نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد، گروه مخاطرات محیطی و سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی، واحد لنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
2 استادیار گروه مخاطرات محیطی و سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی، واحد لنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Iran is considered as one of the most earthquake-stricken countries in the world and its cities have faced many damage and harms by this natural phenomenon. Iran's establishment on the Himalayan Alpine earthquake belt has caused the occurrence of earthquakes as one of the most hazardous damages in the country. The earthquake hazard in the city of Zarin Shahr is not an exception, according to the building regulations 2800, the fourth edition and the tectonic conditions, and the existence of four main faults and a sub-fault around it at a radius of 150 km and the seismic record in this area during the last thirty nine years. Also, in the process of preparing the zoning map and horizontal hazard acceleration in Zarin Shahr, a probabilistic method of the CRISIS model, one of the most powerful and high-precision software, has been used. Therefore, in this research, we have tried to use modern planning modules such as the Analytical Hierarchy Process (AHP) model. The results of this study show that different factors can have different effects on vulnerability and earthquake damage, so that the effects of environmental factors such as distance from fault, soil, and gradient percent are more than other factors. Physical-skeletal factors such as building age, population density, number of building floors, material genus and land use are more effective in earthquake after natural factors. In this research, we tried to use a descriptive-analytical method. After determining the criteria, sub-criteria and options for the vulnerability of the earthquake, using experts' opinion and existing documents, the weight of the criteria was calculated in Expert selection software. And related maps are collected and stored through over-lapping in the Arc Gis software and vulnerable areas of the city Zarin Shahr are identified and analyzed. After drawing up a zone risk map and area vulnerability in Arc Gis software, by using the product of the two generated maps, the final map of Zarin Shahr risk was drawn and the risk of the areas was analyzed in five categories and 4.30% are at a very low risk, 23.27% at medium risk and 3.47% of urban areas are at a high risk.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
مخاطرات محیطی طبیعی نظیر زلزله از پدیده‌هایی است که بسیاری از شهرها را در معرض ریسک ناشی از آن قرار داده است؛ بنابراین شمار قربانیان ناشی از آن در جهان در حال افزایش است. وقوع زلزله‌های شدید بشر را بر آن داشته است در فکر تدوین برنامه‌ای زیربنایی برای کاهش خطرات و آسیب‌های ناشی از آن باشد. از آنجایی که ایران در کمربند زلزله‌خیز آلپ - هیمالیا قرار دارد و یکی از بخش‌های جوان و در حال کوه‌زایی به شمار می‌رود، با فعالیت‌های لرزه‌ای پراکنده، زلزله‌های بسیار بزرگ با دورة بازگشت طولانی و شکاف‌های بزرگ لرزه‌ای در امتداد گسل‌های متعدد کواترنری مشخص می‌شود. آنچه زلزله را به بحران تبدیل می‌کند، ناآگاهی انسان و ناتوانی او در مواجهه و برخورد با آن است. این مسئله عموماً با گسترده‌ترین دخالت‌های نسنجیدة انسانی در محیط‌های طبیعی ازجمله ساخت‌وسازهای بی‌رویه در حریم گسل‌ها، نبود ضوابط و استانداردهای ساخت‌وساز یا بی‌توجهی به آنها تشدید می‌شود. این مسائل و بسیاری دیگر از عوامل موجب شده است تهدید مخاطرات حاصل از وقوع زلزله شدت یابد و بر اثر وقوع آن، بحران‌های زیادی در جوامع انسانی ایجاد شود؛ بنابراین مدیریت سنجیدة مخاطرات به‌منظور کاهش هرچه بیشتر تأثیرات سوء آنها بر جامعه ضروری است (امینی و همکاران، 1390: 23). با توجه به اهمیت موضوع درزمینة ارزیابی آسیب‌پذیری و ریسک زلزله، پژوهش‌های زیادی در داخل و خارج از کشور صورت گرفته است. آسیب‌پذیری به معنی شرایط تعریف‌شده با عوامل و فرایندهای کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی است که حساسیت و شکنندگی یک جامعه را دربرابر خطرات افزایش می‌دهد.
دومین عامل برای رسیدن به نقشة ریسک و میزان ریسک منطقة مطالعه‌شده، ارزیابی آسیب‌پذیری است (پویان، 1375: 488). در اصطلاحات مهندسی زلزله، ریسک زلزله به مفهوم احتمال وقوع زلزله با بزرگای M و بیشتر در مدت‌زمان مدنظر است؛ بنابراین ریسک زلزله در مدت t سال همان یا احتمال وقوع زلزله با بزرگای M و بیشتر در مدت t سال خواهد بود که آن را با نمایش می‌دهند.
برای به‌دست‌آوردن نقشة نهایی ریسک پس از تهیة نقشة خطر و آسیب‌پذیری از رابطة زیر استفاده می‌شود (UNDRO: 1979):
Risk=Hazard * Vulnerability * Elements at risk quantified
ارزیابی ریسک شامل ارزیابی خطرات ازنظر علمی و آثار اجتماعی و اقتصادی، رویدادی خطرناک است. ریسک عبارت است از احتمال یک واقعه که یک مقدار x از آسیب را نشان می‌دهد. پژوهش‌های انجام‌شده درزمینة ارزیابی خطر در سکونتگاه‌های انسانی نشان‌دهندة سه رویکرد مطالعاتی برای بررسی خطرات محیطی در اجتماعات انسانی است: ارزیابی زیست‌محیطی، ارزیابی اجتماعی و ارزیابی مکانی. رویکرد اول بر پیش‌بینی احتمال وقوع خطرات و تعیین شعاع اثرگذاری در محیط و فضای جغرافیایی تأکید دارد؛ رویکرد دوم تأثیرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خطرات محیطی را در زمان وقوع و پس از آن ارزیابی می‌کند؛ رویکرد سوم به خطرات بالقوة محیطی و آثار اقتصادی و اجتماعی آنها توجه دارد و راهکارها و الگوهای مقابله با خطرات محیطی و کاستن از آثار نامطلوب آنها را ارائه می‌کند (گلی و عسگری، 1387: 55).
پورمحمدی و مصیب‌زاده (1387) در مقاله‌ای با عنوان «آسیب‌پذیری شهرهای ایران» بر این امر تأکید کرده‌اند که یکی از مهم‌ترین اقدامات در مدیریت بحران زلزله پس از آشنایی افراد با میزان آسیب‌پذیری مجتمع‌های انسانی در جهت پیشگیری و آمادگی دربرابر زلزله، امدادرسانی به آسیب‌دیدگان زلزله است (پورمحمدی و مصیب‌زاده، 1387: 117).
حاتمی‌نژاد (1388) در مقاله‌ای شناسایی و تدوین روابط بین برنامه‌ریزی شهری و مدیریت ریسک زلزله را به‌منظور کاهش آسیب‌پذیری لرزه‌ای در شهر، هدف اصلی پژوهش خود قرار داده و منطقة 10 شهرداری تهران را به‌منزلة نمونة موردی بررسی کرده است. پژوهش حاضر نشان داده است الگوهای مختلف شهری دربرابر زلزله، واکنش‌های متفاوتی از خود نشان می‌دهند و میزان آسیب‌پذیری لرزه‌ای‌شان متفاوت است. همچنین به‌منظور ارزیابی آسیب‌پذیری انسانی، استفاده صرف از شاخص‌های سازه‌ای کافی نیست و برای دستیابی به نتایج دقیق‌تر استفاده از شاخص‌هایی همچون تراکم جمعیت، نوع بافت منطقة بررسی‌شده، وضعیت شبکة معابر و ارتباط آن با فضاهای باز و بسته ضروری می‌نماید (حاتمی‌نژاد، 1388: 1).
زنگی‌آبادی و همکاران (1387) در پژوهشی موضوع ایمنی شهرها را دربرابر مخاطرات طبیعی به‌منزلة یکی از اهداف اصلی برنامه‌ریزی شهری بررسی کرده‌اند. در این پژوهش دربارة آسیب‌پذیری مساکن شهری و شناخت میزان آسیب‌پذیری آنها درمقابل مخاطرات طبیعی با توجه به وضعیت مساکن شهر اصفهان بحث شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد میزان آسیب‌پذیری مساکن شهر دربرابر خطر زلزله زیاد است و ازنظر شاخص دسترسی مساکن شهر به مراکز امداد و نجات به‌ویژه آتش‌نشانی، مرکز اورژانس و مرکز پلیس، شهر اصفهان در مواقع بحرانی مانند وقوع زلزله‌های احتمالی وضعیت بسیار نامطلوبی دارد (زنگی‌آبادی و همکاران، 1387: 61).
روش‌شناسی پژوهش
در این پژوهش برای به‌دست‌آوردن میزان ریسک زلزله و ترسیم نقشة منطقة مطالعه‌شده، نخست نقشة خطر و سپس نقشة آسیب‌پذیری منطقه و درنهایت ریسک منطقه به دست آمده است. نوع پژوهش در این مطالعه کاربردی و روش پژوهش توصیفی - تحلیلی است؛ بنابراین با استفاده از مدل‌سازی رستری در محیط نرم‌افزاری و توابع تحلیل سلسله‌مراتبی برای تحلیل ریسک اقدام شده است. گردآوری داده‌ها برای این پژوهش برپایة مشاهدات میدانی و کتابخانه‌ای صورت گرفته است. داده‌های توصیفی استفاده‌شده در این پژوهش شامل اطلاعات مربوط به نوع کاربری اراضی، نوع مصالح و قدمت از بانک اطلاعات شهرداری زرین‌شهر، تراکم جمعیت، کیفیت ساختمان، طبقات ساختمان، شیب زمین، نوع خاک، گسل‌های فعال منطقه و سایر داده‌های توصیفی گردآوری‌شده برای تهیة نقشه‌های موضوعی است. نرم‌افزارهای به‌کاررفته Arc Gis، Expert choice و crisis است.
شکل 1. فرایند انجام پژوهش
روش‌ها
برای ارزیابی آسیب‌پذیری شهرها دربرابر زلزله تاکنون روش‌های مختلفی به کار گرفته شده است. یکی از روش‌هایی که در این پژوهش برای ارزیابی آسیب‌پذیری فیزیکی زرین‌شهر استفاده شده، فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی است؛ روشی منعطف، قوی و ساده که برای تصمیم‌گیری متضاد استفاده می‌شود. این روش ارزیابی چندمعیاری را نخست در سال 1980 توماس ال ساعتی[1] پیشنهاد کرد و تاکنون کاربردهای متعددی در علوم مختلف داشته است (زبردست، 1380: 13). از این روش در این پژوهش به‌منزلة روش مناسبی برای ارزیابی آسیب‌پذیری استفاده می‌شود.
خطر یک رویداد (event)، پدیده یا فعالیت انسانی یا پتانسیل تخریب موجب به‌وجودآمدن تلفات جانی، مجروحیت، خسارت به دارایی، ازهم‌گسیختگی اجتماعی و اقتصادی یا تخریب محیط زیست می‌شود. مخاطرات شامل شرایط نهفته‌ای است و تهدیدی برای آینده به شمار می‌رود و منشأهای متفاوتی ازجمله طبیعی (زمین‌شناختی، آب و هواشناسی و بیولوژیک) یا ناشی از فرایندهای انسانی (تخریب محیط زیست یا مخاطرات تکنولوژیک) دارد. نخستین اقدام برای به‌دست‌آوردن میزان ریسک زرین‌شهر، به‌دست‌آوردن شتاب افقی و میزان خطر و نقشة آن است که این کار با مدل crisis انجام و برای ارزیابی خطر زمین‌لرزة زرین‌شهر از روش احتمالی استفاده شده که مراحل اصلی آن به شرح زیر است:
1- کاتالوگ زمین‌لرزه؛ 2- یکسان‌سازی بزرگی زمین‌لرزه‌ها؛ 3- حذف پس‌لرزه‌ها و پیش‌لرزه‌ها؛
4- مدل چشمه‌های لرزه‌زا؛ 5- معادلة پیش‌بینی جنبش زمین و 6- مدل کرایسس.
فهرست زمین‌لرزه‌های رخ‌داده در گسترة زرین‌شهر تا سال 2014 میلادی گردآوری شد. به‌منظور تهیة فهرست زمین‌لرزه‌ها از کاتالوگ‌های پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله (isc)، دانشگاه ژئوفیزیک تهران (geoph)، زلزله‌نگاری ایران (iiees) و منابع مکتوب موجود معتبر لرزه‌نگاری جهان استفاده شده است. اطلاعات داده‌شده برای هر زمین‌لرزه شامل تاریخ و زمان وقوع، مختصات جغرافیایی رومرکز، ژرفای کانونی و بزرگاست که در جدول (1) آمده است.
جدول 1. داده‌های لرزه‌ای زرین‌شهر به شعاع 50 کیلومتر (مرکز زلزله‌شناسی بین‌المللی)
در یکسان‌سازی بزرگی زمین‌لرزه‌ها، چنانچه مشخص است بزرگی گزارش‌شده از زلزله‌ها به صورت‌های مختلف Mw ,ML ,Ms ,Mb است. در مطالعة آماری لازم است این داده‌ها هم‌ارز و یکسان‌سازی شوند. در بین انواع مقیاس‌های بزرگی، Mw مناسب‌ترین مقیاس است که مستقل از تجهیزات لرزه‌نگاری است و در مقادیر زیاد نیز اشباع نمی‌شود؛ در حالی که سایر مقیاس‌ها در محدودة خاصی اشباع می‌شوند. به علاوه تجهیزات لرزه‌نگاری نیز محدودیت مربوط به خود را دارند و حداکثر دامنه‌هایی که ثبت می‌کنند، محدود است؛ بنابراین مناسب‌ترین روش یکسان‌سازی، تبدیل سایر مقیاس‌ها به مقیاس بزرگی گشتاوری Mw است. در این مطالعه مقادیر Mb و ML به Ms تبدیل و برای Mw به همان مقدار واقعی محاسبه شده است.
رابطة Ms و Mb:
الف- آمبرسیز و ملویل (1982): Mb=0.62Ms+2.3
ب- ریدر و میرز (1985) برای خاورمیانه: Mb=0.623Ms+2.1
برای حذف پس‌لرزه‌ها و پیش‌لرزه‌ها در تحلیل خطر زمین‌لرزه از یک مدل آماری به‌منظور پیش‌بینی رخداد زمین‌لرزه استفاده می‌شود. در حال حاضر بیش از همه از مدل پواسون استفاده می‌شود که توزیعی به‌صورت زیر دارد:
P
پس از انجام عملیات یکسان‌سازی و حذف پس‌لرزه‌ها و پیش‌لرزه‌ها، کاتالوگ زمین‌لرزه‌ها به دست آمد که برای انجام برآوردها از آن استفاده شده است. تعیین مؤلفه‌های لرزه‌خیزی برای تهیة نقشة خطر عبارت‌اند از: مؤلفة β یا b که به ضریب لرزه‌خیزی (Seismicity Coefficient) معروف است؛ زیرا کاهش مقدار b در طول یک دورة زمانی مشخص، نشانۀ افزایش درجۀ بزرگی زلزلۀ قابل رویداد به همان نسبت است. مؤلفة a، ضریب ثابتی است که با تغییر دامنة زمان گردآوری داده‌ها تغییر می‌کند و مؤلفة λ، نرخ رویداد است Occurrence Rate)).
مؤلفه‌های لرزه‌خیزی نقش بسزایی در تخمین جنبش نیرومند زمین و ویژگی‌های لرزة زمین‌ساختی منطقه دارند؛ بنابراین تعیین دقیق و منطقی آنها و نسبت‌دادن درست آنها به زون‌های لرزة زمین‌ساختی اهمیت بسزایی دارد. در این بخش برای برآورد دورة بازگشت زمین‌لرزه‌ها در گسترة ساختگاه، روش توزیع نمایی گوتنبرگ - ریشتر [2]و روش کیجکو[3] و سلوول[4] به کار رفته است.
روش گوتنبرگ - ریشتر: بررسی فراوانی زمین‌لرزه‌ها در ارتباط با بزرگای آنها در بازه‌های مختلف زمانی و مکانی رابطه‌ای لگاریتمی را بین بزرگا و فراوانی پیشنهاد می‌کند. چنین رابطه‌ای را گوتنبرگ و ریشتر (1954 Gutenberg and Richter,) به‌صورت زیر بیان کرده‌اند:
Log (NC) = a – BM
در این رابطه Nc فراوانی تجمعی زمین‌لرزه‌ها در بازه‌ای از زمان و مکان، a ضریب لرزه‌خیزی متناسب با آهنگ کلی رویداد و b ضریب لرزه‌خیزی نسبی‌اند. ضرایب a و b به‌راحتی با برازش رابطة خطی بین لگاریتم فراوانی تجمعی و بزرگا امکان محاسبه دارند. در عمل با توجه به کاربرد وسیع این رابطه در توابع آماری و احتمالاتی از لگاریتم طبیعی برای بیان این رابطه استفاده می‌شود:
NC =
a =
= bln10
در این مطالعه زمین‌لرزه‌هایی با بزرگی ≥ 3 برای یک دورة 39ساله از سال 1975 تا 2014 مشخص شد؛ سپس با محاسبة log N و ترسیم آن برحسب Mw، بهترین پردازش خطی انجام گرفت و براساس روابط بالا مؤلفه‌های لرزه‌خیزی برای تحلیل خطر و ترسیم نقشة آن در نرم‌افزار crisis منطقه یعنی a و b به دست آمد. در اینجا رابطة کاهندگی تجربی صدیقی و همکاران (1997) به کار رفته است. پس از مشخص‌کردن گسل‌های فعال به شعاع 50کیلومتری منطقة پژوهش، محاسبة مؤلفه‌های لرزه‌ای، انتخاب رابطة کاهندگی و واردکردن dataها در نرم‌افزار crisis، نمودار خطی میزان شتاب افقی و نقشة پهنه‌بندی خطر به شکل زیر تهیه شد:
شکل 2. نقشة خطر تهیه‌شده به روش احتمالی با شتاب افقی (268 gal) و دورة بازگشت 475 سال
|
شکل 3. میزان شتاب افقی منطقة پژوهش در نرم‌افزارcrisis برحسب gal |
شکل 4. خطر منطقة پژوهش در نرم‌افزار Arc GIS |
شکل (2)، پهنه‌بندی خطر با کمترین شتاب افقی 68/2 گال با دورة بازگشت 475 سال روی سنگ‌بستر، با توجه به روش خطر احتمالی تهیه شده که نزدیک به 300 گال معادل g 3/0 است و از خطر لرزه‌ای نسبتاً زیاد منطقه حکایت دارد. درنهایت برای تهیة نقشة پهنه‌بندی خطر به شعاع 50کیلومتری از کل مساحت 005/159 هکتاری منطقة پژوهش، 0225/17 هکتار از اراضی شهری در معرض خطر بسیار زیاد و 4050/38 هکتار از اراضی شهری در معرض خطر بسیار کم قرار دارد؛ با توجه به جمعیت ساکن در منطقة با خطر زیاد که جمعیتی 15 هزار نفری است و با توجه به شرایط صنعتی منطقه و جمعیت نسبتاً زیاد این شهر که مرکز شهرستان لنجان است، لزوم توجه به امر مدیریت و ایمنی ساخت‌وسازها، مقاوم‌سازی بافت‌های فرسوده و همچنین تعیین مناطقی برای اسکان موقت در زمان وقوع زلزله اهمیت ویژه‌ای دارد. اهمیت امر توجه به مقاوم‌سازی، اجرای تدابیر مهندسی در ساخت‌وساز شهری و لحاظ‌کردن آن در طرح‌های تفضیلی شهر برای احداث ساختمان‌های مهم و ضروری حائز اهمیت است و خسارات احتمالی ناشی از زلزله را تا حد زیادی کاهش می‌دهد. درنهایت شکل (4) در نرم‌افزار arc map برای ادامة مراحل پژوهش - که فاصله‌های نزدیک بیشترین ارزش را به خود اختصاص داده - به پنج گروه طبقه‌بندی شده است.
محدودة پژوهش
محدودة پژوهش با مساحت 24/53683 هکتار در شهرستان لنجان در فاصلة 35کیلومتری غرب شهر اصفهان به طول جغرافیایی 36 27 51 تا 36 08 51 و عرض جغرافیاییʺ 05 32 32 تا 36 12 32 قرار دارد.
شکل 5. موقعیت محدودة پژوهش
یافته‌های پژوهش
عوامل مؤثر بر آسیب‌پذیری برای تهیة نقشة آسیب‌پذیری زرین‌شهر
برای ارزیابی آسیب‌پذیری فیزیکی زرین‌شهر دربرابر زلزله عوامل مؤثر به دو دسته یا دو معیار عوامل کالبدی و طبیعی طبقه‌بندی و مطالعه شد. پس از تعیین معیارها و شاخص‌های مؤثر برای هر کدام از این معیارها، تعدادی زیرمعیار و برای هر زیرمعیار، گزینه‌هایی تهیه شد؛ برای نمونه برای معیار عوامل فیزیکی، زیرمعیار نوع مصالح استفاده‌شده در ساخت‌وساز مشخص و براساس استانداردهای موجود در این زمینه برای هر کدام از این زیرمعیارها و گزینه‌های آنها براساس میزان آسیب‌پذیری آنها وزن‌های از 1 تا 9 داده و درنهایت براساس این وزن‌ها، نقشة هر کدام از معیارها، زیرمعیارها و گزینه‌ها در سیستم اطلاعات جغرافیایی تهیه شد.
برای تولید ماتریس مقایسة دوتایی این شاخص‌ها، نخست هر کدام از معیارهای مربوط با زیرمعیارها و گزینه‌ها به‌صورت نقشة وزن‌گذاری تولید و مقایسة زوجی و استخراج وزن‌های هر کدام از شاخص‌ها انجام شد. برای به‌دست‌آوردن وزن‌ها از نظر کارشناسان و متخصصان این امر و همچنین اسناد موجود استفاده و در نرم‌افزار Arc Gis، نقشه‌های معیارها تهیه شد. درنهایت با تلفیق و روی‌هم‌گذاری لایه‌های عوامل در سیستم اطلاعات جغرافیایی، نقشة نهایی آسیب‌پذیری زرین‌شهر تهیه شد. معیارهای عوامل فیزیکی شامل زیرمعیار کاربری اراضی، زیرمعیار تعداد طبقات ساختمان، نوع مصالح ساختمان‌ها، قدمت ساختمان، تراکم جمعیتی و معیارهای عوامل طبیعی شامل فاصله از گسل، شیب زمین و نوع خاک هستند.
پس از مشخص‌شدن زیرمعیارهای عوامل مؤثر بر آسیب‌پذیری و وزن‌دهی به هر معیار و زیرمعیار و گزینه‌های آنها، نقشه‌های آسیب‌پذیری هر کدام از عوامل جداگانه ترسیم و درنهایت نقشة نهایی آسیب‌پذیری منطقه با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدل AHP تهیه و ترسیم شد. به‌منظور ارزیابی میزان آسیب‌پذیری زرین‌شهر از معیارهایی با اهمیت بیشتر در ارزیابی آسیب‌پذیری شهری استفاده شده است. اساس روش AHP بر مقایسة زوجی یا دوبه‌دویی گزینه‌ها و معیارهای تصمیم‌گیری است که در این مقایسه‌ها تصمیم‌گیرندگان از قضاوت‌های شفاهی استفاده خواهند کرد.
در زیر، ماتریس مقایسة دوبه‌دویی معیارها برای مسئلة مدنظر ارائه شده است:
برای محاسبة ضریب اهمیت معیارها از روش میانگین هندسی به دلیل دقت بیشتر آن استفاده شده است:
= فیزیکی [(1*9)] ^ )1/2(= 3
= طبیعی [((1/9)*1)] ^ (1/2(=.3333
سپس ضریب اهمیت معیارها با نرمالیزه‌کردن این اعداد به دست آمد:
() =.9000= ضریب اهمیت فیزیکی
=.0999= ضریب اهمیت طبیعی
مجموع ضرایب اهمیت معیارهای اصلی معادل 1 است و این نسبی‌بودن اهمیت معیارها را نشان می‌دهد. ضرایب اهمیت زیرمعیارها نیز براساس مراحلی به دست می‌آید که برای معیارهای اصلی طی شد.
وزن‌های محاسبه‌شده در نرم‌افزار اکسپورت چویس
(الف)
(ب)
(ج)
وزن‌ها پس از استفاده از نظر کارشناسان و اسناد موجود در نرم‌افزار اکسپورت چویس برمبنای شکل (4) محاسبه شده است که نمودار (الف) مربوط به زیرمعیارهای عوامل فیزیکی، نمودار (ب) مربوط به زیرمعیار عوامل طبیعی و درنهایت نمودار (ج) مربوط به معیارهای عوامل فیزیکی و طبیعی است.
شکل 6. نمودارهای مربوط به وزن‌ها در اکسپورت چویس
نقشه‌های مربوط به معیارهای عوامل کالبدی و طبیعی
|
نقشه‌های مربوط به معیارهای عوامل فیزیکی که به ترتیب از سمت راست بالا شامل نوع مصالح ساختمان‌ها، قدمت ساختمان‌ها، تعداد طبقات ساختمان‌ها، تراکم جمعیتی و کاربری اراضی است. |
شکل 7. نقشه‌های آسیب‌پذیری معیارهای عوامل کالبدی
|
نقشه‌های مربوط به معیارهای عوامل طبیعی که به ترتیب از سمت راست بالا شامل نوع خاک، شیب زمین و فاصله از گسل است. |
شکل 8. نقشه‌های آسیب‌پذیری معیارهای عوامل طبیعی
نقشه‌های آسیب‌پذیری ایجادشده از معیارهای عوامل طبیعی و کالبدی
پس از به‌دست‌آمدن وزن‌های مربوط به گزینه‌ها و زیرمعیارها، درنهایت نقشه‌های مربوط به معیارها که به دو گروه کالبدی و طبیعی تقسیم شده است، تهیه و وزن‌های مربوط به آنها در شکل (6) و در نمودار (ج) آورده شد؛ درنهایت نقشه‌های مربوط به معیارها جداگانه با استفاده از توابع تحلیلی در سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی ایجاد شد که نقشة (الف) مربوط به معیار عوامل کالبدی و نقشة (ب) مربوط به معیار عوامل طبیعی است.
|
(ب) |
(الف) |
شکل 9. نقشه‌های آسیب‌پذیری ایجادشده از معیارهای عوامل طبیعی و کالبدی
نقشة نهایی آسیب‌پذیری
در مرحلة اول هر کدام از شاخص‌ها به‌تنهایی وزن‌گذاری و آسیب‌پذیری هر کدام (نوع مصالح، قدمت ساختمان، طبقات ساختمان، شیب، نوع خاک، جمعیت، فاصله از گسل و کاربری اراضی) به‌تنهایی استخراج شد. با توجه به دیدگاه سیستمی، تعیین آسیب‌پذیری شهر فقط با یک شاخص گویا نیست؛ بلکه باید شاخص‌های مختلف با همدیگر مطالعه شوند. همچنین شاخص‌هایی که در تعیین آسیب‌پذیری استفاده شده‌اند، اهمیت یکسانی نداشته‌اند و حتی ممکن است شاخصی نسبت به دیگری نقش تعیین‌کننده‌تری داشته باشد؛ بنابراین در این مرحله شاخص‌ها نسبت به همدیگر سنجیده شدند و برای تعیین وزن و اهمیت هر کدام در آسیب‌پذیری از روش AHP استفاده شد؛ پس از استخراج وزن هر کدام از شاخص‌ها با AHP، برای ترکیب لایه‌ها (شاخص‌ها) با همدیگر از روش weighted sum و سیستم اطلاعات جغرافیایی استفاده شد. با استفاده از این روش وزن هر کدام از شاخص‌ها در آن شاخص تأثیر داده و سپس شاخص‌ها با همدیگر ترکیب و درنهایت نقشة (10) آسیب‌پذیری زرین‌شهر استخراج شد. در جدول (2) میزان آسیب‌پذیری زرین‌شهر آمده است.
جدول 2. توزیع وضعیت نقشة آسیب‌پذیری نهایی زرین‌شهر
|
ردیف |
طبقات عوامل آسیب‌پذیری |
وضعیت |
مساحت (به مترمربع) |
درصد مساحت |
|
1 |
آسیب‌پذیری کم |
بسیار مناسب |
33325 |
% 4.30 |
|
2 |
آسیب‌پذیری متوسط |
مناسب |
443925 |
% 57.22 |
|
3 |
آسیب‌پذیری زیاد |
نامناسب |
270825 |
% 34.91 |
|
4 |
آسیب‌پذیری بسیار زیاد |
بسیار نامناسب |
27750 |
% 3.58 |
شکل 10. آسیب‌پذیری نهایی زرین‌شهر
برای تهیة نقشة آسیب‌پذیری، پس از مشخص‌کردن عوامل مؤثر بر آسیب‌پذیری، عوامل به دو معیار طبیعی و کالبدی (فیزیکی) تقسیم‌بندی شدند که در معیار طبیعی با استفاده از روش تحلیل سلسله‌مراتبی و مدل مقایسة زوجی بین زیرمعیارهای گسل، شیب زمین و جنس خاک منطقه صورت گرفت. وزن هر کدام از زیرمعیارها و گزینه‌های آنها با نظر کارشناسان و اسناد موجود در نرم‌افزار اکسپورت چویس مشخص و محاسبه شد که درنهایت زیرمعیارهای گسل و جنس خاک به ترتیب بیشترین و کمترین وزن را به خود اختصاص دادند. پس از همپوشانی زیرمعیارها، میزان آسیب‌پذیری ازنظر درصد منطقه %50/38 با آسیب‌پذیری بسیار زیاد و %45/7 با آسیب‌پذیری کم بوده است. براساس مراحل بالا برای معیار عوامل کالبدی نیز همین مراحل انجام شد که از بین زیرمعیارهای قدمت ساختمان، تراکم جمعیت، تعداد طبقات ساختمان، جنس مصالح و کاربری اراضی منطقه، بیشترین وزن به زیرمعیار قدمت ساختمان و کمترین وزن به زیرمعیار کاربری اراضی اختصاص یافت که در این معیار نیز آسیب‌پذیری متوسط با 88/47درصد و آسیب‌پذیری بسیار زیاد با 58/3درصد از معیار عوامل کالبدی در منطقه بوده است. درنهایت دو معیار طبیعی و کالبدی با همپوشانی (weighted sum) در نرم‌افزار Gis برای تهیة نقشة نهایی آسیب‌پذیری در نظر گرفته شد که قسمتی از نواحی غرب و شرق آسیب‌پذیری زیاد و نواحی مرکزی آسیب‌پذیری متوسط دارد.
نقشة نهایی ریسک
پس از تهیة نقشة خطر و نقشة آسیب‌پذیری منطقه با استفاده از روشRASTER CALULATOR در ARC MAP با اعمال ضرب نقشة خطر و نقشة آسیب‌پذیری، نقشة ریسک 11 منطقه استخراج شد و جدول (3) بیان‌کنندة توزیع وضعیت ریسک زرین‌شهر است.
جدول 3. توزیع وضعیت نقشة ریسک نهایی زرین‌شهر
|
ردیف |
طبقات عوامل ریسک |
وضعیت |
مساحت (به مترمربع) |
درصد مساحت |
|
1 |
ریسک بسیار کم |
پذیرفته |
33325 |
% 4.30 |
|
2 |
ریسک کم |
بسیار مناسب |
330975 |
% 42.66 |
|
3 |
ریسک متوسط |
مناسب |
180550 |
% 23.27 |
|
4 |
ریسک زیاد |
نامناسب |
204075 |
% 26.30 |
|
5 |
ریسک بسیار زیاد |
بسیار نامناسب |
26900 |
% 3.47 |
شکل 11. نقشة ریسک زرین‌شهر
نتیجه‌گیری
نقشة پهنه‌بندی خطر با کمترین شتاب افقی 68/2 گال با دورة بازگشت 475 سال بر سنگ‌بستر با توجه به روش خطر احتمالاتی انجام شده که نزدیک به 300 گال معادل g 3/0 است و از خطر لرزه‌ای نسبتاً زیاد در منطقه حکایت دارد.
برای تهیة نقشة آسیب‌پذیری، پس از مشخص‌کردن عوامل مؤثر بر آسیب‌پذیری، عوامل به دو معیار طبیعی و کالبدی (فیزیکی) تقسیم‌بندی شد که در معیار طبیعی با استفاده از روش تحلیل سلسله‌مراتبی و مدل مقایسة زوجی بین زیرمعیارهای گسل، شیب زمین و جنس خاک منطقه صورت گرفت. وزن هر کدام از زیرمعیارها و گزینه‌های آنها با نظر کارشناسان و اسناد موجود در نرم‌افزار اکسپورت چویس مشخص و محاسبه شد که درنهایت زیرمعیارهای گسل و جنس خاک به ترتیب بیشترین و کمترین وزن را به خود اختصاص داده‌اند. در این معیار پس از همپوشانی زیرمعیارها، میزان آسیب‌پذیری ازنظر درصد منطقه %50/38 با آسیب‌پذیری بسیار زیاد و %45/7 با آسیب‌پذیری کم بوده است.
برای معیار عوامل کالبدی نیز همین مراحل انجام شد که از بین زیرمعیارهای قدمت ساختمان، تراکم جمعیت، تعداد طبقات ساختمان، جنس مصالح و کاربری اراضی منطقه، بیشترین وزن به زیرمعیار قدمت ساختمان و کمترین وزن به زیرمعیار کاربری اراضی اختصاص یافت. در این معیار نیز آسیب‌پذیری متوسط با 88/47درصد و آسیب‌پذیری بسیار زیاد با 58/3درصد از معیار عوامل کالبدی در منطقه بوده است. درنهایت دو معیار طبیعی و کالبدی با همپوشانی (weighted sum) در نرم‌افزار Gis برای تهیة نقشة نهایی آسیب‌پذیری در نظر گرفته شد که قسمتی از نواحی غرب و شرق آسیب‌پذیری زیاد و نواحی مرکزی آسیب‌پذیری متوسط دارد. برای تهیة نقشة ریسک منطقه با دستور raster calculator در آرک‌مپ، نقشة خطر ضربدر نقشة آسیب‌پذیری و درنهایت نقشة ریسک منطقه ایجاد شد که ریسک بسیار زیاد با 47/3درصد و ریسک کم با 66/42درصد، کمترین و بیشترین درصد ریسک را در منطقه دارند.
)
