودۀ مطالعاتی از طریق استنتاج نظامهای موجود برای درک شرایط تغییر و تعریف چارچوبهای کنترل و هدایت؛
- استفاده از روش مشاهدۀ مستقیم (مشارکتی) برای میزان آگاهی از دیدگاه ساکنان محله؛
- دستهبندی و تحلیل دادهها.
از روشهای کتابخانهای و اسنادی، میدانی، اندازهگیری شاخصهای عینی با دستگاه و روش مشاهدۀ مستقیم (مشارکتی) برای جمعآوری اطلاعات لازم استفاده شد.
سنجش شاخص آلودگی هوا با استفاده از اطلاعات ثبتشدۀ ایستگاه ثبت اطلاعات آلایندههای هوای شهری واقع در سازمان حفاظت محیطزیست همدان، سنجش شاخص آلودگی صوتی با دستگاه صداسنج Casellacel مدل Cel450 ساخت انگلستان منطبق بر استانداردهای بینالمللی و سنجش شاخصهای کیفیت رواناب شهری کیفی رواناب شهری COD و BOD5 با نمونهبرداری لحظهای انجام شد. سنجش سایر شاخصها نیز بر اطلاعات طرحهای فرادست تهیهشده برای شهر همدان مبتنی بود. در پژوهش حاضر، برای انتخاب روش محاسبۀ هر شاخص انتخابی سنجش پایداری زیستمحیطی محلۀ آقاجانی بیگ به ویژگیهایی مانند مشخصبودن، قابلیت اندازهگیری، قابلیت کاربرد، قابلیت دسترسی آسان به دادههای لازم (خود یکی از دلایل بسیار تأثیرگذار در تعیین شاخصها و روش محاسبۀ آنهاست)، وجود تشابه با شاخصهای کشور ایران و همخوانی با شرایط شهر همدان توجه شده است. درنهایت، 7 شاخص نهایی استخراج شدند که شامل 42 متغیر در ارتباط با مؤلفۀ زیستمحیطی در دو دستۀ شاخصهای کاربری اراضی و شاخصهای کیفیت محیطی بودند.
شکل (1)، الگوی مفهومی پژوهش حاضر را نشان میدهد.
شکل 1. الگوی مفهومی پژوهش (منبع: نگارندگان)
معرفی شاخصهای سنجش پایداری محله
شاخصها واژههای دارای مفهوم ضمنی و ابزارهایی هستند که امکان ارزیابی وضع موجود و پیشرفتهای آینده را فراهم میکنند و مقصد و هدف را نشان میدهند (Patrick, 2002: 5). انتخاب شاخصها باید بر اساس روش مناسب انجام و به ویژگیهایی مانند مشخصبودن، قابلیت اندازهگیری، قابلیت کاربرد، حساسیت و قابلیت دسترسی آسان به دادههای لازم توجه شود (Barrera, 2002: 25). شاخصهای زیستمحیطی منعکسکنندۀ تغییرات محیطی طی دورۀ زمانی و ارائهدهندۀ اطلاعات دربارۀ روابط متقابل میان محیطزیست و فعالیتهای انسانی با تأکید بر مسائل زیستمحیطی در حال وقوع هستند. چهار شاخص برای تدوین شاخصهای برنامهریزی محیطی در محلههای مرکزی شهر همدان با رویکرد پایداری زیستمحیطی و توجه به عملکرد زیستمحیطی استفاده شدند که عبارتند از:
محدوده و قلمروی پژوهش
محلۀ آقاجانی بیگ در منطقۀ دو شهر همدان قرار دارد و از محلههای واقع در مرکز شهر همدان است. محله، در ضلع جنوبی خیابان مدنی، شرق خیابان بوعلی و غرب خیابان تختی واقع شده است. بدنۀ اصلی محلۀ آقاجانی بیگ دربرگیرندۀ کاربری تجاری و بافت این محله شامل سه زیرمحلۀ آقاجانی بیگ، امامزاده یحیی و سر پل یخچال است. اگرچه ساختوسازهای اخیر، استخوانبندی اصلی محلهها را تغییر دادهاند، عملکرد این محلهها همچنان مسکونی باقی مانده است. بر اساس سرشماری نفوس و مسکن سال 1390، محلۀ آقاجانی بیگ دارای 1361 خانوار و 4513 نفر جمعیت است. محلۀ آقاجانی بیگ، یکی از محلههای قدیمی با قدمت حدود 200 سال است و از عناصر مرکز محلهای آن عبارتند از: سقاخانه و مسجد آقاجانی بیگ بهعنوان نشانه و همچنین حمامی که از قدیم وجود داشته است. هستۀ مرکزی محلۀ آقاجانی بیگ، نخستین تجربۀ محلهسازی میدانچهای در همدان و جزو نخستین محلههای طراحیشده با ساختار مرکزی محله – مسجد - حمام است. نزدیکبودن به راههای اصلی شهر و وجود کاربریهای تجاری برای برآوردهکردن نیازهای روزمرۀ ساکنان باعث شده است این محله به سمت جایگزینی منازل مسکونی و بافت فرسوده با آپارتمان حرکت کند که این امر، باعث افزایش جمعیت محله میشود. مرکز این محله از دو فضای باز تشکیل شده است که با چند ردیف مغازه به یکدیگر مرتبط میشوند. در گذشته، مسیر آبی از فضای شمالی معروف به چهارراه رازی عبور میکرده که در حال حاضر، شهرداری آن را سرپوشیده کرده است (جاسمپور، 1391: 73). تقسیمات سیاسی محدودۀ مطالعهشده در شکل (2) و موقعیت محلۀ آقاجانی بیگ در شهر همدان در شکل (3) نشان داده شده است.
جدول 1. معرفی شاخصهای نهایی پژوهش
|
منبع |
واحد اندازهگیری |
متغیرها |
شاخص |
شاخص |
عامل |
مؤلفه |
مفهوم |
|
Nader et al, 2008: 771-777 Yigitcanlar and Dur, 2010: 328 Scipioni, et al., 2009 Rashed-Ali et al., 2012 |
ppm |
مونوکسیدکربن (CO) |
آلایندههای هوا |
آلودگی |
کیفیت محیطی |
زیستمحیطی |
پایداری محلههای مسکونی |
|
ppm |
ازن |
||||||
|
μg/m³ |
میانگین غلظت سالانۀ مواد ریز منتشرشده (PM10) |
||||||
|
ppm |
دیاکسیدگوگرد (SO2) |
||||||
|
ppm |
دیاکسید نیتروژن (NO2) |
||||||
|
The National Statistical Institute of Italy, 2001: 158 Alanbari et al., 2014: 32 |
dBA |
محاسبۀ سروصدای خیابان و ترافیک |
آلودگی صوتی |
||||
|
dBA |
فعالبتهای ایجادکنندۀ آلودگی صوتی (فعالیتهای صنعتی، فعالیتهای پرسروصدا، فعالیتهای تفریحی) |
||||||
|
بهزادفر، 1388: 290-287 |
mg/L |
میزان آلودگی روانابها BOD |
آلودگی فاضلاب سطحی (رواناب شهری) |
||||
|
mg/L |
میزان آلودگی روانابها COD |
||||||
|
محمدی و پاشازاده، 1394: 55 |
مترمربع |
سرانۀ فضای سبز |
فضای سبز |
سلامت محیطی |
|||
|
محمدی و همکاران، 1394: 11 |
ارزش شاخص |
تراکم درختان |
|||||
|
محمدی و پاشازاده، 1394: 55 |
درصد |
درصد فضای سبز نسبت به کل کاربریها |
|||||
|
عزیزی و قرائی، 1394: 8 |
ارزششاخص |
اختلاطی از کاربریهای سازگار با هدف برطرفکردن نیازهای ساکنان محله ازجمله کاربریهای مسکونی، خردهفروشی، تفریح و سرگرمی، آموزشی وخدمات عمومی |
تنوع استفاده از زمین |
استفادۀ پایدار از زمین |
کاربری |
|
|
|
عزیزی و قرائی، 1394: 8 Yigitcanlar and Dur, 2010: 328 |
درصد |
تراکم بهینۀ ساختمانی |
تراکم |
||||
|
نفر در هکتار |
تراکم جمعیتی |
||||||
|
محمدی و همکاران، 1394: 11 Yigitcanlar and Dur, 2010: 328 Nader et al., 2008: 771-777 |
درصد |
دسترسی به خدمات محلهای (دسترسی و مجاورت به دبستان، خدمات تجاری محلهای، مراکز مذهبی، پارک و خدمات ورزشی، خدمات درمانی، ایستگاههای اتوبوس) |
دسترسی به خدمات عمومیمحلی |
دسترسی و مجاورت |
شکل 2. تقسیمات سیاسی محدودۀ مطالعهشده
(منبع: نگارندگان)
شکل 3. موقعیت محلۀ آقاجانی بیگ در شهر همدان (منبع: نگارندگان)
مبانی نظری
نخستین بار، کمیسیون برتلند واژة توسعة پایدار را وارد ادبیات توسعه کرد (ساسانپور، 1390: 62): «آن نوع توسعهای که نیازهای کنونی را بدون مصالحه و صرفنظر از تواناییهای نسلهای آینده در برآوردن نیازهایشان تأمین کند» (گلکار، 1379: 45). توسعۀ اقتصادی و اجتماعی سالم و بیعیب بدون محیطزیست سالم امکانپذیر نیست و برعکس، محیطزیست سالم با توسعۀ معیوب تهدید میشود. اندیشة محلة پایدار در دل توسعة پایدار و مباحث مربوط به آن شکل میگیرد؛ ازاینرو، محلۀ پایدار چنین تعریف میشود: «ایجاد فرصتها و گزینههای متنوع و دستیابی به اهداف با کاراترکردن استفاده از منابع طبیعی، ارتقای محیط طبیعی، ترقی اتحاد و سازگاری اجتماعی و تقویت داراییهای اقتصادی» (حاجیپور و همکاران، 1391: 18).
در حال حاضر، به علت ناکامی اهداف توسعۀ پایدار، مقیاس آن به محله تغییر کرده است؛ بهشکلیکه اکنون مقیاس محله، مقیاس بهینهای برای توسعۀ پایدار محسوب میشود (خاکپور و همکاران، 1388: 63). توسعۀ پایدار محلهای، توانایی جوامع کوچک محلی (محلهها) در بهرهبرداری از منابع طبیعی، انسانی و اکولوژیک است؛ بهگونهایکه همۀ اعضا یا اجتماعهای محلهای از سطوح مناسب بهداشت، سلامت، زندگی مطلوب، امنیت، یکپارچگی میان محیطزیست و فعالیت انسانی و اقتصادی پویا در حال و آینده برخوردار شوند (Kline, 1997: 4).
نظریهها و دیدگاههای مطرح در زمینۀ پایداری محلههای شهری
نظریه، نقش بسیار اساسی در قانونمندی پژوهشها و به سرانجام رسیدن آنها دارد. ازجمله نظریههای مطرح و مرتبط با موضوع پژوهش حاضر عبارتند از:
نظریۀ توسعۀ پایدار: توسعهای که نیازهای فعلی را بدون خدشهدارکردن توانایی نسل آینده برای رفع نیازهای خود برآورده کند (نیکنیاز، 1382: 47). رفع نیازهای نسل حاضر و نسل آینده از طریق یکپارچگی حمایت محیطی، پیشرفت اجتماعی و موفقیت اقتصادی حاصل میشود (شریفنژاد و همکاران، 1392: 9). این نظریه جامع و در تمام ابعاد توسعۀ شهری، روستایی، منطقهای و ملی مدنظر است.
نظریۀ توسعۀ پایدار شهری - محلهای: نظریۀ توسعۀ پایدار شهری و سپس محلهای دربارۀ مسائل زیستمحیطی بهویژه محیطزیست است. جلوگیری از آلودگیهای محیط شهری، کاهش ظرفیتهای تولید محیط محلی، ناحیهای، حمایت از بازیافت، حمایتنکردن از توسعههای زیانآور و از بین بردن شکاف میان فقیر و غنی از مهمترین مباحث این نظریه هستند. نظریۀ یادشده با محور قرار دادن مردم، محیطزیست پیرامونی و ارتباط پویای آنها درصدد رفع نیازهای اولیۀ ساکنان اجتماع محلی است. بیشک، برنامهریزی پایدار محلهای در قالب نوعی برنامهریزی مشارکتی و برای دستیابی به عدالت اجتماعی، ایجاد فرصتهای برابر و بهبود ساختارهای سنتی و متمرکز پیشین مطرح است (فنی، 1391: 56).
نظریۀ عمومی بومشناسی (اکولوژی): رابطۀ متقابل انسان و محیط شهر او، مهمترین زمینههای مطالعهشده در بومشناسی شهری است؛ در این مطالعهها، توسعۀ شهر با توسعۀ فناورانه مدنظر قرار میگیرد. در بومشناسی شهری به این موضوع اشاره میشود که هرجا وضعیت بومشناختی مناسب بوده، شهر یا روستا رشد کرده است و هرجا شرایط محدود بوده است، این دو رشد بطئی داشتهاند. در این نوع بومشناسی، شهرها مرحلهبهمرحله رشد میکنند و با فرایندهای رقابت، تهاجم و جانشینی که در بومشناسی زیستی رخ میدهند، به شکل نواحی طبیعی سامان مییابند (ساسانپور، 1390: 40).
یافتههای پژوهش: ارائۀ یافتهها، تجزیهوتحلیل و تفسیر آنها
نرمالکردن شاخصها
برای سنجش شاخصهای اولیۀ پژوهش، روشهای متفاوتی برای سنجش پس از جمعآوری اطلاعات از منابع و بانکهای اطلاعاتی مختلف استفاده شدند. سنجش شاخصهایی که به آمارها و سرشماریها نیاز داشتند، با استفاده از اطلاعات سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390 انجام شد. ازآنجاکه در مطالعۀ حاضر، شاخصها دارای مقیاسها و واحدهای متفاوتی بودند و در دامنههای متفاوتی قرار داشتند و ارزش کمتر برخی شاخصها نشاندهندۀ پایداری بیشتر و یا برعکس بود، ارزش معیار هر شاخص با مرور مطالعههای مختلف و توجه به حداقل و حداکثر آثار بر پایداری محیطزیست انتخاب شد؛ ازاینرو، بهمنظور یافتن مقیاس واحد و عمومی برای تمام شاخصها، هر شاخص، ارزشی در دامنۀ بین 1 تا 5 بیان شد که سطوحمختلف پایداری را نشان میدهد (جدول 2).
جدول 2. تعیین سطح شاخصهای نرمال
|
5 |
بالا (سطح هدف پایداری) |
|
4 |
متوسط به بالا (سطح رضایت بخش از پایداری اما نه در هدف) |
|
3 |
متوسط (سطح مجزا از پایداری) |
|
2 |
متوسط پایین (پایدار نیست اما نه به شدت سطح پایین) |
|
1 |
پایین (وضعیت بسیار ناپایدار) |
منبع: نگارندگان
سنجش شاخصها
برای عملیاتیکردن شاخصهای انتخابی پژوهش حاضر به ویژگیهایی مانند مشخصبودن، قابلیت اندازهگیری، قابلیت کاربرد، قابلیت دسترسی آسان به دادههای لازم (یکی از دلایل بسیار تأثیرگذار در تعیین شاخصها و روش محاسبۀ آنها)، وجود تشابه با شاخصهای کشور ایران و همخوانی با شرایط شهر همدان در روش محاسبۀ هر شاخص انتخابی توجه شد.
کیفیت بهداشتی هوا
محاسبهها: شاخص کیفیت هوا AQI برای محاسبۀ شاخص آلودگی هوا استفاده میشود. این شاخص معادل 100 با استانداردهای ملی تطابق دارد و بیش از 100 در درجۀ اول برای گروههای حساس غیربهداشتی است و به افراد برای تشخیص وضعیت کیفیت هوا برای سلامت آنها کمک میکند (حسنی و ایزدپناه، 1391: 4). در مرحلۀ اول برای محاسبۀ این شاخص، ایستگاههای سنجش موجود در سطح شهر غلظت پنج آلایندۀ اصلی هوا (ذرههای معلق، دیاکسیدنیتروژن، ازن سطح زمین، مونوکسیدکربن و دیاکسیدگوگرد) را اندازهگیری میکنند و باتوجهبه استاندارد هوای پاک[4](IUPAC) که آژانس حفاظت محیطزیست ایالات متحده[5] ارائه کرده است، به غلظت استاندارد تبدیل میشوند. غلظت بیشین از بین آنها انتخاب و برای تبدیل به زیرشاخص استفاده میشود[6].
برای ازن و دیاکسیدازت از متوسط غلظت 1 ساعته، برای مونوکسیدکربن از متوسط غلظت 8 ساعته و برای ذرههای ریز معلق و دیاکسیدسولفور از متوسط غلظت 24 ساعته استفاده میشود. سپس غلظتهای استانداردشدۀ آلایندهها در رابطۀ محاسبۀ مقدار شاخص کیفیت هوا قرار داده میشود. با استفاده از جدول (3)، ابتدا مقادیر زیرشاخصهای روزانه برای تمام غلظتهای استانداردشدۀ آلایندههای اصلی هوا از طریق درونیابی بین نقاط محاسبه و سپس بیشترین مقدار از بین زیرشاخصهای محاسبهشده بهعنوان شاخص نهایی و آلایندهای که بیشترین زیرشاخص را موجب شده است بهعنوان آلایندۀ مسئول گزارش میشود (USEPA, 2006: 7).
رابطۀ محاسبۀ مقدار شاخص کیفیت هوا (AQI):
رابطۀ 1:
|
|
Ip: شاخص کیفیت هوا برای آلایندۀ P
Cp: غلظت اندازهگیریشدۀ آلایندۀ P
BPHi: نقطۀ شکستی که بیشتر یا مساوی Cpاست.
BPLO: نقطۀ شکستی که کمتر یا مساوی Cpاست.
IHi: مقدارAQI منطبق با BPHi
ILo: مقدار AQIمنطبق با BPLo
سنجش شاخص یادشده در شهر همدان با استفاده از اطلاعات ثبتشدۀ ایستگاه ثبت اطلاعات آلایندههای هوای شهری واقع در سازمان حفاظت محیطزیست همدان در مرکز شهر و در سال 1393 انجام شد. این ایستگاه، دادههای خام را تجزیهوتحلیل کرد. نتایج مطالعۀ حاضر بر اساس شاخص کیفی هوا نشان میدهند از 360 روز در سال 1393 که اطلاعات آنها موجود است، 95 روز شاخص کیفیت هوا خوب و 248 روز کیفیت هوا متوسط بوده است. شاخص AQI 17 روز بیش از 100 بوده است و از این 17 روز،
12 روز (32/3 درصد) برای گروههای حساس ناسالم، 1 روز (27/0 درصد) ناسالم، 3 روز (83/0 درصد) بسیار ناسالم و 1 روز (27/0 درصد) خطرناک بوده است. عامل عمدۀ زیادشدن شاخص AQI به آلایندۀ PM10 مربوط بوده است و آلایندههای دیگر به آلودگی NO2 مربوط بودهاند. همچنین این آلایندهها عامل زیادشدن شاخص AQI در ماههای سرد سال و ذرههای PM10 عمدتاً عامل زیادشدن شاخص آلودگی هوا در فصلهای گرم سال بودهاند. میانگین ماهانۀ شاخص نهایی کیفیت هوا در سال 1393 با ذکر آلایندۀ مسئول محاسبه شد (جدول 4). باتوجهبه نتایج پژوهش حاضر و در نظر گرفتن استانداردهایی که آژانس حفاظت محیطزیست آمریکا تعیین کرده است، بیشترین روزهای سال که در هر گروه قرار گرفتهاند (بر اساس جدول 5) مبنای تعیین ارزش این شاخص در نظر گرفته شد؛ بنابراین باتوجهبه اینکه 248 روز از 360 روز سال 93 در گروه 100-51 قرار داشتند و همچنین بر اساس جدول (6)، امتیاز شاخص کیفیت هوا، عدد 4 یعنی متوسط به بالا )سطح رضایت بخش از پایداری اما نه در هدف( در نظر گرفته شد.
جدول 3. طبقههایغلظت آلایندهها برای محاسبۀ شاخص استاندارد مواد آلاینده (PSI)
|
میزان نقش آلایندهها در آلودگی هوا بهعنوان آلایندۀ مسئول بر حسب روز |
میانگین شاخص AQI |
ماه |
||||
|
O3 |
NO2 |
SO2 |
PM10 |
CO |
||
|
- |
- |
7 |
24 |
- |
50 |
فروردین |
|
- |
- |
3 |
28 |
- |
53 |
اردیبهشت |
|
- |
- |
4 |
27 |
- |
65 |
خرداد |
|
- |
- |
5 |
26 |
- |
64 |
تیر |
|
- |
- |
1 |
30 |
- |
69 |
مرداد |
|
2 |
- |
- |
29 |
- |
62 |
شهریور |
|
- |
- |
2 |
28 |
- |
59 |
مهر |
|
- |
- |
3 |
27 |
- |
54 |
آبان |
|
- |
- |
9 |
21 |
- |
45 |
آذر |
|
- |
- |
13 |
17 |
- |
54 |
دی |
|
- |
- |
4 |
26 |
- |
65 |
بهمن |
|
- |
- |
6 |
24 |
- |
46 |
اسفند |
منبع: USEPA, 2006: 7
جدول 4. میانگین ماهانۀ شاخص نهایی کیفیت هوا در سال 1393 با ذکر آلایندۀ مسئول
|
شاخص |
NO2(ppb) |
SO2(ppb) |
CO(ppb) |
PM10 (μg/m³) |
O3(ppb) |
|
0 |
00/0 |
00/0 |
00/0 |
00/0 |
00/0 |
|
50 |
00/150 |
00/30 |
50/4 |
00/75 |
00/60 |
|
100 |
00/300 |
00/140 |
00/9 |
00/150 |
00/120 |
|
200 |
00/600 |
00/300 |
00/15 |
00/375 |
00/200 |
|
300 |
00/1200 |
00/600 |
00/30 |
00/625 |
00/400 |
|
400 |
00/1600 |
00/800 |
00/40 |
00/875 |
00/500 |
|
500 |
00/2000 |
00/1000 |
00/50 |
00/1000 |
00/600 |
منبع: محاسبههای نگارندگان
جدول 5. ارزشهای نرمالشدۀ شاخصکیفیت هوا
|
کیفیت هوا |
توضیحات |
ارزش شاخص |
|
50-0 |
کیفیت هوا خوب (Good) |
بالا |
|
100-51 |
کیفیت هوا متوسط (Moderate) |
متوسط به بالا |
|
150-101 |
کیفیت هوا ناسالم برای گروههای حساس (Unhealthy for sensitive groups) |
متوسط |
|
200-151 |
کیفیت هوا ناسالم (Unhealthy) |
متوسط به پایین |
|
>300-201 |
کیفیت هوا بسیار ناسالم (Very unhealthy) و خطرناک (Hazardous) |
پایین |
منبع: نگارندگان
جدول 6. تعیین کیفیت بهداشتی هوا با استفاده از شاخص کیفیت هوا در سال 1393
|
طبقههای شاخص |
توصیفکننده |
زمان بر حسب روز |
درصد |
رنگها |
|
50-0 |
خوب |
95 |
38/26 |
|
|
100-51 |
متوسط |
248 |
88/68 |
|
|
150-101 |
ناسالم برای گروههای حساس |
12 |
32/3 |
|
|
200-151 |
ناسالم |
1 |
27/0 |
|
|
300-201 |
بسیار ناسالم |
3 |
83/0 |
|
|
500-301 |
خطرناک |
1 |
27/0 |
|
منبع: نگارندگان
شاخص آلودگی صوت
برای اندازهگیری شاخص آلودگی صوت از دستگاه صداسنج Casellacel مدل Cel450 ساخت انگلستان منطبق بر استانداردهای بینالمللی و تراز معادل Leq بر حسب dBA در زمان ده دقیقه استفاده شد. ابتدا با انجام بازدیدهای میدانی و مصاحبه با مردم و مسئولان در سطح محدودۀ مطالعهشده، منابع انتشار آلودگی صوت شناسایی شدند. طبق استاندارد سازمان جهانی بهداشت، دستگاه صوتسنج در فاصلۀ 5/3 متر از دیوار و 5/0 متر از جدول خیابان قرار گرفت و نقاطی برای نمونهبرداری در ایستگاهها انتخاب شدند که به وضعیت استاندارد نزدیک بودند (صیادی اناری و موفق، 1393: 694). کالیبراسیون ترازسنج صوت بهطور روزانه و پیش از شروع هر اندازهگیری با بسامد 1 کیلوهرتز و تراز نسبی
14 دسیبل انجام شد. برای به دست آوردن حدود اطمینان بیش از 95 درصد (مهدی آقایی و خاتمی، 1382: 164)، نمونهای به حجم 60 تعیین شد. مساحت محدودۀ مطالعه (31 هکتار) بر تعداد نمونه تقسیم شد تا مربعهای کوچکی حاصل شوند که محل تقاطع قطرهای آنها نشاندهندۀ محل ایستگاههای اندازهگیری بود؛ بنابراین، سطح منطقه به مربعهای هممساحت شبکهبندی شد و ایستگاههای اندازهگیری بهطور یکنواخت در کل سطح محدوده پراکنده شدند. باتوجهبه مراحل یادشده، 12 ایستگاه اندازهگیری در سطح محدودۀ مطالعه حاصل شد. اگرچه برای برآورد تعداد نمونههای لازم (60 نمونه) در هر ایستگاه باید حدود 5 بار اندازهگیری انجام میشد، برای بررسی روند تغییرات ترازهای صدا طی روزهای هفته، اندازهگیری طی دو فصل پاییز و زمستان و در هر فصل به مدت یک هفته طی روزهای مختلف انجام شد (جدولهای 7 و 8).
در پژوهش حاضر بر اساس استاندارد در ایران، زمان 10 دقیقه[7] برای اندازهگیری تراز آلودگی صوتی مدنظر قرار گرفت. برای حذف اثر جریان هوا روی میکروفن از محافظ اسفنجی و تراز صدای معادل Leq بر حسب dB (A)[8] در این اندازهگیریها استفاده شد.
برای تجزیهوتحلیل دادهها، میانگین تراز معادل صوت در ساعتهای معین برداشت محاسبه شد و سپس نتایج با استاندارد مقایسه شدند. میانگین تراز معادل صوت در تمام ایستگاهها با استاندارد صدای ایران مقایسه شد و در تمام ایستگاهها بیش از حد استاندارد بود. نتایج نشان میدهند تراز آلودگی صوتی تعداد بسیاری از ایستگاههای مطالعهشده در بازۀ زمانی شب بیش از 70 دسیبل و با در نظر گرفتن میانگین تراز صوت شبانه در هر دو فصل، تراز آلودگی صوت 04/68 دسیبل بوده است.
همانطورکه در مراحل محاسبۀ این شاخص اشاره شد، برای تعیین ارزش شاخص بر اساس حد مجاز تعیینشدۀ آلودگی صوتی در موضوع مادۀ دو آییننامۀ اجرایی نحوۀ جلوگیری از آلودگی صوتی (بازبینی 1387) در پهنۀ مختلط مسکونی و تجاری، سطح شاخص نرمالشده مطابق جدول (9)، عدد 2 است که متوسط پایین (پایدار نیست اما نه به شدت سطح پایین) را نشان میدهد.
جدول 7. متوسط تراز معادل صدا ده دقیقه Leq (میانگین، حداکثر و حداقل) از ساعت 8 صبح تا 20:30 شب، فصل پاییز
|
میانگین |
حداکثر |
حداقل |
|||||||
|
ایستگاه |
صبح ساعت: 8 تا 10:30 |
ظهر ساعت: 11 تا 12:30 |
شب ساعت:18 تا 20:30 |
صبح ساعت:8 تا 10:30 |
ظهر ساعت:11 تا 12:30 |
شب ساعت:18 تا 20:30 |
صبح ساعت:8 تا 10:30 |
ظهر ساعت:11 تا 12:30 |
شب ساعت:18 تا 20:30 |
|
1 |
8/66 |
1/65 |
9/69 |
2/69 |
7/67 |
6/71 |
6/57 |
8/55 |
4/56 |
|
2 |
2/69 |
7/64 |
3/73 |
1/72 |
4/66 |
6/75 |
6/67 |
8/59 |
2/70 |
|
3 |
9/78 |
1/75 |
5/78 |
4/81 |
4/77 |
8/79 |
4/76 |
6/73 |
4/76 |
|
4 |
2/66 |
8/69 |
5/71 |
4/67 |
3/71 |
4/74 |
7/59 |
1/66 |
8/69 |
|
5 |
3/69 |
63 |
3/70 |
1/71 |
4/64 |
5/71 |
4/57 |
59 |
3/60 |
|
6 |
1/68 |
2/63 |
6/68 |
9/69 |
8/70 |
2/71 |
6/61 |
2/60 |
5/59 |
|
7 |
3/66 |
4/65 |
7/70 |
1/70 |
2/67 |
6/73 |
5/60 |
9/57 |
7/65 |
|
8 |
5/62 |
8/66 |
2/69 |
4/66 |
3/69 |
1/73 |
3/54 |
7/60 |
8/63 |
|
9 |
4/63 |
7/67 |
1/70 |
2/66 |
7/69 |
74 |
8/57 |
5/60 |
9/62 |
|
10 |
3/69 |
6/65 |
3/70 |
5/71 |
8/70 |
8/74 |
61 |
3/58 |
8/60 |
|
11 |
1/71 |
9/68 |
5/70 |
2/74 |
6/71 |
5/73 |
2/66 |
7/55 |
58 |
|
12 |
61 |
1/67 |
1/71 |
68 |
9/72 |
1/79 |
5/56 |
1/59 |
9/53 |
منبع: برداشت میدانی نگارندگان
جدول 8. متوسط تراز معادل صدا ده دقیقه Leq (میانگین، حداکثر و حداقل) از ساعت 8 صبح تا 20:30 شب، فصل زمستان
|
میانگین |
حداکثر |
حداقل |
|||||||
|
ایستگاه |
صبح ساعت:8 تا 10:30 |
ظهر ساعت:11 تا 12:30 |
شب ساعت:18 تا 20:30 |
صبح ساعت:8 تا 10:30 |
ظهر ساعت:11 تا 12:30 |
شب ساعت:18 تا 20:30 |
صبح ساعت:8 تا 10:30 |
ظهر ساعت:11 تا 12:30 |
شب ساعت:18 تا 20:30 |
|
1 |
5/63 |
9/60 |
4/61 |
4/66 |
8/62 |
4/65 |
8/61 |
1/60 |
3/61 |
|
2 |
3/68 |
7/63 |
3/72 |
1/69 |
8/66 |
5/74 |
66 |
2/60 |
8/69 |
|
3 |
1/74 |
8/76 |
3/79 |
6/78 |
2/76 |
4/80 |
3/77 |
4/71 |
7/72 |
|
4 |
7/65 |
9/64 |
3/69 |
68 |
4/74 |
2/70 |
3/61 |
3/67 |
4/60 |
|
5 |
2/67 |
65 |
2/69 |
8/73 |
3/67 |
70 |
4/60 |
3/59 |
7/62 |
|
6 |
3/69 |
4/60 |
2/70 |
6/71 |
2/68 |
5/73 |
7/64 |
2/63 |
5/60 |
|
7 |
3/68 |
7/64 |
3/72 |
5/71 |
3/69 |
5/74 |
2/61 |
8/59 |
9/63 |
|
8 |
1/65 |
2/67 |
4/71 |
8/68 |
2/70 |
5/74 |
6/58 |
1/62 |
4/69 |
|
9 |
1/65 |
2/64 |
1/68 |
8/67 |
4/70 |
2/76 |
8/60 |
4/62 |
7/65 |
|
10 |
4/67 |
1/65 |
7/68 |
7/70 |
2/68 |
1/74 |
4/63 |
61 |
3/64 |
|
11 |
5/69 |
7/65 |
5/71 |
3/75 |
1/74 |
6/75 |
7/64 |
8/60 |
62 |
|
12 |
9/62 |
7/65 |
5/73 |
1/70 |
4/71 |
9/78 |
8/60 |
3/62 |
7/64 |
منبع: برداشت میدانی نگارندگان
جدول 9. ارزشهای نرمالشده بر اساس شاخص آلودگی صوتی
|
آلودگی صوتی dB(A) |
توضیحات |
ارزش شاخص |
|
<45 |
سطح عالی صدا (45دسیبل، آستانه برای دخالت خواب است) |
بالا |
|
55-46 |
سطح خوب صدا (55دسیبل، سطح خیابان آرامی در حومۀ شهر است) |
متوسط به بالا |
|
65-56 |
سطح پذیرفتنی صدا (65دسیبل، سطح حفاظت طبیعی است) |
متوسط |
|
75-66 |
سطح در حد متوسط صدا (75دسیبل، سطح ماشین سواری است) |
متوسط به پایین |
|
90-76 |
سطح مضر صدا (90 دسیبل، سطح کامیون سنگین است) |
پایین |
منبع: نگارندگان
شاخص آلودگی فاضلاب سطحی (کیفیت رواناب شهری)
محاسبهها:در پژوهش حاضر، رواناب سطحی محدودۀ مطالعهشده برای اندازهگیری شاخصهای کیفی COD[1] و [1]BOD5 طی سه فصل بهار، تابستان و پاییز 1394 بهطور لحظهای نمونهبرداری و بررسی شد. نمونههای جمعآوریشده برای اندازهگیری شاخصهای یادشده در کمترین زمان به آزمایشگاه ادارۀ کل محیطزیست همدان انتقال داده شدند. آزمایشهای COD و BOD5 معیاری برای کاهش تأثیر اکسیژن حاصل از آلایندههای زاید هستند و هر دو برای سنجش آلودگی تأیید شدهاند. آزمایش BOD میزان نیاز به اکسیژن مواد آلودهکنندۀ زیستتجزیهپذیر و آزمایش COD میزان نیاز به اکسیژن آلایندههای زیستتجزیهپذیر و آلایندههای اکسیدشدنی غیرزیستتجزیهپذیر را تعیین میکند. باتوجهبه وقتگیری زیاد آزمایش، BOD نهایی پنجروزه برای سنجش تأثیر آلودگی سنجیده شد. محدودهای از آبهای سطحی موجود در جوی معابر محدودۀ مطالعهشده انتخاب و آزمایشBOD در دمای 20 درجۀ سانتیگراد به مدت 5 روز روی نمونههای برداشتشده انجام شد. نتایج، میزان BOD آبی در فصل بهار (خردادماه) را 16 میلیگرم در لیتر، در فصل تابستان (مردادماه) را 18 میلیگرم در لیتر و در فصل پاییز (آبانماه) را 14 میلیگرم در لیتر نشان دادند که این نوع آب بر اساس ردهبندی آبها، آب بسیار کثیف در هر سه فصل اندازهگیری فرض میشود. اگر مقدار BOD از 200 میلیگرم در لیتر بیشتر شود، فاضلاب خانگی رقیق محسوب میشود. آزمون اکسیژن موردنیاز شیمیایی (COD) آزمون دیگریست که برای اندازهگیری ترکیبات آلی روانابهای سطحی انجام میشود. مدت زمان اجرای این آزمون دو ساعت است و برای بازبینی و کنترل، کاربرد بیشتری نسبت به آزمون BOD دارد. آزمون یادشده در سه فصل بهار، تابستان و پاییز سال 1394 بهطور نمونهبرداری از آبهای سطحی محدودۀ مطالعهشده انجام شد. COD اندازهگیریشده برای نمونۀ برداشتشده در فصل بهار (خردادماه)
40 میلیگرم بر لیتر، در فصل تابستان (مردادماه) 52/47 میلیگرم بر لیتر و در فصل پاییز (آبانماه)
32 میلیگرم در لیتر و نوع آب را بسیار کثیف نشان داد (جدول 10).
جدول 10. BOD و COD نمونۀ برداشتشده از محدودۀ مطالعهشده
|
روش تعیین آلودگی رواناب سطحی |
فصل بهار (خرداد) |
فصل تابستان (مرداد) |
فصل پاییز (آبان) |
|
C.O.D |
mg/L40 |
mg/L47.30 |
mg/L32 |
|
B.O.D |
mg/L16 |
mg/L18 |
mg/L14 |
منبع: برداشت میدانی نگارندگان
ارزش شاخص: ارزشهای نرمال شده بر اساس محاسبۀ BOD وCOD در آزمایشگاه و نتایج و مقایسۀ آنها با استانداردها به شرح جدول (11) است:
جدول 11. ارزشهای نرمالشده بر اساس شاخص آلودگی فاضلاب سطحی (کیفیت رواناب شهری)
|
آلودگی فاضلاب سطحی |
توضیحات |
ارزش شاخص |
|
1 |
آب کاملاً تمیز |
بالا |
|
3 |
آب بهنسبت تمیز |
متوسط به بالا |
|
8 |
آب نیمهکثیف |
متوسط |
|
20 |
آب بسیار کثیف |
متوسط به پایین |
|
200 |
فاضلاب خانگی رقیق |
پایین |
ارزش شاخص یادشده بر اساس دادههای برداشتشده دربارۀ تعیین ارزش این شاخص و با استناد به استانداردهای خروجی فاضلاب (به استناد مادۀ 5 آییننامۀ جلوگیری از آلودگی آب مصوب سال 1373) عدد 2، یعنی متوسط به پایین است.
شاخص فضای سبز
محدودۀ مطالعهشده در یکی از مناطق کمبهره از فضای سبز عمومی و پارک واقع شده است. وسعت کل فضای سبز عمومی واقع در محدودۀ مطالعهشده، پارک کوچکی در مقیاس همسایگی واقع در مرکز محلۀ آقاجانی بیگ به مساحت 660 مترمربع است. بیشتر فضای سبز محدوده به شکل درخت و شمشاد در لبههای خیابانهای اصلی است. شاخص فضای سبز به علت آثار درخور توجهی که در کنترل و بهبود هوای شهرها دارد، سبب کاهش دما، افزایش رطوبت و درنهایت کاهش پدیدۀ جزیرۀ حرارتی میشود و در ارتقای سطح آسایش شهروندان و پایداری محیطی شهری مؤثر است. سرانۀ فضای سبز موجود در محدودۀ مطالعهشده برابر 15/0 مترمربع است که نسبت به سرانۀ فضای سبز شهر همدان (59/10 مترمربع) و منطقۀ دو شهر همدان (74/1 مترمربع) بسیار ناچیز است. از سوی دیگر، باتوجهبه سرانۀ متعارف و مقبول فضاهای سبز شهری در شهرهای ایران که بین 7 تا 12 مترمربع و شاخص تعیینشده از سوی محیطزیست سازمان ملل متحد که 20 تا 25 مترمربع برای هر نفر است، دسترسینداشتن مناسب ساکنان این محدوده به فضای سبز عمومی آشکار است. ارزش شاخص: ارزش شاخص به دست آمده بر اساس ابزار امتیاز سبز ژاپن[9] نشان داده شده و به شرح جدول (12) است:
جدول 12. ارزشهای نرمال شده براساس شاخص فضای سبز
|
نسبت فضای سبز (درصد) |
ارزش شاخص |
|
>50 |
بالا |
|
50-41 |
متوسط به بالا |
|
40-31 |
متوسط |
|
30-21 |
متوسط به پایین |
|
<20 |
پایین |
منبع: نگارندگان
برای تعیین ارزش این شاخص و بر اساس جدول (12)، به این درصد فضای سبز نسبت به کل مساحت کاربریهای محدوده، امتیاز 1 یعنی پایین )وضعیت بسیار ناپایدار( تعلق میگیرد.
تنوع استفاده از زمین
برای سنجش اختلاط کاربری اراضی شهری در محدودۀ مطالعهشده (شامل محلۀ آقاجانی بیگ)، از شاخص آنتروپی استفاده شد. شاخص یادشده، روشی برای اندازهگیری تغییرات، پراکندگی یا تنوع است و مقداری را نشان میدهد که کاربریها به شکل ناهمگن در محله توزیع یا پخش شدهاند (جوادی و همکاران، 1392: 24). برای تعیین میزان این شاخص، ابتدا درصد هریک از کاربریهای زمین در محلههای محدودۀ مطالعهشده بهطور جداگانه تعیین شد. پس از تعیین درصد کاربریهای محدودۀ مطالعهشده (جدول 13)، میزان شاخص از رابطۀ آنتروپی (رابطۀ 2) تعیین شد.
رابطۀ 2: رابطۀ آنتروپی
Pi: نسبت هریک از طبقههای کاربری زمین در هر واحد همسایگی (محدودۀ مطالعهشده)
Ln: لگاریتم طبیعی
K: تعداد طبقههای کاربری اراضی در هر واحد همسایگی (محدودۀ مطالعهشده)
جدول 13. درصد کاربریها در محلۀ آقاجانی بیگ
|
محلهها کاربری |
محدودۀمطالعهشده |
آقاجانی بیگ |
امامزاده یحیی |
سرپل یخچال |
|
|
مسکونی |
69/42 |
93/45 |
30/50 |
32/16 |
|
|
مختلط تجاری - مسکونی |
47/6 |
21/14 |
04/8 |
13/15 |
|
|
تجاری |
48/6 |
49/6 |
58/1 |
55/17 |
|
|
آموزشی |
ابتدایی و کودکستان |
69/0 |
- |
77/1 |
- |
|
راهنمایی |
55/0 |
- |
46/1 |
- |
|
|
دبیرستان و هنرستان |
67/2 |
- |
08/5 |
07/4 |
|
|
جمع |
82/3 |
- |
32/8 |
07/4 |
|
|
درمانی |
41/0 |
- |
- |
- |
|
|
ورزشی |
09/0 |
20/0 |
- |
- |
|
|
فضای سبز عمومی |
21/0 |
47/0 |
- |
- |
|
|
اداری |
39/0 |
22/0 |
- |
- |
|
|
فرهنگی و مذهبی |
فرهنگی |
41/0 |
75/0 |
15/0 |
- |
|
مذهبی |
96/0 |
69/0 |
71/1 |
- |
|
|
جمع |
37/1 |
45/1 |
86/1 |
- |
|
|
صنایع و کارگاهها |
13/0 |
09/0 |
23/0 |
- |
|
|
تأسیسات و تجهیزات |
33/0 |
21/0 |
44/0 |
38/0 |
|
|
شبکه معابر |
63/27 |
69/27 |
39/29 |
73/35 |
|
|
اراضی قابل عمران (بایر، مخروبه، درحال ساخت) |
92/7 |
39/17 |
64/12 |
65/2 |
|
|
سطح کل |
100 |
100 |
100 |
100 |
|
منبع: برداشت میدانی نگارندگان
ارزش شاخص حاصل بر اساس امتیاز کسبشده از محاسبۀ آنتروپی شانون (جدول 14) محاسبه میشود.
جدول 14. ارزشهای نرمال شده بر اساس شاخص
|
تنوع استفاده از زمین |
ارزش شاخص |
|
1-8/0 |
بالا |
|
8/0-6/0 |
متوسط به بالا |
|
6/0-4/0 |
متوسط |
|
4/0-2/0 |
متوسط به پایین |
|
2/0-0 |
پایین |
منبع: نگارندگان
کاربریهای تجاری - خدماتی، مسکونی و آموزشی مهمترین کاربریها در محلۀ آقاجانی بیگ هستند. بیش از 42 درصد کاربریهای محدوده به کاربری مسکونی تعلق دارد. بخش اعظمی از کاربری مختلط در این محدوده، مختلط مسکونی و سهم کاربری مختلط غیرمسکونی بهنسبت کم است. بیش از 12 درصد کاربریها به کاربری تجاری اختصاص دارد که علت آن، قرارگیری این محدوده در بافت مرکزی و مراکز تجاری شهر همدان دانسته میشود. این شاخص با استناد به جدول (14)، امتیاز 3 یعنی متوسط را کسب میکند. میزان اختلاط کاربری اراضی طبق شاخص آنتروپی در کل محدوده متوسط (56/0) است. غلبۀ کاربری مسکونی، تنوع کم کاربری در این محلهها و میزان کم کاربریهای دیگر نسبت به کاربری مسکونی از اختلاط کاربری در محلههای این محدوده کاسته است. ارزش نرمالشدۀ این شاخص، عدد 3 و پایداری در سطح متوسط را نشان میدهد (شکل 4).
شکل 4. وضع موجود کاربری زمین محلۀ آقاجانی بیگ (منبع: برداشت میدانی نگارندگان)
تراکم
تراکم ناخالص جمعیتی منطقۀ دو شهر همدان به علت تمرکز کاربریها، وجود عناصر تاریخی و پهنۀ بازار، تغییرات چندانی نداشته است. بررسی تغییرات جمعیتی و تراکم ناخالص جمعیتی طی سالهای اخیر، افزایش تراکم جمعیتی این محدوده را نشان میدهد. تراکم ناخالص جمعیتی از 140 نفر در هکتار طی سال 1375 به 145 نفر در هکتار طی سال 1390 افزایش یافته است. باتوجهبه کاهش بعد خانوار در این محدوده، به نظر میرسد افزایش ساختوساز، قابلیتهای بافت و افزایش تراکم ساختمانی از دلایل افزایش تراکم ناخالص هستند. تراکم خالص جمعیتی در محدودۀ مطالعهشده، 342 نفر در هکتار است. به علت قرارگیری این محله در مرکز شهر، کوچکبودن ابعاد واحدهای سکونتی به سبب قیمت زیاد اراضی در نواحی مرکزیتر، اقامت اقشار پایین اجتماعی - اقتصادی (با بعد خانوار زیاد) در ناحیههایی که هزینۀ سکونت به علت فرسودگی بافت کمتر از سایر نقاط است، تراکم زیاد جمعیتی را موجب شده است. با بررسی تراکم ساختمانی در محدودۀ مطالعهشده، ابنیۀ دارای تراکم میانگین 60 تا 120 درصد در بیشتر بلوکها، بیشترین مساحت محله را به خود اختصاص دادهاند. بررسی تغییرات تراکم ساختمانی در سطح محلههای این محدوده گویای زیادبودن این شاخص در محلههای مرکزی و داخلی حلقۀ مرکزی نسبت به سایر محلههای این منطقه است. حاکمیت نیروهای بازار و صرفههای اقتصادی ساختوساز در این بخشها موجب شدتیافتن روند رو به رشد تراکم ساختمانی شده و این بر وضعیت ارتفاعی محدوده تأثیر گذاشته است. به دلیل افزایش قیمت اراضی و سودآوری، ساختوسازها در محدودۀ ساختمانی با میانگین 01/2 طبقه بهنسبت زیاد است و تودهگذاری قطعهها در محدوده دارای جهتگیری غالب شمالغرب و جنوبشرق است (جدول 15).
جدول 15. تراکم ساختمانی و سطح اشغال قطعهها
|
تراکم ساختمانی |
تراکم ساختمانی قطعهها |
سطح اشغال قطعههای محدودۀ مطالعهشده |
محدودۀ مطالعهشده |
|
60 |
4698 |
30-1 |
5096 |
|
120-60 |
66148 |
50-31 |
60148 |
|
200-120 |
139429 |
64-51 |
99244 |
|
400-200 |
4564 |
83-65 |
43057 |
|
600-400 |
0 |
100-84 |
10295 |
|
کل |
217839 |
کل |
217839 |
منبع: نگارندگان بر اساس برداشت میدانی
ارزش شاخص: ارزش شاخص مدنظر بر اساس جدول (16) نشان داده شده است؛ باتوجهبه موضوع مطالعهشده در پژوهش حاضر و برای بررسی شاخصهای محیطی در محدودۀ مطالعهشده و نظر به موارد یادشده، شاخص تراکم ساختمانی از میان شاخصهای تراکم اشارهشده در جدول (16) معرفی شد و امتیاز 3 یعنی ارزش پایداری شاخص متوسط )سطح مجزا از پایداری( را کسب کرد.
جدول 16. ارزشهای نرمالشدۀ شاخص تراکم
|
تراکم ساختمانی (درصد) |
ارزش شاخص |
|
400-200 |
بالا |
|
200-120 |
متوسط به بالا |
|
120-60 |
متوسط |
|
60 |
متوسط به پایین |
|
60> |
پایین |
منبع: نگارندگان
شاخص دسترسی و مجاورت به تسهیلات عمومی شهری
محاسبهها: برای تحلیل شاخص دسترسی به تسهیلات محلی از تحلیل شبکه استفاده شد. شبکه، مجموعهای از عوارض خطی مرتبط است که مواد، کالا و افراد از راه آن منتقل میشوند یا انتقال اطلاعات در امتداد آن انجام میشود. الگوهای شبکهای در GIS بهمثابۀ نمادسازیهای انتزاعی از مؤلفهها و ویژگیهای همتاهای خود در جهان واقعی هستند (زنگیآبادی و کیومرثی، 1391: 78). این روش، مسئلۀ دسترسی به تسهیلات شهری را برای یک نوع خدمت ویژه و نیز تعداد زیادی از تسهیلات فضایی تحلیل و چگونگی پراکنش فضایی تسهیلات (تمرکز و تفرق)، دسترسی شهروندان و درنهایت عدالت فضایی شهری را تبیین میکند. باتوجهبه اهمیت دسترسی به خدمات رفاه عمومی در محدودۀ مطالعهشده، منطقۀ یک همدان ازنظر دسترسی به هریک از تسهیلات عمومی، ناحیۀ خدماترسان به این محدوده انتخاب شد. مراحل زیر برای تحلیل توزیع فضایی دسترسی به تسهیلات انجام شدند:
- تهیۀ نقشۀ شبکۀ دسترسی بر اساس الگوی تحلیل شبکه: به این منظور، ابتدا نقشۀ تحلیل شبکه تهیه و تحلیل شبکه بر اساس خط میانی خیابان (آکس) انجام شد.
- جمعآوری و ورود دادهها به سیستم اطلاعات جغرافیایی: پس از جمعآوری اطلاعات و تعیین 11 نوع تسهیلات و تهیۀ نقشه و موقعیت هریک از تسهیلات عمومی، 11 لایه نقشۀ مختلف از تسهیلات عمومی در سطح محدودۀ مطالعهشده تولید شد.
- تعیین شعاع دسترسی تسهیلات عمومی: در این مرحله، بر اساس وزن و اهمیت خدماترسانی هریک از تسهیلات و باتوجهبه جدول (17)، بافر یا حریمی زده شد تا میزان دسترسی به این تسهیلات را معین کند. این حریم باتوجهبه شبکۀ دسترسی منطقۀ یک شهر همدان و استاندارد فاصلۀ دسترسی به هریک از تسهیلات عمومی تعیین شد (جدولهای 18 و 19). شعاع دسترسی به ایستگاههای حملونقل عمومی در محدوده در شکل (5) و شعاع دسترسی به خدمات بهداشتی در شکل (6) نشان داده شده است.
جدول 17. شعاع دسترسی عملکردی تسهیلات عمومی در محله
|
ردیف |
نوع تسهیلات |
شعاع دسترسی (متر) |
مرجع یا منبع اصلی |
|
|
1 |
آموزشی |
مهد کودک |
600 |
(قریب، 1386: 66) |
|
دبستان و راهنمایی |
600 |
(قریب، 1386: 66) |
||
|
دبیرستان |
2000 |
(شیعه، 1380: 172) |
||
|
2 |
خدمات تجاری محلهای |
600 |
(قریب، 1386: 66) |
|
|
3 |
کتابخانه |
650 |
(قریب، 1386: 66) |
|
|
4 |
محل بازی کودکان |
600 |
(قریب، 1386: 66) |
|
|
5 |
پارکینگ |
1500 |
(قریب، 1386: 66) |
|
|
6 |
خدمات ورزشی |
2000 |
(رهنما و ذبیحی، 1390: 6) |
|
|
7 |
پارک و فضای سبز |
1500 |
(رهنما و ذبیحی، 1390: 6) |
|
|
8 |
خدمات بهداشتی |
600 |
(قریب، 1386: 66) |
|
|
9 |
دفتر خدمات پستی |
750 |
(زنگیآبادی و کیومرثی، 1391: 80) |
|
|
10 |
مراکز تجاری |
1000 |
(قریب، 1386: 66) |
|
|
11 |
ایستگاه حملونقل عمومی |
600 |
(قریب، 1386: 66) |
|
جدول 18. دسترسی به تسهیلات عمومی در سطح محدودۀ مطالعهشده
|
تسهیلات عمومی |
مساحتی که هر کاربری پوشش داده است |
مساحتی که تسهیلات پوشش داده است |
|
مهد کودک |
- |
- |
|
دبستان و راهنمایی |
25/120870 |
41/0 |
|
دبیرستان |
62/224185 |
74/0 |
|
تجاری محلهای |
158219 |
52/0 |
|
ورزشی |
204911 |
68/0 |
|
پارک و فضای سبز |
125578 |
41/0 |
|
خدمات بهداشتی و درمانی |
203256 |
67/0 |
|
خدمات پستی |
5/219775 |
72/0 |
|
مراکز تجاری |
85/301289 |
99/0 |
|
ایستگاه حملونقل عمومی |
27/280900 |
93/0 |
منبع: نگارندگان
جدول 19. ارزشهای نرمالشده بر اساس شاخص دسترسی مجاورت
|
شاخص دسترسی و مجاورت (امتیاز) |
ارزش شاخص |
|
11-8/8 |
بالا |
|
8/8-6/6 |
متوسط به بالا |
|
6/6-4/4 |
متوسط |
|
4/4-2/2 |
متوسط به پایین |
|
2/2-0 |
پایین |
شکل 5. شعاع دسترسی به ایستگاههای حملونقل عمومی
شکل 6. شعاع دسترسی به خدمات بهداشتی
تحلیل پایداری شاخصهای طبیعی و انسانساخت در محدودۀ مطالعهشده
مراکز شهری با پیشینۀ زیاد به دلیل مرکزیت جغرافیایی، سهولت دسترسی، مرکزیت ثقل اقتصادی و ویژگیهای تاریخی - فرهنگی، پتانسیل بالقوۀ بسیاری برای جذب جمعیت دارند. با وجود ویژگیهای مثبت بخش مرکزی شهرها و باتوجهبه فعالیتهای اقتصادی و تجاری در این بخش و تراکم جمعیت در ساعتهای معینی از روز، بافت آن ازنظر مشکلات زیستمحیطی، درهمپیچیدگی بافت و ضعف زیرساختها دچار مشکلاتی است. با گذشت زمان و به موازات رشد و توسعۀ شهر و جمعیت شهری، فشار وارد بر این محدوده روزبهروز افزایش یافته است. این فشار بیشتر نتیجۀ کاهش روزافزون عرصه و سطح فضا در این محدوده و افزایش روزافزون تقاضا نسبت به سطح و فضا بوده که به افزایش تقاضای سفر به این محدوده منجر وسبب آسیب به بافت محلههای این محدوده از شهر شده است. شکل شعاعی شهر همدان و درهمتنیدگی محلهها با بافت مرکزی و تجاری شهر در حلقۀ اول موجب ازدیاد تردد وسایل نقلیه به محلههای واقع در مرکز شهر و ایجاد مشکلات زیستمحیطی بسیاری شده است. قدمت و تداوم زندگی در محدودۀ مطالعهشده از گذشتههای دور تاکنون و افزایش تراکم و فشار ناشی از کمبود فضا موجب آسیبپذیری محدوده از انواع آلودگیها، مداخلههای انسانی و ورود اتومبیل شده است. باتوجهبه جدول 20، نتایج زیر دربارۀ شاخصهای کیفیت محیطی و کاربری اراضی، پایداری مرتبط با محدودۀ مطالعهشده اشاره میشوند: نتایج بررسی شاخص آلودگی هوا نشان میدهند آلایندههای مسئول زیادشدن شاخص AQI به ذرههای PM10(گروه حساس به این آلاینده، افراد دارای بیماریهای تنفسی هستند) در فصلهای گرم سال و به آلایندۀ NO2 (گروههای حساس به این آلاینده، کودکان و افراد مبتلا به بیماریهای تنفسی هستند) در فصلهای سرد سال مربوط هستند. بر اساس نتایج ارزیابی ذهنی ساکنان محدودۀ مطالعهشده، وسایل نقلیۀ موتوری شامل اتومبیل، موتورسیکلت و حملونقل عمومی، مهمترین منبع آلایندۀ هوا هستند. آنها مهمترین آثار آلودگی هوا بر شاخصهای بهداشتی محدوده را نگرانی دربارۀ محیط زندگی کودکان در محله، التهاب چشم، بینی، گلو و احساس افسردگی بیان کردند. باتوجهبه قرارگیری بیشترین تعداد روزهای سال در گروه 51 تا 100 شاخص کیفیت هوا، این شاخص ارزش 4 (در سطح پایداری متوسط به بالا) را کسب کرد. نتایج شاخص آلودگی صوتی نشان میدهند ترافیک، اثر مستقیمی در میزان آلودگی صوت دارد. میانگین تراز معادل صوت در تمام ایستگاهها طی بازۀ زمانی شب در هر دو فصل پاییز و زمستان بیش از 70 دسیبل و بیش از حد مجاز آلودگی صوت در پهنۀ مختلط مسکونی و تجاری است. ازنظر شهروندان، صدای مزاحم به اتومبیل سواری و بوقزدن مربوط است و این آزردگی در رویارویی با صدای ترافیک سبب ایجاد اختلال در تمرکز حواس میشود؛ ازاینرو، ارزش نرمالشدۀ این شاخص، ارزش 2 (در سطح پایداری متوسط به پایین) است. درجۀ آلودگی شاخص آلودگی فاضلاب سطحی (کیفیت رواناب شهری) از راه تعیین مقدار BOD (آزمون اکسیژن لازم بیوشیمیایی) و مقدار COD (آزمون اکسیژن لازم شیمیایی) با نمونهبرداری لحظهای در سه فصل بهار، تابستان و پاییز 1394 و اندازهگیری در محیط آزمایشگاه تعیین شد و این شاخص، ارزش 2 (در سطح پایداری متوسط به پایین) را کسب کرد. لزوم توجه به سلامت محیطزیست و نقش آن در سلامت انسانها به یکی از دغدغههای مهم برنامهریزی شهری معاصر در ایران تبدیل شده است. محلههای مرکزی شهر همدان با داشتن سرانۀ فضای سبز 15/0 مترمربع و 29/3 درخت در هکتار جزو مناطق کمبهره از فضاهای سبز عمومی هستند و 15/1 درصد مساحت کل کاربریهای محدوده را فضای سبز عمومی تشکیل داده است. به نظر میرسد هرچه از مرکز شهر همدان و بافتهای قدیمی محلههای این شهر به سمت بافتهای میانی و جدید حرکت کنیم، بر میزان پایداری این شاخص افزوده میشود. باتوجهبه درصد کم محدودۀ پوششیافته با فضای سبز، ارزش 1 (پایداری در سطح پایین) به آن تعلق گرفت. محلههای واقع در مرکز شهر همدان به دلیل قرارگیری در مرکز شهر و داشتن تنوع خدمات رفاه عمومی شهری، وضعیت مطلوبتری ازنظر شاخص تنوع استفاده از زمین نسبت به سایر بافتهای شهری دارند. با انتخاب شاخص آنتروپی برای سنجش تنوع استفاده از زمین در محدودۀ مطالعهشده، میزان اختلاط کاربری در کل محدوده، میزان متوسط (56/0) محاسبه شد که ارزش نرمالشدۀ این شاخص، ارزش 3 (پایداری در سطح متوسط) را نشان میدهد. شاخص تراکم ساختمانی که بیانکنندۀ شدت استفاده از زمین است، از 60 تا 400 درصد در محلههای محدودۀ مطالعهشده متغیر است. در بخشهایی از بافت که قدمت و فرسودگی بیشتری دارند، گرایش به تجدید بنا کم است و تراکم ساختمانی در سطح کمتری قرار دارد. باتوجهبه گرایش شدید به استفاده از زمین در دهههای اخیر در بخشهایی که قدمت کمتری دارند، تراکم ساختمانی افزایش یافته است. بررسی تراکم ساختمانی در محدودۀ مطالعهشده نشان میدهد ابنیۀ دارای تراکم میانگین 60 تا 120 درصد، بیشترین مساحت محلهها را در بیشتر بلوکها به خود اختصاص دادهاند و ازاینرو ارزش پایداری این شاخص، ارزش 3 متوسط (سطح مجزا از پایداری) را کسب کرد. در گذشته، محلههای بافت قدیمی در تأمین نیازهای خود پاسخگو و کارا بودند و این پاسخگویی را تا امروز حفظ کردهاند؛ محدودۀمطالعهشده نیز از این قاعده مستثنا نیست و با استفاده از تحلیل شبکه، وضعیت دسترسی به خدمات در این محدوده مطلوب ارزیابی شد و ارزش 4 متوسط به بالا (سطح رضایتبخش از پایداری اما نه در هدف) را کسب کرد.
جدول 20. وضعیت پایداری شاخصهای نرمالشدۀ برنامهریزی محیطی در محلۀ آقاجانی بیگ شهر همدان
|
وضعیت پایداری |
ارزش شاخص |
شاخص |
|
|
متوسط به بالا (سطح رضایتبخش از پایداری اما نه در هدف) |
4 |
آلودگی هوا |
کیفیت محیطی |
|
متوسط پایین (پایدار نیست اما نه به شدت سطح پایین) |
2 |
آلودگی صوت |
|
|
متوسط پایین (پایدار نیست اما نه به شدت سطح پایین) |
2 |
آلودگی روانابهای سطحی |
|
|
پایین (وضعیت بسیار ناپایدار) |
1 |
برخورداری از فضای سبز |
|
|
در سطح پایداری متوسط و متوسط پایین، متمایل به متوسط پایین |
25/2 |
میانگین پایداری کیفیت محیطی |
|
|
متوسط (سطح مجزا از پایداری) |
3 |
تنوع استفاده از زمین |
کاربری اراضی |
|
متوسط (سطح مجزا از پایداری) |
3 |
تراکم |
|
|
متوسط به بالا (سطح رضایتبخش از پایداری اما نه در هدف) |
4 |
دسترسی به خدمات عمومی محلی |
|
|
در سطح پایداری متوسط به بالا و متوسط، متمایل به متوسط به بالا |
33/3 |
میانگین پایداری کاربری اراضی |
|
|
متوسط (سطح مجزا از پایداری) |
3 |
میانگین نهایی پایداری محدودۀ مطالعهشده |
|
نتیجهگیری و ارائۀ راهکارهای پژوهش
برای دستیابی به اهداف پژوهش و تعیین میزان تأثیر ابعاد رضایتمندی عینی در محلۀ مطالعهشده، دو گروه شاخصهای کیفیت محیطی و شاخصهای مرتبط با کاربری زمین با استفاده از ابزارهای اندازهگیری و محاسبهها بررسی شدند. به نظر میرسد تأثیر محیط انسانساخت بر محیط طبیعی سبب کمشدن ارزش شاخصهای محیط طبیعی و تشدید ناپایداری توسعه در محله شده است. نتایج نشان میدهند وضعیت پایداری شاخص برخورداری از فضای سبز (ارزش شاخص 1 و پایداری در سطح پایین)، شاخصهای آلودگی صوتی و آلودگی روانابهای سطحی (با کسب ارزش 2، پایداری متوسط پایین (پایدار نیست اما نه به شدت سطح پایین)) در شرایط ضعیف و شاخصهای تنوع کاربری زمین و تراکم (با داشتن ارزش شاخص 3، وضعیت پایداری متوسط (سطح مجزا از پایداری)) در شرایط متوسط و شاخصهای آلودگی هوا و دسترسی به خدمات عمومی محلی (ارزش شاخص 4، وضعیت پایداری متوسط به بالا (سطح رضایتبخش از پایداری اما نه در هدف)) در وضعیت مناسبی در محله قرار دارند. نتایج نشان میدهند دستیابی به محله و شهر پایدار به انجام اصلاحهای ساختاری و ایجاد تحولهای عمیق و اساسی در تمام سطوح جامعه نیاز دارد. راهبردهای توسعۀ پایدار باید با حفاظت فعال و بهرهوری پایدار از منابع به ادامه تنوع زیستی اکوسیستمهای شهری کمک و تضمینی برای ارتقای زندگی انسانهای امروز و نسلهای آینده فراهم کنند. همچنین جهتگیری راهبردها و راهکارها باید به شکلی باشد که جریان و فرایند خطی سازوکار شهری را ضمن مطالعههای دقیق و ارزیابی آثار زیستمحیطی، طرحها و تعریف آستانههای زیستمحیطی و ظرفیت و توان محیط و بستر اکولوژیک شهرها و در نظرگرفتن اصول اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی و مدیریتی یادشده به سازوکار چرخهای طبیعی نزدیک کند. منابع مصرفی مختلف (دادهها) به سیستم شهری وارد میشوند و حاصل عملکرد این سامانه (ستانده) زباله، فاضلاب، ضایعات گردوغبار، حرارت و ... است. دادهها و ستاندهها در سامانههای شهری موجود کمترین ارتباط را با یکدیگر دارند، درحالیکه در سازوکاری با چرخۀ طبیعی، هر ستانده، دادهای برای بخش دیگر است که باعث حیات دوباره و پایداری زندگی در طبیعت میشود. باتوجهبه نتایج تحلیلها و تکیه بر معیارهای چارچوب نظری، راهکارهای کلی در راستای دستیابی به پایداری عبارتند از:
- تقویت نظام توزیع خدمات شامل سیاستهای توزیع متمرکز و پراکندۀ کاربریهای غیرمسکونی، حفظ و تقویت کاربریهای مختلط و متنوع، تقویت میزان دسترسی پیاده به کاربریهای خدماتی؛
- کاهش وابستگی به اتومبیل، تقویت شبکۀ پیادهروها (ایجاد پیادهروهای مناسب برای دسترسی ساکنان به کاربریهای خدماتی مراکز محلهای، ساخت پیادهرو در معابر فاقد آن، تأمین امنیت دسترسیهای پیاده)؛
- بهبود سازمان کالبدی شامل سیاست ملاک عمل قرارگرفتن توسعۀ فشرده و متراکم با راهکارهایی نظیر ثابت نگه داشتن تراکم ساختمانی و تراکم واحدهای مسکونی و تعداد طبقهها، افزایش و تقویت سطوح فضای سبز.
تشکر و قدردانی
این مقاله برگرفته شده از پایان نامه زهرا بشیری جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد در رشته شهرسازی(گرایش برنامه ریزی شهری) از دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان تحت نظر دکتر احمد شاهویندی؛ استاد راهنما و دکتر علی براتیان؛ استاد مشاور انجام شده است. این تحقیق بدون همکاری و مساعدت سازمان محیط زیست استان همدان میسر نبود. بدین وسیله از مساعدت های به عمل آمده تشکر و قدردانی می شود.
[1] The National Institute for Statistics (Istat)
[2] Vallbona
[3] Office of Environmental Policy City of San Antonio
[4] International Union of Pure and Applied Chemistry
[5] U.S. Environmental Protection Agency
[6] (EPA, 2009) and (EPA, 2010)
Leq (10') [7]تراز معادل در مدت ده دقیقه اندازهگیری است که 24 بار در شبانهروز با فاصلۀ زمانی یک ساعت اندازهگیری میشود.
[8] میزان وزنی است که معمولاً برای اندازهگیری صدای حاصل از ترافیک وسایل نقلیه به کار میرود و مقادیری که با دستگاه صداسنج به دست میآیند بر حسب dB(A) بیان میشوند که فشار تقریبی صداست (شاهی، 1368: 59).
[9] CASBEE, 2007
)
