نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار جغرافیا، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2 استادیار جغرافیا، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
3 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Today, recognizing human attitudes and behavior regarding the environment is of great importance due to environmental problems and challenges. In the meantime, nomadic and rural communities have received more attention due to the direct connection and exploitation of environmental resources. The purpose of this study is to analyze the attitude and environmental behavior of nomadic societies in the Bazoft District of Koohrang County, in Chaharmahal and Bakhtiari province, after the implementation of participatory management plan for forest and rangeland (JICA). The present paper is an applied research, and in terms of the nature and method, is descriptive-analytical based on survey. Documentary and field method and a questionnaire were used for data collection. The statistical population of this study was all nomads living in 5 villages, where the JICA project was implemented, and according to the census of 2016, their total number was 2236 persons and 442 households. Using the Cochran formula, 206 households were selected as the sample. To analyze the data, one sample t-test, factor analysis, and PSI have been used. The results of one sample t-test for the nomadic environmental attitude showed that JICA plan had a significant and meaningful impact on the change of attitudes of nomadic communities in the villages involved in this project. And according to the average results obtained, it can also be said that the selfish attitude of nomads living in the studied villages was due to two types of friendly and biosphere attitudes. In addition, the results of factor analysis showed that 6 out of 13 factors account for 69.98% of the total variance. Among these six factors, the most important factor regarding environmental behavior is social responsibility towards the environment, with a specific value of 13.60 giving a total variance of 36.75. Based on the results, it can be stated that the JICA project has changed the environmental behaviors of the nomads of the study area, which are the main environmental beneficiaries of the region.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
مسائل و مشکلات زیست‌محیطی، یکی از مهم‌ترین نگرانی‌ها و دل‌مشغولی‌های انسان هزارة سوم است (Klo ckner et al., 2013: 32). افزایش این مشکلات و بحران‌های زیست‌محیطی در جهان از یک‌سو و درک پیامدهای بلندمدت موضوعات زیست‌محیطی در زندگی انسان‌ها از سوی دیگر باعث شده است طی نیم‌قرن گذشته اهمیت بحث دربارة محیط‌زیست و مسائل زیست‌محیطی افزایش یابد (Budak, 2005: 1225). درنتیجة توجه به مسائل زیست‌محیطی و پی‌بردن به پیامدهای نامطلوب آن، انسان‌ها به‌دنبال راه‌حلی برای رفع این‌گونه مسائل هستند. یکی از راهکارهای اجتناب از آسیب‌رساندن به محیط‌زیست و جلوگیری از تخریب آن، تغییر رفتار انسان‌ها به سوی ابعاد طبیعت‌گرایانه است
(Quimbita & pavel, 2005: 36).
رفتارهای زیستمحیطگرایانه، مجموعه‌ای از کنش‌های آگاهانة افراد جامعه درقبال محیط زیست است که طیف وسیعی از احساسات، تمایلات و آمادگی‌های خاص را برای انجام رفتار مطلوب با محیط‌زیست شامل می‌شود. این نوع رفتار برای به حداقل رساندن تأثیر منفی فعالیت‌های انسانی بر محیط‌زیست و بهبود آن است (غزالی و بیژنی، 1395: 82)؛ بنابراین جلب مشارکت گستردة مردم و تغییر در نگرش و رفتار افراد، یکی از شناخته‌شده‌ترین لازمه‌های هر برنامة مدیریت پایدار است. مدیریت پایدار و نیز کیفیت محیط‌زیست به دانستن این موضوع وابسته است که آیا افراد به حفاظت از منابع علاقه‌ای دارند یا خیر. دانستن طرز تفکر مردم، چگونگی درک آنان از منابع طبیعی و تمایل آنها به انواع اقدامات لازم برای حفاظت از محیط‌زیست، به‌منظور حل مسائل و بحران‌های محیط‌زیستی ضروری است؛ از این رو دستیابی به تغییرات رفتاری نظیر جلب مشارکت آنان در حفاظت از منابع طبیعی و سایر ابعاد مرتبط با محیط‌زیست، نخست نیازمند ایجاد تغییر در نگرش افراد به آن است؛ زیرا فعالیت‌های علمی نشان داده است افرادی که نگرش محیط‌زیستی مطلوب‌تری دارند، احتمالاً رفتارهای بهتری نیز از خود نشان می‌دهند که با حفظ محیط‌زیست و منابع طبیعی همسوست (ولی‌زاده و همکاران، 1394: 183). از سوی دیگر، بحث مشارکت‌های مردمی در حفاظت از منابع طبیعی به‌ویژه جنگل و مرتع، یکی از مباحث و موضوعاتی است که این روزها تأکید بسیاری بر آن می‌شود؛ به‌ویژه در مناطق کوهستانی زاگرس مرکزی توجه ویژه‌ای به آن می‌شود.
از آنجا که «مشارکت عشایر» و «حفاظت از منابع جنگل و مرتع» در مناطق کوهستانی زاگرس مرکزی، دو مفهوم به‌هم‌پیوسته و جدانشدنی‌اند، در این زمینه هنگامی که این مفاهیم با هم بررسی می‌شوند، به‌نوعی به رفتارهای تعاملی انسان (عشایر) با محیط‌زیست و منابع طبیعی اشاره می‌کنند. در این‌باره همة نظریه‌های بوم‌شناسی انسانی نیز به نقش و مشارکت عامل انسانی اشاره کرده‌اند و این عامل، یکی از مبانی اصلی پایه‌گذاری این نظریه‌هاست. درواقع این نظریه‌ها پایداری و حفظ زیست‌بوم را به‌صورت گسترده‌ای به رفتارهای مشارکتی جوامع انسانی در حفظ پایداری آن وابسته می‌دانند (Nguyen, 2009: 34; Steg & Vlek, 2009: 34). همچنین رویکردهای مختلفی برای تبیین رفتار انسان با منابع طبیعی نظیر آب، جنگل، مرتع و... وجود دارد که با عنوان رویکرد منطقی و اخلاقی از آنها یاد می‌شود و هرکدام از این رویکردها نیز پیش‌فرض‌های مختلفی دارند (Steg & Vlek, 2009: 312). نظریه‌های رویکرد منطقی به موازات الگوی غالب بوم‌شناسی و نظریه‌های رویکرد اخلاقی نیز موازی با الگوی بوم‌شناسی نوین هستند. الگوی بوم‌شناسی نوین (رویکرد اخلاقی) به‌واسطة محدودیت‌هایی که در استفاده از منابع طبیعی برای انسان قائل می‌شود، بر میانه‌روی و تعادل در بهره‌برداری از طبیعت تمرکز کرده است و انسان را برخلاف الگوی غالب (رویکرد منطقی) به‌مثابة بخشی از طبیعت در نظر می‌گیرد (Dunlap et al., 2000: 426). این دیدگاه براساس نظریه‌های ارزش‌ها و نیز نظریة ارزش – باور - هنجار[1]، ارزش‌های مختلفی را برای منابع طبیعی معرفی می‌کند که این نگرش‌ها به زیربنا و چهارچوب رفتاری افراد درقبال محیط‌زیست جهت می‌دهند (Ibtissem, 2010: 129). بر این اساس ارزش‌های زیست‌کره، نوع‌دوستانه و خودخواهانه[2] مبنایی برای اعتقادات محسوب می‌شوند که بر نوع رفتار تأثیر می‌گذارند (Stern, 2000: 407; Whitmarsh, 2009: 14; Chen, 2015: 145; Raymond et al., 2011: 233)؛ بنابراین ارزش‌ها بر افراد در شکل‌گیری اعتقاداتشان دربارة عواقبی تأثیر می‌گذارد که برای خود، افراد و گونه‌ها یا زیست‌بوم‌های دیگر رقم می‌زنند (Stern & Dietz, 1994: 66).
براساس مواضع نظریه‌های فعال‌سازی هنجار و ارزش‌باور، هنجارهای شخصی، عاملی کلیدی است که به‌صورت مستقیم بر رفتار محیط‌زیست‌گرایانه تأثیر می‌گذارد (Stern, 2000: 405; Chou, 2014: 56; Phipps et al.‚ 2013: 78). نظریة ارزش - باور - هنجار، زنجیره‌ای علّی از تبیین‌کننده‌های رفتار محیط‌زیستی ارائه می‌دهد (Huffman et al., 2014: 272; Chou, 2014: 436; Stevenson et al., 2014: 326; Lane & Potter, 2007: 293; Raymond et al., 2011: 1085; Phipps et al.‚ 2013: 1227)
که از «عناصر ثابت و پایدار شخصیتی و اعتقادی» به سمت «تمرکز بیشتر بر عواقب ناگوار اهداف ارزشی و مسئولیت‌پذیری شخصی فرد» برای کاهش خطر حرکت می‌کند. براساس مواضع این نظریه، افراد خودخواه جنبه‌های محیط‌زیستی را براساس این موضوع ارزیابی می‌کنند که چه تأثیری بر آنان دارد (Chen, 2015: 145). این افراد اگر تشخیص دهند حفاظت از محیط‌زیست هزینة زیادی به آنان تحمیل می‌کند، با آن مخالفت خواهند کرد؛ با وجود این، افراد با نگرش‌های ارزشی خودخواهانه نیز ممکن است رفتارهای محیط‌زیست‌گرایانه از خود نشان دهند.
درمقابل نوع‌دوست‌ها، افرادی هستند که جنبه‌های محیط‌زیستی را براساس فواید و هزینه‌هایی قضاوت می‌کنند که برای گروه انسانی نظیر جامعه، ملت یا کل بشر دارد.
افراد زیست‌کره محیط‌زیست را براساس فواید و هزینه‌هایی قضاوت می‌کنند که برای زیست‌بوم دارد. افرادی که برای زیست‌بوم و سایر گونه‌های گیاهی و جانوری ارزش قائل می‌شوند، به احتمال زیاد از پیامدهای ناگوار شرایط تهدیدکنندة زیست‌بوم آگاه هستند. در این زمینه افرادی هم که به هم‌نوعان خود ارج می‌نهند، از پیامدهای شرایط محیط‌زیستی که افراد دیگر را تهدید می‌کند، آگاه‌تر خواهند بود (ولی‌زاده و همکاران، 1394: 184).
افراد جوامع محلی مانند روستاییان و عشایر به دلیل ارتباط مستقیمی که با منابع زیستی و طبیعی دارند، در صورت بی‌توجهی به اصول زیست‌محیطی، آسیب زیادی به محیط‌زیست می‌رسانند؛ به همین دلیل آگاهی از نوع نگرش و رفتار زیست‌محیطی ساکنان محلی مانند عشایر اهمیت زیادی دارد.
در ایران نیز همراه با بروز چالش‌های فراوان زیست‌محیطی به‌ویژه در حوزه‌های روستایی و عشایری و مناطق جنگلی کشور، طرح‌ها و برنامه‌های زیادی برای جلوگیری از تخریب بیشتر محیط‌زیست و اصلاح نگرش و رفتار مردم به اجرا درآمده است. طرح جایکا ازجملة این طرح‌هاست که با همکاری آژانس بین‌المللی همکاری‌های کشور ژاپن و ادارة کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان چهارمحال و بختیاری در سال 1389 به اجرا درآمد. پروژة جایکا با عنوان «پروژة مدیریت مشارکتی جنگل و مرتع» در 5 روستای بخش بازفت (تبرک سفلی، گزستان، مازه‌رشته، دورک سفلی و طارم) اجرا شد. از مهم‌ترین چالش‌های محیط‌زیستی منطقة بازفت، تخریب جنگل‌ها و مراتع، قاچاق چوب و زغال است. تخریب سرزمین، جنگل‌زدایی و کاهش تنوع زیستی درنتیجة نبود اقدامات یکپارچة مشارکتی مدیریت پایدار زمین و جنگل از دلایل عمدة شروع این پروژه هستند. اهداف اصلی این پروژه، حفاظت از جنگل‌ها و مراتع منطقه و افزایش درآمد محلی در روستاهای هدف بود؛ در کنار آن نیز تغییر نگرش و رفتار عشایر به محیط‌زیست پیرامون خویش به‌مثابة یکی از اهداف جنبی پیگیری می‌شد (ادارة کل منابع طبیعی استان چهارمحال و بختیاری، 1394: 54). در این طرح با وجود بهبود نسبی در برخورداری از خدمات، هنوز بسیاری از انتظارات منطقی سکنه برآورده نشده است (ادارة کل منابع طبیعی استان چهارمحال و بختیاری، 1393: 9)؛ بنابراین بررسی وضعیت گذشته و حال نگرش و رفتار عشایر و تجزیه و تحلیل پتانسیل‌های زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مردم محلی در فهم چشم‌انداز آینده بسیار مفید است؛ از این رو هدف پژوهش حاضر، سنجش نگرش‌ها و رفتارهای زیست‌محیطی عشایر پس از ایجاد طرح جایکا در بخش بازفت است تا ضمن پاسخگویی به پرسش کلیدی پژوهش، تأثیرات طرح جایکا را بر رفتارهای زیست‌محیطی عشایر منطقه بررسی کند. پژوهش حاضر به‌دنبال پاسخگویی به پرسش زیر است:
- تفاوت معناداری در نگرش و رفتار زیستمحیطگرایانة عشایر روستاهای مدنظر پس از اجرای طرح جایکا ایجاد شده است؟
پیشینة پژوهش
اهمیت و جایگاه مباحث زیست‌محیطی در آیندة کرة زمین و حیات انسانی در مقیاس جهانی و همچنین تأثیر محیط‌زیست بر توسعة انسانی و اقتصادی سبب شده است تا مطالعات گوناگونی برای بررسی نگرش‌های ارزشی و رفتارهای افراد درقبال محیط‌زیست و منابع طبیعی انجام شود.
جدول 1. خلاصة پیشینة تجربی پژوهش
|
پژوهشگر یا پژوهشگران |
سال |
عنوان پژوهش |
نتایج و یافته‌های پژوهش |
|
یبـوآ و کـاپلوویتز[3] |
2016 |
تبیین رابطة حفاظـت از انرژی و رفتارهای زیست‌محیطی شهروندان با استفاده از مـدل عقیـده - هنجـار - ارزش |
نتایج این پژوهش نشان داد متغیرهای زنجیرة ارزش – عقیده - هنجار شـامل ارزش‌ها، جهان‌بینی اکولوژیکی، آگـاهی از پیامـدها، احسـاس وظیفـه و مسئولیت‌پذیری، هنجارهــای شخصــی و رفتــار حفاظــت زیست‌محیطی به‌طور متوالی اثـر مثبـت و معناداری بـر یکــدیگر و دو متغیــر هنجارهــای شخصــی انفــرادی و ارزش‌ها، بیشترین تأثیر را بر رفتارهای حفاظت زیست‌محیطی داشــتند. |
|
جوآکیم و همکــاران[4] |
2015 |
تبیین تئوریکی انتظارات و انگیزه‌های زیست‌محیطی افـراد در انجام رفتارهای محیط‌زیست‌گرایانه برمبنای دو مـدل نظریة رفتار برنامه‌ریزی‌شده و ارزش - عقیده - هنجار |
براساس نتـایج ایـن پژوهش، انگیزه‌ها، تمـایلات و ارزش‌های نوع‌دوستانه بـر هنجارهـای شخصـی و انتظـارات زیست‌محیطی اثرگذارند و با ایـن متغیرهـا بر انجـام رفتارهای محیط‌زیست‌گرایانه تـأثیر گذاشته‌اند. |
|
تنگبرگ و همکاران[5] |
2014 |
نقش مدیریت مشارکتی پایدار در چین و ارزیابی مشارکت 10 ساله |
یافته‌های آنها نشان داد مدیریت مشارکتی در چین، برنامه‌ای در چهارچوب برنامه‌ریزی مبارزه با تخریب اراضی و نابودی اکوسیستم و مدیریت یکپارچة محیط‌زیست است. در این پژوهش، رویکردهایی مشارکتی برای تدوین اقدامات IEM و مدیریت پایدار زمین در جمهوری چین در 10 سال بررسی می‌شود. برنامه‌های مشارکت موجب تأمین مالی طرح‌های جبران زیست‌محیطی و حفظ و افزایش وجوه مالی زیست‌محیطی و نظارت و ارزیابی بهتر و چندمنظورة تصمیم‌گیری در سطح ملی است. |
|
چن و چای[6] |
2011 |
تأثیر عوامل اجتماعی - جمعیتی و نگرشی بر رفتارهای زیست‌محیطی شهری در چین |
آنها در این پژوهش بیان می‌کنند چین فعلی با چالش‌های زیست‌محیطی مختلفی روبه‌روست و به مدیریت اطلاعات زیست‌محیطی نیاز دارد. نتایج پژوهش نشان داد زن‌بودن، جوان‌بودن، تحصیلات بالا، مجردبودن و شاغل‌بودن احتمال مشارکت در رفتارهای زیست‌محیطی را افزایش می‌دهد. |
|
ایبتیسم[7] |
2010 |
کاربرد نظریة ارزش - باور - هنجار در رفتار حفاظت از انرژی |
نتایج این پژوهش نشان داد نگرش‌های ارزشی مبتنی بر بهره‌کشی و ارزشی نوع‌دوستانه به‌صورت معناداری بر آگاهی از عواقب زیان‌بار تأثیر می‌گذارند. از سوی دیگر نتایج حاصل نشان داد نگرش‌های ارزشی خودخواهانه و مبتنی بر زیست‌بوم اثر معناداری بر آگاهی از عواقب ایجاد نمی‌کنند؛ این در حالی بود که هنجارهای شخصی به‌صورت مثبت و معناداری متأثر از پایبندی فرد به نگرش‌های ارزشی مبتنی بر زیست‌بوم و نوع‌دوستانه بودند؛ با وجود این نتایج حاصل از تحلیل‌ها در این پژوهش نشان داد نگرش‌های ارزشی خودخواهانه و مبتنی بر زیست‌بوم هیچ تأثیری بر احساس فرد به تعهد اخلاقی و حفاظت از انرژی نمی‌گذارد. |
|
بدروس[8] |
2007 |
نگرانی زیست‌محیطی و رفتارهای طرفدار محیط‌زیست: رابطة بین دانش، نگرش‌ها و رفتارها با بهره‌گیری از نمونة ملی نظرسنجی عمومی اجتماعی در سال 2000 |
نتایج نشان داد نگرانی زیست‌محیطی در سطح شخصی، بهترین پیش‌بینی‌کنندة رفتارهای طرفدار محیط‌زیست است؛ اما دانش اثر کمی دارد و بیشتر متغیرهای اجتماعی - جمعیتی با نگرانی‌های زیست‌محیطی یا رفتارهای طرفدار محیط‌زیست ارتباط معناداری ندارند. |
|
بیل و تجرسون[9] |
2003 |
ارزیابی متغیرهای تبیین‌کنندة رفتار در نظریة ارزش‌باور هنجار به‌منظور تولید و مصرف |
نتایج حاصل از این پژوهش که در کشور سوئد و بین کارمندان دو بخش خصوصی و دولتی انجام گرفت، نشان داد فقط نگرش‌های ارزشی زیست‌کره ارتباط معناداری را با رفتار نشان دادند. همچنین نگرش‌های ارزشی زیست‌کره نسبت معناداری از واریانس مربوط به هنجار را تبیین می‌کردند. |
|
صفا و همکاران |
1396 |
مدل‌یابی رفتار حفاظت زیست‌محیطی روستاییان برمبنای نظریة ارزش - عقیده- هنجار؛ نمونة مطالعه: شهرستان خدابنده |
نتایج پژوهش نشان داد مؤلفه‌های ارزش‌ها، جهان‌بینی اکولوژیکی، آگاهی از پیامدها، احساس وظیفه و مسئولیت‌پذیری و هنجارهای شخصی اثر مثبت و معناداری بر متغیر وابسته داشته‌اند؛ به نحوی که درمجموع متغیرهای مطالعه‌شده حدود 68/6 درصد از واریانس رفتار حفاظت زیست‌محیطی روستاییان را تبیین کردند. |
|
نصرتی‌نژاد و همکاران |
1395 |
تبیین جامعه‌شناختی رفتار زیست‌محیطی شهروندان تهرانی |
نتایج پژوهش نشان داد میزان آگاهی، نگرش و رفتار زیست‌محیطی شهروندان تهران در حد متوسط و رو به زیاد است. همچنین یافته‌ها نشان داد رابطة مثبت و معناداری بین نگرش و آگاهی زیست‌محیطی با رفتار آن وجود دارد. نتایج مدل معادلة ساختاری نیز نشان داد درمجموع دو متغیر نگرش و آگاهی زیست‌محیطی 6 درصد از واریانس رفتار زیست‌محیطی را تبیین می‌کنند. |
|
قادری و همکاران |
1394 |
بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر رفتار زیست‌محیطی در شهرستان مریوان |
پژوهش توصیفی - تحلیلی است که به روش تصادفی چندمرحله‌ای خوشه‌ای و با استفاده از پرسش‌نامة استاندارد با گزینش 400 نفر افراد بالای 18 سال شهر مریوان انجام شد. نتایج نشان داد بین الگوی نوین اکولوژیکی با رفتار بازیافت رابطة معنادار و مثبتی وجود دارد. همچنین بین نگرش به بازیافت و رفتار بازیافت رابطة معنادار و مثبتی به دست آمده است. یافته‌ها نشان داد بین سن، وضعیت تأهل و تحصیلات با رفتار بازیافت پاسخگو رابطة معناداری وجود ندارد. همچنین بین جنسیت، درآمد و نوع شغل با رفتار بازیافت رابطة معناداری به دست آمد. نتایج تحلیل رگرسیونی نیز حاکی بود 19 درصد از واریانس متغیر وابسته به‌وسیلة متغیرهای مستقل (نگرش به بازیافت و الگوی نوین اکولوژیکی) تبیین شده است. |
با توجه به پیشینه و مطالب اشاره‌شده و با درنظرگرفتن ایـن موضـوع که ایجاد تغییـرات رفتـاری درزمینه‌های مختلـف ازجمله حفاظـت از محیط‌زیست بـدون شـناخت و درک وضعیت موجود و نیز آگاهی و نگرش‌های زیست‌محیطی و به‌ویژه عوامل و متغیرهای اثرگذار بر انجام رفتارهـای زیست‌محیطی امکان‌پذیر نیست، بنابراین این پژوهش با هـدف تحلیل نگرش و رفتار حفاظت زیستمحیطگرایانة عشایر پس از انجام طرح مدیریت مشارکتی جنگل و مرتع در بخش بازفت استان چهارمحال و بختیاری انجـام شد. افزون بر این، نوآوری مطالعة حاضر ازنظر تمرکز بر نگرش و رفتار زیست‌محیطی جوامع محلی و درگیر با محیط‌زیست به‌ویژه جامعة عشایری است؛ موضوعی که تاکنون در مطالعات پیشین بررسی نشده است.
روش‌شناسی پژوهش
پژوهش حاضر به‌لحاظ هدف، کاربردی و ازنظر ماهیت و روش، توصیفی‌تحلیلی مبتنی بر پیمایش است. برای گردآوری اطلاعات از دو روش اسنادی‌کتابخانه‌ای و میدانی و با توجه به ماهیت پژوهش حاضر از ابزار پرسش‌نامه استفاده شده است. طرح مدیریت مشارکتی حفاظت از جنگل و مرتع به‌منظور احیا و حفظ مراتع و جنگل‌ها با همکاری ایران و ژاپن از سال ۸۹ در منطقة بازفت شهرستان کوهرنگ استان چهارمحال و بختیاری آغاز شد و آذرماه 1395 به پایان رسید؛ بنابراین جامعة آماری این پژوهش، عشایر ساکن در 5 روستای عشایری (تبرک سفلی، گزستان، مازه‌رشته، دورک سفلی و طارم) بودند که طرح جایکا در آنها اجرا شده است (شکل 1).
جامعة آماری پژوهش شامل همة خانوارهای عشایر ساکن در روستاهای مطالعه‌شده است که براساس سرشماری سال 1395 برابر با 2236 نفر و 442 خانوار بوده است. براساس کل جمعیت خانوار عشایر ساکن در این 5 روستا با استفاده از فرمول کوکران، 206 نفر به‌مثابة نمونه انتخاب شدند (مقدار p و q برابر با 5/0 درصد و مقدار d خطای مجاز برابر با 05/0درصد در نظر گرفته شده است). افزون بر این، افراد نمونه‌ها به روش نمونه‌گیری تصادفی انتخاب شدند و پرسش‌نامه را سرپرستان خانوارهای مرتبط با طرح تکمیل کردند. تعداد نمونه‌های هر روستا به‌صورت انتساب متناسب بوده است (جدول 2).
جدول 2. جمعیت و تعداد نمونة روستاهای مطالعه‌شده
|
شهرستان |
دهستان |
روستا |
خانوار |
نمونه |
|
کوهرنگ |
بازفت بالا |
تبرک سفلی |
113 |
53 |
|
گزستان |
187 |
87 |
||
|
دورک سفلی |
61 |
28 |
||
|
بازفت پایین |
مازه‌رشته |
54 |
25 |
|
|
طارم |
27 |
13 |
||
|
مجموع |
442 |
206 |
||
منبع: مرکز آمار ایران، 1395
به‌منظور تحلیل نگرش و رفتار زیستمحیطگرایانة جوامع عشایری، 13 متغیر در قالب سه بعد برای متغیر نگرش و 37 گویه برای متغیر رفتار زیست‌محیطی پس از اجرای طرح استخراج شده است که برای تبیین نتایج استفاده شدند. به‌منظور عملیاتی‌سازی پژوهش در این پژوهش، پرسش‌نامه‌ای با پرسش‌های بسته و پژوهشگرساخته (در قالب 50 پرسش) برای گردآوری اطلاعات به کار رفت (جدول 3).
جدول 3. متغیرهای تحلیل نگرش و رفتار زیستمحیطگرایانة جوامع عشایری
|
ابعاد نگرش |
علامت اختصاری |
گویه‌های نگرش زیست‌گرایانه |
|
جهت‌گیری زیست‌کره |
B1 |
بقای من و همة مردم در وجود منابع طبیعی سالم است؛ پس حفاظت از آن پیش از هر اقدامی واجب است. |
|
B2 |
به‌نظر من حفاظت از محیط‌زیست و آبادانی آن بر دامداری و کشاورزی اولویت دارد. |
|
|
B3 |
به‌نظر من نباید با مصرف زیاد کود شیمیایی، محیط زیست را آلوده کنیم. |
|
|
B4 |
دامداران و کشاورزان حق ندارند به دلیل افزایش تولیدات و محصولات، محیط زیست را تخریب کنند. |
|
|
جهت‌گیری نوع‌دوستانه |
B5 |
محیط‌زیست، جنگل‌ها و مراتع حق همة مردم است؛ پس نباید آن را با رفتارهای‌مان تخریب کنیم. |
|
B6 |
محیط‌زیست، جنگل‌ها و مراتع حق آیندگان و فرزندان ماست؛ پس نباید آن را تخریب کنیم. |
|
|
B7 |
به‌نظر من نباید اجازه دهیم آلودگی مزارع ما به دیگر مزارع سرایت کند تا کشاورزان دیگر دچار مشکل شوند. |
|
|
جهت‌گیری خودخواهانه |
B8 |
از آنجا که انسان‌ها اشرف مخلوقات هستند، توجه به آنها مهم‌تر از حفظ گونه‌های گیاهی و جانوری دیگر است. |
|
B9 |
معتقدم افزایش دامداری و کشاورزی برای تغذیة مردم مهم‌تر از حفظ محیط زیست است. |
|
|
B10 |
منابع طبیعی (جنگل و مرتع) برای حل مشکلات من و رسیدن به منافعم است. |
|
|
B11 |
در شرایط اقتصادی امروز من نمی‌توانم به محیط زیست یا منافع جمعی فکر کنم. |
|
|
B12 |
افزایش تولیدات دامی و محصولات زراعی و درآمد من مهم‌تر از محیط زیست است. |
|
|
B13 |
این حق دامدار و کشاورز است که فقط به مراتع و مزارع خود توجه کند و بقیة مراتع و مزارع به او مربوط نیست. |
|
|
گویه‌های رفتار زیست‌گرایانه |
||
|
پاک‌سازی داوطلبانة محیط‌زیست (جنگل‌ها و مراتع) |
||
|
استفاده از وسایل بازیافتی |
||
|
استفاده از چوب جنگل برای تهیة هیزم |
||
|
استفاده از چوب‌های درختان جنگلی برای تهیة زغال و... |
||
|
علاقه به کشت گونه‌های گیاهی در حال انقراض |
||
|
نسوزاندن باقی‌ماندة ساقه (کاه و کُلَش) پس از برداشت محصولات |
||
|
نریختن زباله‌های خانگی خود در جنگل‌ها، مراتع و مزارع یا اطراف آنها |
||
|
اهمیت‌دادن به حفاظت از اکوسیستم گونه‌های گیاهی و جانوری |
||
|
استفاده از کودهای آلی و سبز به جای مصرف کودهای شیمیایی |
||
|
تمایل به کاشت درختان در منطقه |
||
|
حفظ منابع زیست‌محیطی برای نسل‌های آینده |
||
|
تلاش برای حفظ محیط‌زیست |
||
|
برپانکردن آتش در طبیعت با بی‌احتیاطی یا استعمال‌نکردن دخانیات |
||
|
اهمیت‌دادن به آموزش مسائل زیست‌محیطی |
||
|
همکاری با مأموران منابع طبیعی درزمینة حفاظت از جنگل‌ها و مراتع |
||
|
کمک و همکاری درزمینة خاموش‌کردن آتش جنگل‌ها و مراتع |
||
|
همکاری با قرقبان‌های محلی |
||
|
همکاری در اطلاع‌رسانی به ادارة منابع طبیعی |
||
|
همکاری با دستگاههای اجرایی در اجرای طرح‌های محیط‌زیستی و حفاظت از جنگل‌ها و مراتع |
||
|
مشارکت جامعة عشایری در حفظ محیط‌زیست |
||
|
هماهنگی با کارشناسان جنگلبانی و منابع طبیعی برای پیشگیری از ایجاد آتش‌سوزی در جنگل‌ها |
||
|
احترام جامعة عشایری به قوانین برای چرای دام در مراتع |
||
|
جلوگیری از قاچاق چوب توسط هر فردی |
||
|
بیرون‌کردن افراد سودجو از عرصه‌های منابع طبیعی |
||
|
برخورد با افرادی که قصد تخریب جنگل و تبدیل آن را به زمین زراعی دارند |
||
|
جلوگیری از چرای بی‌رویة دام‌ها در مراتع |
||
|
جلوگیری از تخریب زمین‌ها و مراتع ملی |
||
|
جلوگیری از تخریب خاک و قطع بوته‌های گیاهی با ماشین‌آلات سنگین |
||
|
جلوگیری از ورود غیرمجاز دام‌ها به مراتع و جنگل‌ها |
||
|
تلاش برای جلوگیری از قطع درختان |
||
|
نگهبانی از جنگل‌ها و مراتع احیاشده |
||
|
قطع‌نکردن درختان و جلوگیری از قطع درختان توسط دیگران |
||
|
ملزم‌کردن خود به شرکت در جلسات ادارة منابع طبیعی |
||
|
انتقال دانش زیست‌محیطی خود به دیگران |
||
|
مطالعة کتب و نشریات زیست‌محیطی |
||
|
تمایل به حضور در جلسات محلی برای حفظ محیط‌زیست |
||
|
درک اینکه تخریب جنگل‌ها و مراتع در آینده زندگی عشایر را به خطر می‌اندازد |
||
منبع: یافته‌های پژوهش، 1396
پرسش‌نامة طراحی‌شده براساس شاخص‌ها به‌صورت پیش‌آزمون در اختیار تعدادی از کارشناسان جایکا، توسعة روستایی، جنگل‌ها و مراتع قرار گرفت و برمبنای نظرات آنها اصلاح شد. همچنین پایایی پرسش‌نامة پژوهش که در قالب طیف لیکرت بوده است، مقدار زیادی (0.91) به دست آمد که قابل اعتماد بودن آن را نشان می‌دهد (جدول 4).
جدول 4. محاسبة میزان پایایی و روایی پژوهش
|
شاخص |
آلفای کرونباخ |
تعداد گویه‌ها |
|
ابعاد نگرش |
86/0 |
13 |
|
ابعاد رفتار زیستمحیطگرایانه |
93/0 |
37 |
|
مجموع |
91/0 |
50 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
براساس داده‌های گرد‌آوری‌شده، روش تجزیه و تحلیل به‌صورت آماری و با بهره‌گیری از نرم‌افزارهای SPSS به کار رفته و برای رسم نقشة منطقة مدنظر از نرم‌افزار GIS استفاده شده است.
محدودة پژوهش
منطقة بازفت از توابع شهرستان کوهرنگ استان چهارمحال و بختیاری است. این منطقه در موقعیت حداقل 29 دقیقه و 49 درجه، حداکثر 26 دقیقه و
50 درجة طول شرقی و حداقل 59 دقیقه و 31 درجه، حداکثر 49 دقیقه و 32 درجة عرض شمالی و ارتفاع 2285متری از سطح دریا با مساحت حدود 53000 هکتار در 180 کیلومتری غرب شهرکرد واقع شده است. بازفت در شمال و شمال غرب استان قرار گرفته و یکی از آخرین زیستگاههای تابستانی در بین عشایر بختیاری است (استانداری چهارمحال و بختیاری، 1395).
میانگین بارش در بازفت سالیانه 969.7 است که در مناطق کوهستانی مانند زردکوه و کوه سفید به بیش از 1500 میلی‌متر می‌رسد و به‌طور عمده از ماه مهر تا آذرماه رخ می‌دهد. حداقل ماهیانه و حداکثر دما در دی‌ماه 20- و مردادماه 30 ثبت شده است. میانگین رطوبت سالیانه حدود 60 درصد است که
25- 70 درصد آن ظرف یک سال رخ می‌دهد (ادارة هواشناسی استان چهارمحال و بختیاری، 1393).
در استان چهارمحال بیشترین عرصة جنگلی شهرستان در بخش بازفت است. جنگل‌های موجود در منطقة بازفت عمدتاً از گونة بلوط ایرانی است که به‌طور پراکنده در بیشتر نقاط شهرستان دیده می‌شود. بازفت ازنظر منابع آبی، یکی از غنی‌ترین مناطق کشور به شمار می‌آید. کوه‌های مرتفع منطقه، محل ذخیرة آب‌های روان دائمی و سرچشمة شبکة آب‌های جاری دائمی و فصلی است (ادارة کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان چهارمحال و بختیاری، 1392)؛ (شکل 1).
شکل 1. نقشة موقعیت منطقة پژوهشدر کشور و استان چهارمحال و بختیاری
یافته‌های پژوهش و تجزیه و تحلیل داده‌ها
یافته‌های توصیفی به‌دست‌آمده از بررسی‌ها نشان می‌دهد 68 درصد از افراد نمونة بررسی‌شده، مرد و 32 درصد، زن هستند. بیشتر افراد در گروه سنی
26-35 سال (6/46درصد) قرار دارند و تحصیلات زیر دیپلم و دیپلم دارند. 44.7 درصد خانوارها
3-4 نفره هستند و در گویة وضعیت فعالیت، تعداد شاغلان در بخش کشاورزی نسبت به سایر فعالیت‌ها بیشتر بوده است. مهم‌ترین منبع درآمد پاسخگویان در بخش کشاورزی بوده و متوسط درآمد آنها بین
500 هزار تا یک میلیون تومان است. همچنین مدت اقامت 50 درصد از این افراد بیش از 20 سال در روستاهای مدنظر است (جدول 5).
در پژوهش حاضر متغیر «نگرش زیستمحیطگرایانه» با 13 مؤلفه کمّی شده است. برای بررسی وضعیت این متغیر در منطقة مدنظر با توجه به تعداد پاسخگویانی که در طرح جایکا در روستاهای مطالعه‌شده شرکت داشته‌اند (تعداد 206 نفر)، از آزمون کای اسکوئر استفاده شده است. گفتنی است با توجه به استفاده از آزمون کی‌دو برای این متغیر، میزان معناداری برای تمام شاخص‌ها کمتر از 05/0 محاسبه شد که درنتیجه تمام شاخص‌های نگرش زیستمحیطگرایانه معنادار هستند و قابلیت تعمیم را به تمام جامعه دارند. بررسی میانگین مؤلفه‌های نگرش زیستمحیطگرایانه در منطقة پژوهش با اطمینان 95 درصد، تأکیدی بر این واقعیت است؛ افزون بر این، براساس گویه‌ای که بیشترین فراوانی را برای تمام شاخص‌ها - متوسط به بالا - داشته است، در این متغیر میزان مؤلفه‌های نگرش زیستمحیطگرایانه در منطقة پژوهش نسبت بیشتری از جامعة گویة «متوسط به بالا» را انتخاب کرده‌اند؛ به حدی که با سایر گویه‌ها تفاوت معناداری دارد؛ بنابراین طرح جایکا تأثیر زیاد و معناداری بر نگرش جامعة عشایری درگیر در این طرح داشته است؛ با توجه به میانگین گویه‌های شاخص نگرش زیستمحیطگرایانه، گویه‌های بعد جهت‌گیری خودخواهانه میانگین بیشتری نسبت به سایر گویه‌ها دارند.
جدول 5. یافته‌های توصیفی افراد نمونه
|
جنسیت |
مرد 68 درصد |
زن 32 درصد |
||||||||
|
وضعیت تأهل |
متأهل %8/74/0 |
مجرد %2/25 |
||||||||
|
سن |
15-25 ساله %3/23 |
26-35 ساله %6/46 |
36-45 ساله %5/16 |
46-55 ساله %7/8 |
56-65 ساله %4/3 |
بیش از 66 سال %5/1 |
||||
|
میزان تحصیلات |
بی‌سواد %6/28 |
دیپلم %7/61 |
فوق دیپلم %3/5 |
لیسانس %4/3 |
فوق لیسانس و بالاتر %1 |
|||||
|
تعداد اعضای خانواده |
1-2 نفر %7/9 |
3-4 نفر %7/44 |
5-6 نفر %2/28 |
7-8 نفر %2/10 |
بیش از 8 نفر %3/7 |
|||||
|
وضعیت فعالیت |
شاغل |
دامدار %2/25؛ کشاورز %1/31؛ کارگر %0/15؛ کارمند %4/3 |
||||||||
|
غیرشاغل |
خانه‌دار %9/20؛ دانشجو %5/0؛ سرباز %0/1؛ بیکار%9/2 |
|||||||||
|
مهم‌ترین منبع درآمد |
کشاورزی %5/34؛ دامداری %1/29؛ کارگری %9/20؛ صنایع % 1/12؛ سایر %5/3 |
|||||||||
|
متوسط درآمد خانوار |
زیر 500 هزار تومان %3/23 |
500 هزار تا یک میلیون %2/42 |
1 تا 5/1 میلیون %8/23 |
2-5/1 میلیون %2/9 |
بیش از 2 میلیون تومان % 5/1 |
|||||
|
مدت اقامت در روستا |
زیر 5 سال %4/3 |
5 تا 10 سال %7/8 |
10 تا 15 سال %2/25 |
15 تا 20 سال %6/12 |
بالای 20 سال %50 |
|||||
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
جدول 6. درصد آماره‌های توصیفی گویه‌های نگرش زیستمحیطگرایانه
|
بعد |
کد |
بسیار کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
بسیار زیاد |
میانگین |
انحراف معیار |
سطح معناداری |
|
جهت‌گیری زیست‌کره |
B1 |
93/8 |
25/6 |
11/49 |
04/33 |
68/2 |
14/3 |
92/0 |
000/0 |
|
B2 |
679/2 |
071/16 |
286/39 |
179/40 |
786/1 |
223/14 |
835/0 |
000/0 |
|
|
B3 |
893/0 |
464/4 |
536/45 |
179/40 |
929/8 |
518/3 |
759/0 |
000/0 |
|
|
B4 |
000/0 |
571/3 |
000/50 |
714/35 |
714/10 |
536/3 |
734/0 |
000/0 |
|
|
جهت‌گیری نوع‌دوستانه |
B5 |
893/0 |
143/7 |
893/50 |
571/28 |
500/12 |
446/3 |
837/0 |
000/0 |
|
B6 |
893/0 |
036/8 |
571/53 |
000/25 |
500/12 |
402/3 |
843/0 |
000/0 |
|
|
B7 |
786/1 |
250/6 |
357/55 |
250/31 |
357/5 |
321/3 |
750/0 |
000/0 |
|
|
جهت‌گیری خودخواهانه |
B8 |
893/0 |
821/9 |
214/48 |
929/33 |
143/7 |
366/3 |
794/0 |
000/0 |
|
B9 |
786/1 |
036/8 |
750/43 |
714/35 |
714/10 |
455/3 |
858/0 |
000/0 |
|
|
B10 |
786/1 |
250/6 |
714/35 |
857/42 |
393/13 |
598/0 |
864/0 |
000/0 |
|
|
B11 |
000/0 |
036/8 |
964/41 |
071/41 |
929/8 |
509/3 |
771/0 |
000/0 |
|
|
B12 |
000/0 |
821/9 |
286/39 |
286/39 |
607/11 |
527/3 |
827/0 |
000/0 |
|
|
B13 |
786/1 |
357/5 |
964/41 |
714/35 |
179/15 |
571/3 |
877/0 |
000/0 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
در ادامه برای بررسی بیشتر سه بعد نگرش محیط‌زیست‌گرایانة متأثر از طرح جایکا، نخست نرمال‌بودن یا نبودن ابعاد پژوهش بررسی شد. با توجه به اینکه ابعاد پژوهش از ترکیب گویه‌هایی در طیف لیکرت حاصل شده و مقیاس به مقیاس فاصله‌ای تغییر یافته‌اند (اصغرپور ماسوله، 1392: 22)، به‌منظور بررسی نرمال‌بودن توزیع صفات شاخص‌ها و متغیرها از خطای استاندارد ضرایب چولگی و کشیدگی استفاده شد؛ بدین‌صورت که اگر مقدار این خطا کوچک‌تر از 2- یا بزرگ‌تر از 2+ باشد، در آن صورت فرض نرمال‌بودن توزیع رد می‌شود (حبیب‌پور و صفری، 1388: 190-191). همچنین چنانچه ضرایب چولگی و کشیدگی بین 5/1- و 5/1+ باشد، توزیع ابعاد پژوهش نرمال است؛ بنابراین با توجه به
جدول (7) ابعاد پژوهش نرمال هستند.
جدول 7. نتایج آزمون نرمال‌بودن ابعاد نگرش محیط‌زیست‌گرایانه
|
ابعاد |
تعداد |
چولگی |
کشیدگی |
نتیجة آزمون |
||
|
ضریب |
خطا |
ضریب |
خطا |
|||
|
جهت‌گیری زیست‌کره |
206 |
030/0- |
169/0 |
174/0- |
337/0 |
تأیید نرمال |
|
جهت‌گیری نوع‌دوستانه |
206 |
093/0 |
169/0 |
420/0 |
337/0 |
تأیید نرمال |
|
جهت‌گیری خودخواهانه |
206 |
688/0- |
169/0 |
320/1 |
337/0 |
تأیید نرمال |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
بنابراین با توجه به نرمال‌بودن ابعاد نگرش محیط‌زیست‌گرایانة پژوهش از آزمون T تک‌نمونه‌ای استفاده شد. در این زمینه میانگین محاسبه‌شدة ابعاد نگرش زیست‌گرایانة پژوهش با میانگین فرضی (3) سنجیده و تأیید می‌شود که میانگین واقعی نظر کل پاسخگویان از 3 بزرگ‌تر و در حد متوسط به بالاست و با توجه به میزان معناداری به‌دست‌آمده برای تمام ابعاد که کمتر از 0.05 است، این ابعاد معنادار و قابل تعمیم به کل جامعه است. همچنین حد زیاد و کم تمام ابعاد مثبت بوده است؛ بدین معنا که میانگین جامعه در این ابعاد بیش از مقدار آزمون‌شده است. این نتیجه گویای این است که طرح جایکا در روستاهای مدنظر در حد متوسط رو به بالا در تغییر نگرش عشایر به محیط‌زیست پیرامونی خویش نقش مثبتی داشته است؛ افزون بر این، با توجه به میانگین‌های به‌دست‌آمده از هر بعد، نگرش خودخواهانة عشایر ساکن در روستاهای مدنظر بیش از نگرش نوع‌دوستانه و زیست‌کره است (جدول 8).
جدول 8. نتایج آزمون‌های T تک‌نمونه‌ای
|
ابعاد جهت‌گیری |
میانگین |
انحراف معیار |
Test Value = 3 |
|||||
|
T |
درجة آزادی |
سطح معناداری |
تفاوت میانگین |
تفاوت فاصلة سطح اطمینان %95 |
||||
|
حد پایین |
حد بالا |
|||||||
|
زیست‌کره |
355/3 |
655/0 |
737/5 |
000/111 |
000/0 |
355/0 |
232/0 |
477/0 |
|
نوع‌دوستانه |
398/3 |
541/0 |
796/7 |
000/111 |
000/0 |
398/0 |
297/0 |
499/0 |
|
خودخواهانه |
551/3 |
625/0 |
332/9 |
000/111 |
000/0 |
551/0 |
343/0 |
668/0 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
در ادامه با توجه به گستردگی و تنوع شاخص‌های رفتار زیستمحیطگرایانه در پژوهش حاضر به‌منظور کاهش شاخص‌ها به تعداد محدود، از تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شده است؛ بنابراین نخست برای اطمینان از مورد تأیید بودن آزمون تحلیل عاملی برای شاخص‌های پژوهش با بهره‌گیری از نرم‌افزار SPSS، آزمون Bartlet و KMO به کار رفت که این میزان برابر با 806/0 به دست آمده و دلیلی بر تأیید تحلیل عاملی است.
جدول 9. آزمون معناداری بارتلت و KMO
|
مقدار کیزر – میر - اولکین برای کفایت نمونه‌گیری |
806/0 |
|
|
آزمون کروی بارتلت |
مقدار کای اسکوئر |
800/3771 |
|
درجة آزادی |
666 |
|
|
سطح معناداری |
000/0 |
|
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
استخراج عوامل
همان‌طور که نتایج نشان می‌دهد 6 عامل قابلیت تبیین واریانس‌ها را دارند که عوامل به‌دست‌آمده با روش واریماکس چرخش داده شده‌اند. عوامل اول تا ششم درمجموع 69.98 درصد از واریانس‌ها را تبیین می‌کنند. از این بین، عامل اول، مهم‌ترین عاملی است که با مقدار ویژة 13.6، به‌تنهایی 36.75 درصد از واریانس‌ها را تبیین می‌کند (جدول 10).
جدول 10. عوامل استخراج‌شده، مقادیر ویژه و درصد واریانس آنها از مجموع شاخص‌ها
|
عوامل |
مقادیر ویژة اولیه |
مجموع مجذورات بارهای عاملی استخراج‌شده |
مجموع مجذورات بارهای عاملی چرخش‌یافته |
|||||||
|
جمع |
درصد از واریانس |
درصد تجمعی |
جمع |
درصد از واریانس |
درصد تجمعی |
جمع |
درصد از واریانس |
درصد تجمعی |
||
|
1 |
600/13 |
756/36 |
756/36 |
600/13 |
756/36 |
756/36 |
443/7 |
116/20 |
116/20 |
|
|
2 |
907/3 |
559/10 |
315/47 |
907/3 |
559/10 |
315/47 |
997/4 |
507/13 |
623/33 |
|
|
3 |
245/3 |
771/8 |
085/56 |
245/3 |
771/8 |
085/56 |
656/4 |
583/12 |
206/46 |
|
|
4 |
179/2 |
888/5 |
974/61 |
179/2 |
888/5 |
974/61 |
553/3 |
603/9 |
809/55 |
|
|
5 |
596/1 |
312/4 |
286/66 |
596/1 |
312/4 |
286/66 |
767/2 |
477/7 |
286/63 |
|
|
6 |
370/1 |
701/3 |
987/69 |
370/1 |
701/3 |
987/69 |
479/2 |
701/6 |
987/69 |
|
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
نمودار سنگ‌ریزه یا Scree Plot در تحلیل عاملی
همان‌طور که در نمودار سنگ‌ریزه یا Scree Plot دیده می‌شود، 6 عامل مقدار ویژة بیش از یک دارند؛ به بیان دیگر مجموع 37 عامل خرد مربوط به زیستمحیطگرایانه، امکان کاهش به 6 عامل ویژه را دارد و به‌طور کلی رفتارهای زیستمحیطگرایانة مربوط به طرح جایکا با 6 عامل تبیین می‌شود.
شکل 2. تصویر گرافیکی مقدار ویژة عوامل استخراج‌شده
نتایج نشان داد مهم‌ترین عامل در رفتار زیستمحیطگرایانه، مسئولیت‌پذیری اجتماعی دربرابر محیط‌زیست است که با مقدار ویژة 60/13، درمجموع واریانس 75/36 را در کل واریانس‌ها به دست آورده است.
جدول 11. استخراج عوامل و متغیرهای بارگذاری‌شده دررفتارهای زیست‌گرایانه
|
شناسایی عامل |
همبستگی |
متغیر |
|
بازیافت مقدار ویژه: 59/1 درصد واریانس: 31/4 |
754/0 |
پاک‌سازی داوطلبانة محیط‌زیست (جنگل‌ها و مراتع) |
|
899/0 |
استفاده از وسایل بازیافتی |
|
|
623/0 |
استفاده از چوب جنگل برای تهیة هیزم |
|
|
810/0 |
استفاده از چوب‌های درختان جنگلی برای تهیة زغال و... |
|
|
حفاظت محیط‌زیست مقدار ویژه: 90/3 درصد واریانس: 55/1 |
766/0 |
علاقه به کشت گونه‌های گیاهی در حال انقراض |
|
757/0 |
نسوزاندن باقی‌ماندة ساقه (کاه و کُلَش) پس از برداشت محصولات |
|
|
772/0 |
نریختن زباله‌های خانگی خود در جنگل‌ها، مراتع و مزارع یا اطراف آنها |
|
|
637/0 |
اهمیت‌دادن به حفاظت از اکوسیستم گونه‌های گیاهی و جانوری |
|
|
798/0 |
استفاده از کودهای آلی و سبز به جای مصرف کودهای شیمیایی |
|
|
850/0 |
تمایل به کاشت درختان در منطقه |
|
|
851/0 |
حفظ منابع زیست‌محیطی برای نسل‌های آینده |
|
|
771/0 |
تلاش برای حفظ محیط‌زیست |
|
|
661/0 |
برپانکردن آتش در طبیعت با بی‌احتیاطی یا استعمال‌نکردن دخانیات |
|
|
792/0 |
اهمیت آموزش مسائل زیست‌محیطی |
|
|
همکاری و مشارکت مقدار ویژه: 17/2 درصد واریانس: 88/5 |
665/0 |
همکاری با مأموران منابع طبیعی درزمینة حفاظت از جنگل‌ها و مراتع |
|
800/0 |
کمک و همکاری درزمینة خاموش‌کردن آتش جنگل‌ها و مراتع |
|
|
665/0 |
همکاری با قرقبان‌های محلی |
|
|
763/0 |
همکاری درزمینة اطلاع‌رسانی به ادارة منابع طبیعی |
|
|
680/0 |
همکاری با دستگاههای اجرایی در اجرای طرح‌های محیط‌زیستی و حفاظت از جنگل‌ها و مراتع |
|
|
814/0 |
مشارکت جامعة عشایری در حفظ محیط‌زیست |
|
|
737/0 |
هماهنگی با کارشناسان جنگلبانی و منابع طبیعی برای پیشگیری از ایجاد آتش‌سوزی در جنگل‌ها |
|
|
قانون و مقررات مقدار ویژه: 37/1 درصد واریانس: 70/3 |
563/0 |
احترام جامعة عشایری به قوانین برای چرای دام در مراتع |
|
766/0 |
جلوگیری از قاچاق چوب توسط هر فردی |
|
|
560/0 |
بیرون‌کردن افراد سودجو از عرصه‌های منابع طبیعی |
|
|
مسئولیت‌پذیری اجتماعی دربرابر محیط‌زیست مقدار ویژه: 60/13 درصد واریانس: 75/36 |
627/0 |
برخورد با افرادی که قصد تخریب جنگل و تبدیل آن را به زمین زراعی دارند |
|
707/0 |
جلوگیری از چرای بی‌رویة دام‌ها در مراتع |
|
|
521/0 |
جلوگیری از تخریب زمین‌ها و مراتع ملی |
|
|
605/0 |
جلوگیری از تخریب خاک و قطع بوته‌های گیاهی با ماشین‌آلات سنگین |
|
|
542/0 |
جلوگیری از ورود غیرمجاز دام‌ها به مراتع و جنگل‌ها |
|
|
818/0 |
تلاش برای جلوگیری از قطع درختان |
|
|
577/0 |
نگهبانی از جنگل‌ها و مراتع احیاشده |
|
|
571/0 |
قطع‌نکردن درختان و جلوگیری از قطع درختان توسط دیگران |
|
|
تلاش برای افزایش دانش زیست‌محیطی مقدار ویژه: 24/3 درصد واریانس: 77/8 |
570/0 |
ملزم‌کردن خود به شرکت در جلسات ادارة منابع طبیعی |
|
748/0 |
انتقال دانش زیست‌محیطی خود به دیگران |
|
|
680/0 |
مطالعة کتب و نشریات زیست‌محیطی |
|
|
624/0 |
تمایل به حضور در جلسات محلی برای حفظ محیط‌زیست |
|
|
777/0 |
درک اینکه تخریب جنگل‌ها و مراتع زندگی آیندة عشایر را به خطر می‌اندازد |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
در ادامه برای بررسی بیشتر 6 عامل به‌دست‌آمده که حاصل تحلیل عاملی اکتشافی شاخص‌های رفتار زیستمحیطگرایانه است، نخست نرمال‌بودن یا نبودن عوامل پژوهش بررسی شد. با توجه به اینکه عوامل از ترکیب گویه‌هایی در طیف لیکرت حاصل شدند و مقیاس به مقیاس فاصله‌ای تغییر یافتند (اصغرپور ماسوله، 1392: 22)، به‌منظور بررسی نرمال‌بودن توزیع صفات عوامل از خطای استاندارد ضرایب چولگی و کشیدگی استفاده شد که نتایج نرمال‌بودن عوامل به‌دست‌آمده را نشان می‌دهد.
در ادامه با توجه به نرمال‌بودن عوامل، برای بررسی میانگین عوامل به‌دست‌آمده از آزمون T تک‌نمونه‌ای استفاده شد. نتایج نشان می‌دهد میانگین محاسبه‌شدة عوامل رفتارهای زیست‌گرایانة پژوهش با میانگین فرضی (3) سنجیده و تأیید می‌شود میانگین واقعی نظر کل پاسخگویان از 3 بیشتر و در حد متوسط به بالاست. با توجه به میزان معناداری به‌دست‌آمده که برای تمام عوامل کمتر از 0.05 است، این ابعاد معنادار و قابل تعمیم به کل جامعه است. همچنین حد زیاد و کم تمام ابعاد مثبت بوده است؛ بدین معنا که میانگین جامعه در این عوامل بیش از مقدار آزمون‌شده است. این نتیجه گویای این است که در روستاهای بررسی‌شده طرح جایکا سبب بهبود رفتارهای زیستمحیطگرایانة عشایر شده است که بهره‌برداران اصلی محیط‌زیست منطقه هستند (جدول 13).
جدول 12. نتایج آزمون نرمال‌بودن عوامل رفتار زیست‌گرایانه
|
ابعاد |
تعداد |
چولگی |
کشیدگی |
||
|
ضریب |
خطا |
ضریب |
خطا |
||
|
بازیافت |
206 |
0.046- |
0.169 |
0.05 |
0.337 |
|
حفاظت محیط‌زیست |
206 |
0.164- |
0.169 |
0.105 |
0.337 |
|
همکاری و مشارکت |
206 |
0.083 |
0.169 |
0.047- |
0.337 |
|
قانون و مقررات |
206 |
0.233- |
0.169 |
0.059 |
0.337 |
|
مسئولیت‌پذیری اجتماعی دربرابر محیط‌زیست |
206 |
0.381 |
0.169 |
0.165- |
0.337 |
|
تلاش برای افزایش دانش زیست‌محیطی |
206 |
0.122 |
0.169 |
0.494- |
0.337 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
جدول 13. بررسی میانگین شاخص‌های رفتار زیست‌محیطی به تفکیک عوامل رفتار زیستمحیطگرایانه
|
عوامل |
میانگین |
انحراف معیار |
Test Value = 3 |
|||||
|
T |
درجة آزادی |
سطح معناداری |
تفاوت میانگین |
تفاوت فاصلة سطح اطمینان %95 |
||||
|
حد پایین |
حد پایین |
|||||||
|
بازیافت |
3.51 |
0.67 |
11.07 |
205 |
0.00 |
0.51 |
0.42 |
0.61 |
|
حفاظت محیط‌زیست |
3.54 |
0.57 |
13.45 |
205 |
0.00 |
0.54 |
0.46 |
0.62 |
|
همکاری و مشارکت |
3.48 |
0.66 |
10.32 |
205 |
0.00 |
0.48 |
0.39 |
0.57 |
|
قانون و مقررات |
3.53 |
0.70 |
10.70 |
205 |
0.00 |
0.53 |
0.43 |
0.62 |
|
مسئولیت‌پذیری اجتماعی دربرابر محیط‌زیست |
و 3.46 |
0.65 |
10.11 |
205 |
0.00 |
0.46 |
0.37 |
0.55 |
|
تلاش برای افزایش دانش زیست‌محیطی |
3.50 |
0.65 |
11.05 |
205 |
0.00 |
0.50 |
0.41 |
0.59 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
شکل 3. میانگین عوامل رفتارهای زیستمحیطگرایانة حاصل از تحلیل عاملی اکتشافی
افزون بر این، در ادامه برای بررسی عوامل رفتارهای زیستمحیطگرایانة حاصل از تحلیل عاملی اکتشافی در بین هریک از روستاهای مطالعه‌شده از مدل PSI[10] استفاده شده است. جدول (14) نتایج
مدل PSI را نشان می‌دهد. با توجه به جدول، طرح جایکا بیشترین تغییر را در رفتار زیست‌محیطی روستاییان در روستای تبرک سفلی و کمترین تأثیر را در روستای گزستان داشته است. در روستای تبرک سفلی همان‌طور که از نام این روستا پیداست[11]، با اجرای طرح جایکا و افزایش دانش زیست‌محیطی عشایر، جایگزینی مشاغل دیگر و...، تغییر نگرش و رفتار عشایر ملموس‌تر بوده است؛ در حالی که در روستای گزستان به علت آگاهی و نیز اشتغال بیشتر در سایر مشاغل همانند معادن اطراف، دامداری، کشاورزی، گیاهان دارویی و... این‌گونه نبوده است.
جدول 14. نتایج رتبه‌بندی تأثیر عوامل رفتارهای زیست‌محیطی به تفکیک روستاهای مطالعه‌شده با استفاده از مدل psi
|
عوامل |
تبرک سفلی |
گزستان |
مازه‌رشته |
دورک سفلی |
طارم |
|
|
بازیافت |
ϕ |
0.1661 |
0.1626 |
0.1667 |
0.1675 |
0.1611 |
|
حفاظت محیط‌زیست |
0.1669 |
0.1545 |
0.1593 |
0.1665 |
0.1580 |
|
|
همکاری و مشارکت |
0.1662 |
0.1507 |
0.1524 |
0.1663 |
0.1567 |
|
|
قانون و مقررات |
0.1664 |
0.1486 |
0.1551 |
0.1579 |
0.1503 |
|
|
مسئولیت‌پذیری اجتماعی دربرابر محیط‌زیست |
0.1664 |
0.1511 |
0.1522 |
0.1633 |
0.1527 |
|
|
تلاش برای افزایش دانش زیست‌محیطی |
0.1664 |
0.1507 |
0.1533 |
0.1628 |
0.1523 |
|
|
PSI هر گزینه |
ψ |
0.9985 |
0.9182 |
0.9390 |
0.9842 |
0.9311 |
|
رتبه |
1 |
5 |
3 |
2 |
4 |
|
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
نتیجه‌گیری
اجرای طرح‌های مشارکت‌محور همانند طرح مدیریت مشارکتی جنگل و مرتع (جایکا) به‌ویژه در مناطق عشایری و روستایی (که بیشترین ارتباط و تعامل را با محیط‌زیست پیرامونی خویش دارند)، ضمن افزایش دانش و آگاهی زیست‌محیطی آنان به تغییر نگرش و رفتارشان دربرابر محیط‌زیست می‌انجامد و از تخریب بی‌رویة منابع طبیعی و محیط‌زیست جلوگیری می‌کند. از سوی دیگر، دستیابی به میزان تغییرات و نحوة تأثیرگذاری این طرح‌ها بر نگرش جامعة محلی به محیط‌زیست و رفتار با آن، پس از اجرای طرح‌های محیط‌زیستی ضرورتی دوچندان دارد که هدف اصلی پژوهش حاضر بوده است.
براساس نتایج آزمون T تک‌نمونه‌ای، طرح جایکا تأثیر زیاد و معناداری بر نگرش جامعة عشایری روستاهای درگیر در این طرح داشته است. همچنین با توجه به میانگین گویه‌های شاخص نگرش زیستمحیطگرایانه، گویه‌های بعد جهت‌گیری خودخواهانه میانگین بیشتری نسبت به سایر گویه‌ها داشته‌اند. دلیل این امر این است که عشایر محیط‌زیست و منابع پیرامونی را متعلق به خود می‌دانند؛ زیرا زندگی و حیات عشایر به منابع محیطی وابسته است.
افزون بر این براساس نتایج، تحلیل عاملی برای تغییرات ایجادشده در تمام عوامل مثبت است و بیشترین تغییرات در عامل تلاش برای افزایش دانش زیست‌محیطی دیده شده است. در مرتبة بعد بیشترین تغییرات در عامل همکاری و مشارکت دیده و سبب تقویت همکاری و مشارکت عشایر ساکن در روستاهای مدنظر شده که در جهت تأیید مواضع نظریه‌های فعال‌سازی هنجاری و ارزش‌باور است.
درمجموع طرح جایکا تقریباً بر تمام عوامل به‌دست‌آمده از 37 گویة مدنظر، تأثیرات مثبت یکسانی داشته است؛ بنابراین طرح مدنظر آثار مثبت و معناداری بر رفتار عشایر روستاهای بررسی‌شده داشته است.
با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، طرح جایکا سبب اصلاح رفتارهای زیستمحیطگرایانة عشایر شده است که بهره‌برداران اصلی محیط‌زیست منطقه هستند و این امر با نظریه‌های اخلاقی دونلاپ و همکاران[12] (2000) دربارة بوم‌شناسی مطابقت دارد. بر این اساس پیشنهاد می‌شود:
- آموزش‌های زیست‌محیطی به افراد جامعة محلی در حفاظت از محیط در اولویت قرار گیرد؛
- به برنامه‌های مشارکتی مردم محلی در حفظ محیط‌زیست اهمیت زیادی داده شود؛
- در فرایند ایجاد محدودیت‌های زیست‌محیطی در جوامع محلی مشابه حتماً به جایگزین‌های مالی و شغلی آن برای افراد محلی توجه شود؛
- بسته‌های تشویقی به داوطلبان و فعالان حوزة محیط‌زیست در جوامع محلی اختصاص داده شود.
[1] Value – Belief – Norm (VBN)
[2] Biospheric, Altruistic and Egoistic
[3] Yeboah & Kaplowitz
[4] Joachim at al
[5] Tengberg et al
[6] Chen and Chai
[7] Ibtissem
[8] Bedrous
[9] Biel & Thogersen
[10] روش PSI مخفف عبارت Preference selection index یا شاخص انتخاب ارجحیت، از روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره است. این روش را مانیا و بیهت (Maniya & Bihat) در سال 2010 ارائه کردند. در روش پیشنهادی لازم نیست اهمیت نسبی بین صفات اختصاص یابد؛ علاوه بر این نیازی به محاسبة وزن صفات درگیر در تصمیم‌گیری در این روش نیست. این روش زمانی مفید است که در تصمیم‌گیری دربارة اهمیت نسبی بین صفات اختلاف نظر وجود داشته باشد. از مزایای این روش این است که با ماتریس تصمیم معیار - گزینه، هم وزن معیارها را محاسبه و هم گزینه‌ها را رتبه‌بندی می‌کند. ماتریس تصمیم این روش همانند ماتریس تصمیم روش تاپسیس است؛ با این تفاوت که در روش‌هایی مانند تاپسیس یا ویکور یا الکتره برای رتبه‌بندی گزینه‌ها باید وزن معیارها را از روش‌های دیگر محاسبه کرد؛ در حالی که در روش PSI، وزن معیارها با الگوریتم خود روش محاسبه می‌شود.
[11] تبرک به معنی تبر کوچک است که همة اهالی روستا از قدیم داشته و به گردآوری هیزم با آن مشغول بوده‌اند.
[12] Dunlap et al
)
