نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یزد، یزد، ایران
2 استادیار گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یزد، یزد، ایران
3 استادیارگروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یزد، یزد ، ایران
چکیده
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction
1.1. Problem Statement
One of the new trends that has had a tremendous impact on the process of changing the views and methods of urban planning in the second half of the twentieth century is the social and qualitative theories of development.
Accordingly, the main purpose of this study is to assess the quality of life in the historical context of Yazd by using indicators appropriate to the nature of life and culture of its inhabitants. The historical fabric of Yazd was once dynamic and solid with a structure and function appropriate to the needs of its inhabitants. But today it faces many problems including the departure of the indigenous population and its replacement with non-indigenous people (Vaziri, 2017, p. 34; Sarai & Alyan, 2015, p. 82), various behavioral disorders and insecurity, low-income residents (Zangiabadi et al., 2015: 133), high unemployment, pettiness land plots (ibid., 145), the existence of incompatible uses in the vicinity of residential structures, low environmental quality, and the multiplicity of unsanitary space.
The neighborhoods of the historical fabric of Yazd are not in a favorable situation in terms of stability (Sarai & Alian, 2015, p. 79; Zangiabadi et al., 2015, p. 154). However, life in this context- which shows the cultural identity of different periods of Yazd history- is ongoing and its body is largely responsible for urban life (Razeghi & Horandi, 2018, p. 70). Still, the goal of 73% of Yazd tourists is to visit historical places (Dehghanapour Farashah, 2016, p. 17). Therefore, the development of a development framework or any appropriate intervention that guarantees its sustainable survival depends on the awareness of the many quality of life in this fabric.
Given the above issues, the research question is as follows:
- What is the quality of life in the historical fabric of Yazd and which neighborhood has the highest quality of life?
2. Research Methodology
2.1. Research Method
In addition to the four dimensions of the type of index, the degree of specificity of the indicators (localization of indicators), scale, and time, the fifth dimension is dedicated to the importance of quality of life of different social groups in the city. The urban population may be distinguished from a large number of certain levels including class, age, lifestyle, gender, and ethnicity (ibid., 22). Therefore, the prevailing approach to examine the quality of life in the scale of Yazd historical context in this article is a combined approach (using objective and subjective indicators). In the first stage, after reviewing the existing theoretical foundations and previous researches, especially in Iran, a list of objective and subjective criteria was prepared. By referring to the neighborhoods and in-depth and exploratory interviews, the type of criteria and sub-criteria were reviewed and corrected in accordance with the "social and cultural conditions of the residents" and the "accessibility of the required data". The social group selected as the statistical population is the heads of households living in the neighborhoods in 2018 (time of data collection).
The second stage was dedicated to empirical studies in which the quality of life in 9 neighborhoods of the historical context of Yazd was measured from both mental and objective perspectives. At this stage and in the first step, to understand the level of residents' satisfaction with their living environment (measuring the quality of mental life) according to the research criteria, a questionnaire was developed and distributed among households living in neighborhoods and completed in a face-to-face interview. The total sample size was determined by Cochran's method, 371 households. The basis for determining the share of samples in neighborhoods is the relative share of the number of households living in each neighborhood out of a total of 10,795 households living in the historical context in the last official census of the Statistics Center of Iran in 2016. Cronbach's alpha coefficient was used to determine the reliability of the questionnaires and according to the value of Cronbach's alpha coefficient (0.768), it was concluded that the research tool has good reliability.
In the second step of the second stage, based on the results obtained from completing the questionnaires and using the technique of "exploratory factor analysis", the factors affecting the quality of life and the role and importance of each in the quality of life in certain neighborhoods were determined.
In the third step, the quality of the objective and mental life of the residents was measured in parallel. For subjective assessment, after processing the data obtained from the questionnaires, during the overlapping process of the layers related to each questionnaire and according to the scores obtained using the ANP technique, a zoning map of residents' satisfaction with the quality of life in the historical context was produced separately for each neighborhood. In parallel, to measure the objective quality of life of 9 neighborhoods, in a GIS environment, a one-by-one map of criteria and sub-criteria and finally a zoning map of the objective quality of life of the historical context of Yazd by each neighborhood from the overlap of layers (according to AN produced.
Table 1. Dimensions, Criteria, and Sub-criteria of the Research
Dimensions
Criterion
under the criteria
Economic
investment
Owners' willingness to invest in improving their property
How to seize property
Housing ownership
social
Sense of belonging
Not wanting to immigrate
The degree of intimacy between the residents of the neighborhood and happiness
The extent of cooperation to solve neighborhood problems
Security
The rate of theft of money, gold, and property
The traffic of evil and delinquent people
Pedestrian traffic safety at night
Security of women and children
Ruined places and wrong places
The lighting of passages and alleys
Physical-spatial
Transportation
Access to public transport
Public transport safety
Access to parking
Services and infrastructure
Condition of sidewalks and sidewalks
Access to health centers
Access to commercial use
Access to cultural-sports centers
Access to educational use
Access to green space and park
Physical characteristics
Area of buildings
Quality of buildings
Old buildings
Building resistance
Inactive applications
environmental
The crowd and crowded environment
(Noise pollution caused by motorcycle traffic)
Graffiti, ruined places, etc. (visual pollution)
Green space quality
How to collect garbage
Source: Authors
3. Conclusion
Today, the quality of urban life is one of the new concerns of urban management and planning institutions, and accordingly, planners are trying to show the quality of life at different geographical levels. Meanwhile, the evaluation of the quality of life in the historical context and the value of our country's cities, which show the cultural identity of different periods of this country's history, is effective in identifying the current situation, awareness of their strengths, shortcomings and possible shortcomings. In this regard, one of the best models of evaluation is the simultaneous use of objective and subjective indicators, and ignoring each of these indicators creates problems in urban planning; Therefore, in this article, the quality of life of the historical context of Yazd in relation to economic, social, environmental and physical-spatial dimensions and developed criteria related to each dimension and in accordance with the local characteristics of the region were measured.
The results of measuring the quality of life in the historical context of Yazd showed that security, quality of the environment, neighborhood relations, transportation, sense of belonging, physical characteristics of buildings and services and infrastructure are seven major factors affecting the quality of life in the historical context of Yazd; Of course, the importance of these factors in the current quality of life of people living in this context is not the same. Environmental quality factor has been far more important than other factors affecting the quality of life of the inhabitants of the historical context of Yazd (to see all the identified influencing factors, please refer to tables 5 and 6).
Residents of the historical context of Yazd city have expressed dissatisfaction with the status of most of the quality of life indicators selected by the research, and the highest level of dissatisfaction has been with the lighting and asphalt of roads and alleys and noise and visual pollution in the area. Satisfaction surveys from 33 selected research indicators indicate that the level of satisfaction with security and neighborhood relations is at the highest level and satisfaction with the quality of the environment and services and infrastructure is at the lowest level.
The results obtained from the quality of life zoning map of the historical context of Yazd also indicate that the Zoroastrian neighborhood has a better quality of life than other neighborhoods in the research area and the neighborhoods of Shash Badgiri and Fahadan have the lowest quality of life.
کلیدواژهها [English]
. مقدمه
1.1. طرح مسئله
یکی از گرایشهای نو که تأثیر شگرفی بر فرایند تحول دیدگاهها و روشهای برنامهریزی شهری در نیمة دوم قرن بیستم داشته، نظریههای اجتماعی و کیفی توسعه است. سازمان ملل با این نوع نگاه به توسعه و بهمنظور توجه به بُعد انسانی آن و ایجاد دنیایی با تمرکز بر زندگی سالم، طولانی و باکیفیت، از سال 1990 مفهوم توسعة انسانی را به ادبیات توسعه وارد کرد. مقولة کیفیت زندگی در سالهای اخیر متأثر از تغییر نگاه از توسعة تکبعدی و کمّی به توسعة چندبعدی و کیفی قرار گرفته است. درواقع رواج مفهوم «کیفیت زندگی»، کنشی علیه توجه صرف به توسعة اقتصادی در سطح ملی و توجه به توسعة صرفاً کالبدی- کارکردی در مقیاس شهری و نیز تلاشی در مسیر توجه به معیارهای کیفی در عرصة برنامهریزی است (ساعدنیا و همکاران، 1395: 2).
موضوع کیفیت زندگی شهری و شناخت عوامل تعیینکنندة آن، با وجود چالشهای متعدد در مناطق شهری در سالهای اخیر توجهات زیادی را به خود جلب کرده و بهطور فزایندهای به موضوع پژوهشهای جدید و مختلف تبدیل شده است. از جنبة عملی نیز، از اواخر دهة 1980، مقایسة کیفیت زندگی در میان مناطق باارزش از دید کارگران، مدیران و سیاستگذاران در مرکز توجه قرار گرفت (Faria et al., 2018: 30, as cited in: Blomquist et al., 1988). اینگونه پژوهشها زمینهساز شناسایی نواحی مسئلهدار شهر، تعیین اولویتهای مهمتر زندگی شهروندان، علل نارضایتی مردم از مدیریت خدمات شهر و ابزاری مناسب برای سیاستمداران و پژوهشگران شهری است (رضوانی و همکاران، 1389: 89؛ شفیعا و همکاران، 1392: 28)؛ اما در نظام برنامهریزی و مدیریت شهری ایران به این موضوع توجه بسیار اندکی شده است و برخلاف بسیاری از کشورهای دیگر حتی مرجع و سازمان مشخصی برای ارائه و پایش مسائل، محورها، شاخصها و اندازهگیری سطح رضایت و کیفیت زندگی شهروندان (بهویژه در شهرها بهمثابة کانون اصلی زیست و زندگی انسان) و مسائل و مشکلات در ارتباط با آن وجود نداشته است و ندارد (وظیفهدوست و امینی، 1388: 2)؛ علاوه بر این از یک سو، بیشتر پژوهشهای انجامشده در این زمینه در کشور ایران در سطح یک شهر است و پژوهشهای در مقیاس بخشی از شهر، آن هم در بافتهای تاریخی و قدیمی شهرها کمتر انجام شده است؛ از سوی دیگر، بیشتر پژوهشها، کیفیت زندگی را با رویکرد عاملیتی- عینی و بهندرت با استفاده از هر دو نوع رویکرد ساختاری و عاملیتی ارزیابی کردهاند؛ همچنین توجه به مبانی نظری و مدلهای مفهومی ناسازگار با فرهنگ زندگی شهری در ایران موجب استخراج مدلهای تحلیلی غیربومی و دستیابی به نتایج معیوب شده است (شفیعا و همکاران، 1392: 42).
در چنین شرایطی برای پرهیز از تکرار اشتباهات گذشته و تلاش بهمنظور بهبود کیفیت زندگی در محیطهای شهری و پایدارکردن توسعة آنها، انجام پژوهشهایی دربارة کیفیت زندگی شهروندان و میزان رضایتمندی آنها در مناطق و محلات شهرها از کیفیت زندگیشان و شناخت عوامل مؤثر بر آنها، زمینهای مناسب را ایجاد میکند تا برنامهریزان و مدیران شهری در ارائة طرحها و برنامههای خود از توجه صرف به بعد کالبدی فراتر بروند و به ابعاد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی طرحها و برنامهها بیشتر توجه کنند و راهبردها و اولویتهای برنامهها و طرحهای خود را با نیازهای خاص هر محله تطبیق دهند. بر این اساس، هدف اصلی این پژوهش، ارزیابی کیفیت زندگی محلات بافت تاریخی شهر یزد با بهکارگیری شاخصهای متناسب با ماهیت زندگی و فرهنگ ساکنان آن است. بافت تاریخی شهر یزد زمانی با ساختار و کارکرد مناسب و متناسب با نیازهای ساکنان خود، از پویایی و صلابت برخوردار بود؛ اما امروزه با مسائل متعددی مواجه شده است؛ ازجمله خروج جمعیت بومی و جایگزینی آن با افراد غیربومی (وزیری، 1396: 34؛ سرایی و علیان، 1394: 82)، انواع ناهنجاریهای رفتاری و ناامنی، سکونت ساکنان کمدرآمد (زنگیآبادی و همکاران، 1394: 133) و میزان زیاد بیکاری، ریزدانگی قطعات زمین (همان، 145)، وجود کاربریهای ناسازگار در جوار بافتهای مسکونی، کیفیت کم زیستمحیطی و تعدد فضای غیربهداشتی.
محلات بافت تاریخی یزد ازنظر میزان پایداری وضعیت مطلوبی ندارند (سرایی و علیان، 1394: 79؛ زنگیآبادی و همکاران، 1394: 154)؛ هرچند زندگی در این بافت- که نشاندهندة هویت فرهنگی ادوار مختلف تاریخ یزد است- جریان دارد و کالبد آن تا حدود زیادی پاسخگوی زندگی شهری است (رازقی و هوراندی، 1397: 70). کماکان هدف 73 درصد گردشگران یزد، بازدید مکانهای تاریخی است (دهقانپور فراشاه، 1395: 17)؛ بنابراین تدوین چهارچوب توسعه یا هرگونه مداخلة مناسب که ضامن ادامة حیات پایدار آن باشد، در گرو آگاهی از چندوچون کیفیت زندگی در این بافت است.
با توجه به مباحث بالا، پرسش پژوهش چنین مطرح شده است:
- وضعیت کیفیت زندگی در محلات بافت تاریخی شهر یزد چگونه است و کدام محله بیشترین سطح کیفیت زندگی را دارد؟
1.2. پیشینة پژوهش
پیشینة پیدایش مفهوم کیفیت زندگی به دوران یونان قدیم و فیلسوفانی مانند ارسطو (322- 384 پیش از میلاد)، (غفاری و امیدی، 1388: 1) بازمیگردد که دربارة «زندگی خوب» و «خوب زندگیکردن» مطالبی ارائه کردهاند. در آن زمان شادی یا شادمانهزیستن معادل با مفهوم امروزی کیفیت زندگی در نظر گرفته میشد (El Din et al., 2013: 87).
از دهة 1930، پژوهشگران با روشها و رویکردهای متنوع، بحث کیفیت زندگی را بررسی کردند و کوشیدند عناصر کیفیت زندگی را معین و سطوح مختلف جغرافیایی را با شاخصهای کیفیت زندگی مقایسه کنند (آخوندی و همکاران، 1393: 7). بهلحاظ دانشگاهی، مفهوم کیفیت زندگی شهری بهمثابة یک زمینة پژوهشی از اوایل دهة 1960 میلادی مطرح شد و در طول دهة 1990 و همزمان با موج جدید توسعة پایدار، ورود کیفیت زندگی به محیطهای شهری در حد بیسابقهای گسترش یافت. بسیاری از مؤسسات بینالمللی، ملی، منطقهای و محلی، برنامههایی دربارة کیفیت زندگی شهری آماده کردند و سازمانهای بینالمللی توسعة شاخصهای کیفیت محیطی شهر پایدار را بهمثابة شرط لازم برنامهریزی برای مدیریت محیطی شهری پذیرفتند (حبیبی و همکاران، 1395: 119)؛ این امر و نیز «ضرورت ارائة گزارشهای آماری دورهای سازمانهای جهانی موجب اشاعة هرچه بیشتر رویکرد عاملیتی با استفاده از شاخصهای کمّی و عینی شده است» (شفیعا و همکاران، 1392: 36؛ Van Kamp and Leidelmeijer, 2003: 5- 14).
مرور پژوهشهای موجود دربارة موضوع نشان داد:
کیفیت زندگی، مفهومی جامع است که برای ارزیابی استاندارد زندگی جامعه در تمام جنبههای زندگی استفاده میشود (Chen et al., 2016: 50)؛ اما هیچ تعریف جهانی پذیرفتهشدهای از کیفیت زندگی وجود ندارد و پژوهش نویسندگان عمدتاً بر طیف گستردهای از موضوعات ازجمله سلامت جسمی و روحی افراد، رفاه، رضایتمندی، خانواده، کار، مسکن، روابط اجتماعی، زندگی سیاسی و فرهنگی و اخلاق اجتماعی تمرکز دارد (Prudence et al.‚ 2018: 160)؛ کیفیت زندگی، ادراک فرد از موقعیت خود او در شرایط زندگی است که متأثر از اهداف، انتظارات، ارزشها، ترکیب سلامت جسمانی، روانی، سطح استقلال، روابط اجتماعی، باورها و رابطة فرد با کیفیت محیط زندگی است (رجبی امیرآباد و همکاران، 1398: 403).
کیفیت زندگی شهری به معنای «قابلیت زندگی یک مکان» (فنی و همکاران، 1394: 66)، اصطلاح سادهای نیست که تعریف واضح یا پذیرفتهشدهای داشته باشد؛ بلکه مفهومی پیچیده است و برای توصیف تمام ارتباطات، پویایی و روابط شبکهای استفاده میشود که بین تمام ویژگیهای فیزیکی وجود دارد (El Din et al., 2013: 90). کیفیت زندگی شهری به مجموعهای از مشخصات بیرونی مانند کیفیت و کمیت خدمات عمومی، محیط طبیعی و ساختهشده و امکانات فرهنگی بستگی دارد؛ گذشته از این به عوامل نامشهودی مانند تعاملات انسانی و سرمایة اجتماعی و نیز به مشخصات درونی جمعیت ساکن مانند وضعیت، جنسیت، سن، تحصیلات، فرهنگ و قومیت آنها وابسته است (Biagi et al., 2018: 138, as cited in: Constanza et al., 2006).
ویژگیهای فردی شهروندان بر دیدگاه آنها دربارة چگونگی کیفیت زندگی در شهرها تأثیرگذار است (Baum et al., 2010: 473, Morales et al., 2011: 218; Parkes et al., 2002: 2419, Węziak-Białowolska, 2016: 83)؛ درحقیقت اگر کیفیت زندگی را «آنچه در حال فهمیدهشدن از کیفیت زندگیکردن است» بدانیم، تمرکز اصلی بر شاخصشناسی چند بعدی، شناسایی پیشبینیکنندههای کیفیت زندگی و آثار ویژگیهای فرهنگی بر کیفیت زندگی خواهد بود؛ بنابراین تلاش باید برای سنجش کیفیت زندگی شهری با ملاحظات محلی- ملی باشد (شفیعا و همکاران، 1392: 29).
تاکنون دو دسته از شاخصهای گستردة ذهنی و عینی برای تحلیل کیفیت زندگی شهری استفاده شده است (Biagi et al., 2018: 138, as cited in: Constanza et al., 2006)؛ با این حال پژوهشهای اخیر نشان میدهد ارتباط بین شاخصهای ذهنی و عینی ممکن است ضعیف و سنجش آنها فقط با شاخصهای عینی گمراهکننده باشد (Biagi et al., 2018: 138, as cited in: McCrea et al., 2006). کیفیت زندگی عینی با کاربست شاخصهای عینی و مرتبط با واقعیات ملموس زندگی اندازهگیری و از دادههای ثانویه مانند تراکم جمعیت، میزان جرم، میزان تحصیلات، ویژگیهای خانوار و... حاصل میشود. کیفیت زندگی در ابعاد ذهنی، ادراک و ارزیابی افراد را از وضعیت زندگی خود بازتاب میدهد و با شاخصهای ذهنی و به روشهای مختلف ازجمله سنجش میزان تجمعی سطح رضایت در قلمروهای مختلف زندگی اندازهگیری میشود.
فو[5] (2000) معتقد است بررسی کیفیت زندگی افراد بدون در نظر گرفتن ذهنیتهای آنها دربارة زندگی، روش مناسبی برای سنجش کیفیت زندگی نیست. شاخصهای عینی پایایی زیاد، اما قابلیت اطمینان کمی برای سنجش بهزیستی دارند. درمقابل، شاخصهای ذهنی پایایی کمتر و قابلیت اطمینان بیشتری دارند. یکی از دلایل پایایی کمتر این شاخصها، ناتوانی آنها در نمایش وضعیت محیط زندگی است. هرچند این شاخصها برای اهداف برنامهریزی و سیاستگذاری مناسبترند (Das, 2008: 298).
لی[6] (2008) معتقد است مناسبترین شیوه برای کشف کیفیت زندگی، پرسیدن ادراک مردم از زندگی خود است.
پاسیونه[7] (2003) با طرح این مطلب که «کیفیت زندگی، میزان تجمعی از سطح رضایت شهروندان در قلمروهای مختلف زندگی است»، مدل زیر را بهمثابة مدل ساختاری کیفیت زندگی مطرح کرد. این همان روش منطقی است که داس[8] (2008) پیشنهاد کرده است. وی درمقابل روش شهودی را مبتنی بر بیان احساس ساکنان دربارة زندگی خود بهمثابة یک کل میداند. اندازهگیری هر دو پاسخ شهودی و منطقی به بررسی این موضوع کمک میکند که آیا تغییری در دیدگاه افراد دربارة زندگی پس از توجه به قلمروهای مختلف زندگی به وجود میآید. ولفانگ[9] (2001) هم یکی از مدافعان آن است. استفاده از هر دو پاسخ، دستیابی به سنجههای دقیقتر را آسان میکند (غیاثوند، 1388: 25؛ Ibrahim and Chung, 2003: 210).
شکل 1. مدل ساختاری کیفیت زندگی؛ منبع: Pacione, 2003: 24
3. روششناسی پژوهش
3.1. روش پژوهش
علاوه بر چهار بعد مربوط به نوع شاخص، میزان اختصاصیبودن شاخصها (بومیسازی شاخصها)، مقیاس سنجش و زمان، بعد پنجم به اهمیت کیفیت زندگی گروههای مختلف اجتماعی در شهر اختصاص دارد. جمعیت شهری ممکن است از میان شمار زیادی از سطوحی معین شامل طبقه، سن، سبک زندگی، جنسیت و قومیت تفکیک شود (همان، 22)؛ از این رو رویکرد حاکم برای بررسی وضعیت کیفیت زندگی در مقیاس محلات بافت تاریخی یزد در این مقاله، رویکردی ترکیبی (استفاده از شاخصهای عینی و ذهنی) است. در مرحلة اول، پس از مرور مبانی نظری موجود و پژوهشهای پیشین بهویژه در ایران، فهرستی از معیارهای عینی و ذهنی تهیه شد. با رجوع به محلات و مصاحبههای عمیق و اکتشافی، نوع معیارها و زیرمعیارها بازبینی و منطبق بر «شرایط اجتماعی و فرهنگی ساکنان» و «قابلیت دسترسی به دادههای مورد نیاز» تصحیح شد. گروه اجتماعی انتخابشده بهمثابة جامعة آماری، سرپرستان خانوارهای ساکن محلات در سال 1397 (زمان گردآوری داده) است.
مرحلة دوم به بررسیهای تجربی اختصاص داشت و در آن کیفیت زندگی در 9 محلة بافت تاریخی شهر یزد از دو منظر ذهنی و عینی سنجیده شد. در این مرحله و در گام نخست، برای درک میزان رضایت ساکنان از محیط سکونتی خود (سنجش کیفیت زندگی ذهنی) با توجه به زیرمعیارهای پژوهش، پرسشنامهای تدوین و در میان خانوارهای ساکن محلات این بافت توزیع و بهصورت مصاحبة رودررو تکمیل شد. حجم کلی نمونه به روش کوکران، 371 خانوار تعیین شد. مبنای تعیین سهم نمونهها در محلات نیز، سهم نسبی تعداد خانوارهای ساکن هر محله از مجموع 10795 خانوار ساکن بافت تاریخی در آخرین سرشماری رسمی مرکز آمار ایران یعنی سال 1395 است. برای تعیین پایایی پرسشنامهها از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد و با توجه به مقدار ضریب آلفای کرونباخ بهدستآمده (0.768)، چنین استنباط شد که ابزار پژوهش از پایایی مطلوبی برخوردار است.
در گام دوم از مرحلة دوم، براساس نتایج بهدستآمده از تکمیل پرسشنامهها و با استفاده از تکنیک «تحلیل عاملی اکتشافی»، عوامل مؤثر بر میزان کیفیت زندگی و نقش و اهمیت هریک از آنها در کیفیت زندگی در محلات معین شد.
در گام سوم، کیفیت زندگی عینی و ذهنی ساکنان بهموازات یکدیگر سنجیده شد. برای سنجش ذهنی، پس از پردازش دادههای حاصل از پرسشنامهها، طی فرایند همپوشانی لایههای مربوط به هریک از پرسشهای پرسشنامه و با توجه به امتیازات حاصل از بهکارگیری تکنیک ANP، نقشة پهنهبندی میزان رضایت ساکنان از کیفیت زندگی در بافت تاریخی به تفکیک هر محله تولید شد. بهموازات آن، برای سنجش کیفیت زندگی عینی محلات 9گانه، در محیط GIS، نقشة یکبهیک معیارها و زیرمعیارها و درنهایت نقشة پهنهبندی میزان کیفیت زندگی عینی بافت تاریخی شهر یزد به تفکیک هر محله از همپوشانی لایهها (با توجه به امتیازات حاصل از بهکارگیری تکنیک ANP) تولید شد.
|
تعیین معیارها و زیرمعیارها |
|
رستر و کلاسهبندی نقشهها |
|
همپوشانی لایهها و کلاسهبندی دوباره
|
|
تولید نقشة کیفیت عینی زندگی در محیط GIS |
|
تولید نقشة هریک از سؤالات |
|
کلاسهبندی نقشهها |
|
همپوشانی لایهها و کلاسهبندی دوباره |
|
تولید نقشة کیفیت ذهنی زندگی در محیط GIS |
|
اعمال ضرایب وزنی ANP بهلایهها |
|
اعمال ضرایب وزنی ANP بهلایهها |
|
سنجش کیفیت زندگی در بافت تاریخی شهر یزد |
|
کیفیت عینیزندگی |
|
کیفیت ذهنی زندگی |
|
کلاسهبندی و تولید نقشة پهنهبندی میزان کیفیت زندگی محدودة پژوهش
|
|
مرحلة 2 |
|
تولید نقشه درمحیطGIS |
|
مرحلة 3 |
|
تدوین پرسشنامه بهمنظور سنجش کیفیت زندگی ذهنی محدودة پژوهش |
|
مرحلة 4 |
|
بررسی روایی و پایایی پرسشنامه
|
|
تعیین عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی و سهم هریک از آنها در بافت تاریخی با تحلیل عاملی اکتشافی |
|
همپوشانی هر دو نقشة کیفیت عینی و ذهنی زندگی |
|
مرحلة 1 |
شکل 2. فرایند سنجش کیفیت زندگی در بافت تاریخی شهر یزد؛ منبع: نگارندگان
در گام چهارم، نقشة نهایی که نشاندهندة کیفیت زندگی کلی در بافت تاریخی شهر یزد و رتبهبندی 9 محله از این حیث است، از همپوشانی دو نقشة کیفیت زندگی ذهنی و کیفیت زندگی عینی تولید شد. نکتة جالب توجه در این پژوهش، تولید نقشة وضعیت فضایی برای هریک از معیارها و زیرمعیارهای پژوهش (عینی و ذهنی "پرسشهای پرسشنامه") و بهکارگیری تکنیک FANP متناسب با شیوة اصلی انجام این پژوهش است.
3.2. محدودة پژوهش
هستة قدیمی شهر در محلة تاریخی فهادان شکل گرفته و در دورة ساسانیان از ساختاری سه بخشی – کهندژ، شارستان و ربض- برخوردار بوده (خادمزاده، 1388: 85) و در دورههای مختلف پس از اسلام بهتدریج و بهویژه در جهات جنوب و جنوب غرب رشد کرده است. امروزه این شهر مساحت 9976 هکتاری و جمعیت 529673 نفری دارد (مرکز آمار ایران، 1395). بافت تاریخی شهر حدود 700 هکتار مساحت، 9 محلة اصلی (شکل 3 و 4) و 49 زیرمحله (سرایی و علیان، 1394: 85)، و 33958 نفر جمعیت دارد (مرکز آمار ایران، 1395). براساس اطلاعات جدول 1، تعداد و سهم جمعیت بافت تاریخی شهر طی 30 سال گذشته بهشدت رو به کاهش بوده است.
|
شکل 3. موقعیت بافت تاریخی در شهر یزد |
شکل 4. موقعیت بافت تاریخی شهر یزد به تفکیک محلات
|
جدول 1. روند تغییرات جمعیت ناحیة تاریخی شهر یزد طی سالهای 1365- 1395
|
سال متغیر |
1365 |
1370 |
1375 |
1385 |
1390 |
1395 |
|
تعداد جمعیت |
51282 |
47124 |
46553 |
35981 |
35285 |
33958 |
|
سهم از جمعیت شهر (درصد) |
2/22 |
1/17 |
2/14 |
5/8 |
8/7 |
6.14 |
|
میزان رشد جمعیت |
- |
7/1- |
2/0- |
5/2- |
3/0- |
0.734- |
منبع: مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن سالهای 1365-1395
4. یافتههای پژوهش: پیادهسازی روش پیشنهادی و ارائة نتایج
4.1. تدوین معیارها و زیرمعیارها
برای تدوین معیارها و زیرمعیارهای مناسب سنجش کیفیت زندگی، پژوهشهای متعدد موجود بررسی و از میان آنها معیارهای پیشنهادی با بیشترین استناد استخراج و سپس با ویژگیهای نمونة پژوهش تطبیق داده شد. پس از تدقیق آنها، انتخاب نهایی معیارها و زیرمعیارهای مناسب برای سنجش کیفیت زندگی در محلات بافت تاریخی شهر یزد انجام شد. مدل استفادهشده برای سنجش کیفیت زندگی شهری در این پژوهش با الهام از مدل جه و هوکائو[10]، برمبنای سنجش کیفیت زندگی با استفاده از ابعاد عینی و ذهنی است که چهار بعد کالبدی- فضایی، اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی برای سنجش کیفیت زندگی در نظر گرفته شدهاند و هر بعد با زیرمعیارهای مندرج در جدول 2 سنجیده میشود.
جدول 2. ابعاد، معیارها و زیرمعیارهای پژوهش
|
ابعاد |
معیار |
زیرمعیار |
|
اقتصادی |
سرمایهگذاری |
تمایل مالکان به سرمایهگذاری در بهسازی ملک خود |
|
نحوة تصرف ملک |
مالکیت مسکن |
|
|
اجتماعی |
حس تعلق |
تمایلنداشتن به مهاجرت |
|
میزان احساس صمیمیت بین ساکنان محله و شادمانی |
||
|
میزان همکاری برای رفع مشکلات محله |
||
|
امنیت |
میزان سرقت پول، طلا و اموال |
|
|
تردد افراد شرور و بزهکار |
||
|
امنیت تردد عابر پیاده در شب |
||
|
امنیت بانوان و کودکان |
||
|
مکانهای مخروبه و محل خلاف |
||
|
روشنایی معابر و کوچهها |
||
|
کالبدی- فضایی |
حملونقل |
دسترسی به حملونقل عمومی |
|
امنیت وسایل نقلیة عمومی |
||
|
دسترسی به پارکینگ |
||
|
خدمات و زیرساختها
|
وضعیت معابر و پیادهروها |
|
|
دسترسی به مراکز بهداشتی- درمانی |
||
|
دسترسی به کاربری تجاری |
||
|
دسترسی به مراکز فرهنگی- ورزشی |
||
|
دسترسی به کاربری آموزشی |
||
|
دسترسی به فضای سبز و پارک |
||
|
ویژگیهای کالبدی
|
مساحت ابنیه |
|
|
کیفیت ابنیه |
||
|
قدمت ابنیه |
||
|
مقاومت ابنیه |
||
|
کاربریهای غیرفعال |
||
|
زیست محیطی |
آلودگی صوتی و بصری |
ازدحام و شلوغی محیط (آلودگی صوتی ناشی از تردد موتورسیکلت) |
|
دیوارنوشته، مکانهای مخروبه و... (آلودگی بصری) |
||
|
فضای سبز و پارک |
کیفیت فضای سبز |
|
|
بهداشت محیط |
نحوة جمعآوری زباله |
|
|
وجود سطل و مخازن زباله در معابر محله |
منبع: نگارندگان
زیرمعیارهای عینی کیفیت زندگی براساس استانداردها و معیارهای پذیرفته در برنامهریزی شهری و زیرمعیارهای ذهنی نیز براساس پرسشنامهای تحلیل شد که میزان رضایت افراد را از کیفیت محیط زندگیشان مورد پرسش قرار داده بود. درنهایت از بررسی هر دو جنبة یادشده، کیفیت زندگی شهری در بافت تاریخی شهر یزد ارزیابی شد.
مدل مفهومی پژوهش برمبنای عوامل شناساییشده با مدل تحلیل عاملی اکتشافی تدوین شده و فرایند سنجش کیفیت زندگی نیز برمبنای این مدل صورت گرفته است (شکل 5).
4.2. تعیین عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی محلات بافت تاریخی شهر یزد
نخستین گام در روش تحلیل عاملی، تشکیل ماتریس اولیة اطلاعات است. در این پژوهش، ماتریسی با 371 ردیف نشاندهندة خانوارهای ساکن در بافت تاریخی شهر یزد بهمثابة نمونة موردی این پژوهش و 19 ستون نشاندهندة متغیرهای تبیینکنندة میزان رضایت ساکنان از سکونت در بافت تاریخی شهر یزد، بهمنزلة ماتریس اولیة اطلاعات تشکیل شد. همانطور که پیش از این گفته شد، دادههای زیرمعیارهای ذهنی با استفاده از پرسشنامه جمعآوری و سنجیده شد. در مرحلة بعد ارزیابی تناسب دادهها با آزمون تحلیل عاملی انجام شد. همانطور که در جدول 3 دیده میشود، نتیجة آزمون KMO برابر با 0.900 است و چون مقدار این شاخص از مقدار 0.7 بیشتر است، دادههای مدنظر امکان تقلیل به عاملهای زیربنایی و بنیادی را دارد.
جدول 3. نتایج آزمون کفایت نمونهگیری (KMO) و ضریب بارتلت
|
شاخص کفایت نمونهگیری کیزر- میر- اولکین (KMO) |
0.900 |
|
آزمون بارتلت |
9406.641 |
|
درجة آزادی |
171 |
|
سطح معناداری |
000. |
منبع: نگارندگان
همچنین نتیجة آزمون بارتلت برابر با 9406.641 است که در سطح خطای کوچکتر از 0.05 پذیرفته است. احتمال خطای تقارن بارتلت نیز برابر با 0.000 است که بیانکنندة نبود مشکل چندگانگی در فرایند اجرای تحلیل عاملی خواهد بود.
مرحلة نهایی این روش، تعیین متغیرهای هر عامل و نامگذاری عوامل است. این مرحله به مدد چرخش واریماکس ماتریس عاملی انجام میپذیرد؛ به بیان روشنتر، ماتریس عاملی دوران داده میشود تا هریک از متغیرها بیشترین ارتباط را با عوامل مربوط به دست آورند و شرایط برای نامگذاری و شناسایی عوامل مربوط به مدد امتیاز هر متغیر از عامل تسهیل شود (جدول 4)؛ بدین ترتیب 5 عامل با توجه به زیرمعیارهای مرتبط با آنها و بارهای عاملی آنها با عناوین «کیفیت محیط»، «امنیت»، «حس تعلق خاطر به محیط سکونت»، «حملونقل» و «روابط همسایگی» نامگذاری شدند.
جدول 4. نامگذاریعواملتبیینکنندةکیفیتزندگیدر بافت تاریخی شهر یزدبههمراهمتغیرهاوبارهایعاملیآنها
|
عوامل تبیینکنندة کیفیت زندگی در بافت تاریخی شهر یزد |
متغیرها و بارهای عاملی |
درصد تبیین واریانس |
|
کیفیت محیط |
کیفیت فضای سبز (0.689)، وضعیت معابر و پیادهروها (0.895)، ازدحام و شلوغی محیط (آلودگی صوتی ناشی از تردد موتورسیکلت) (0.846-)، دیوارنوشته، مکانهای مخروبه و... (آلودگی بصری) (0.948-)، نحوة جمعآوری زباله (0.953)، وجود سطل و مخازن زباله در معابر محله (0.873) |
37.109 |
|
امنیت |
میزان سرقت پول، طلا و اموال (0.772-)، تردد افراد شرور و بزهکار (0.794-)، امنیت بانوان و کودکان (0.906)، امنیت تردد عابر پیاده در شب (0.885)، روشنایی معابر و کوچهها (درزمینة افزایش امنیت عابران) (0.620) |
25.941 |
|
حس تعلق خاطر به محیط سکونت |
میزان تمایل مالکان به سرمایهگذاری در بهسازی ملک خود (0.705)، میزان تمایل ساکنان به مشارکت با برنامهریزان طرح توسعه برای بهبود وضعیت محیط سکونتی افراد (0.586)، میزان مشارکت ساکنان در رفع مشکلات محیط سکونتی خود در طول یک سال گذشته (0.848)، میزان تمایل ساکنان به سکونت در محل سکونت فعلی خود (0.854) |
12.878 |
|
حملونقل |
امنیت وسایل نقلیة عمومی (0.666)، میزان دسترسی به وسایل نقلیة عمومی (0.723) |
8.928 |
|
روابط همسایگی |
میزان دعوا و درگیری بین همسایگان (0.480-)، میزان حمایت همسایگان از یکدیگر (0.736) |
5.696 |
منبع: نگارندگان
4.3. تدوین مدل مفهومی برای سنجش کیفیت زندگی عینی و ذهنی در محلات بافت تاریخی شهر یزد
چنانکه پیشتر در بند 4-1 هم گفته شد، عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی در محلات تاریخی شهر یزد براساس مدل تحلیل عاملی اکتشافی تبیین شده و ادامة فرایند سنجش کیفیت زندگی براساس مدل مفهومی زیر صورت گرفته است.
شکل 5. مدل مفهومی پژوهش براساس نتایج تحلیل عاملی اکتشافی؛ منبع: نگارندگان
4.4. سنجش وضعیت کیفیت زندگی ذهنی ساکنان محلات بافت تاریخی شهر یزد
هدف اصلی در سنجش بعد ذهنی، بررسی وضعیت کیفیت زندگی ازنظر شهروندان است. برای نیل به این هدف، انجام پیمایش میدانی بهمنظور سنجش رضایت شهروندان از معیارهای مؤثر بر کیفیت زندگی، بهترین روش ممکن به نظر میرسد؛ بنابراین در این پژوهش براساس نتایج تحلیل عاملی، پرسشنامهای در قالب 5 بعد و 19 پرسش برای سنجش رضایت شهروندان طراحی شد و 371 خانوار به شیوة تصادفی در محدودة مطالعاتی انتخاب شدند و مورد پرسش قرار گرفتند. در ادامه اطلاعات پرسشنامه در محیط GIS به موقعیت مکانی خانوارهایی که در فرایند پژوهش مورد پرسش واقع شدهاند، الحاق و درنهایت به تولید نقشههایی منجر شد که نشاندهندة وضعیت هر متغیر در محدودة بافت تاریخی است. درنهایت نقشة پهنهبندی کیفیت زندگی ذهنی بافت تاریخی شهر یزد از روی همگذاری نقشههای تولیدشده براساس امتیازهای بهدستآمده با تکنیک ANP تولید شد. نتایج در زیر دیده میشود.
شکل 6. عناوین نقشهها به ترتیب از راست به چپ:1. وضعیت فضایی میزان سرقت پول، طلا و اموال در بافت تاریخی شهر یزد؛2. وضعیت فضایی تردد افراد شرور و بزهکار در بافت تاریخی شهر یزد؛3. وضعیت فضایی امنیت تردد عابر پیاده در شب در بافت تاریخی شهر یزد؛ 4. وضعیت فضایی امنیت بانوان و کودکان در بافت تاریخی شهر یزد؛ 5. وضعیت فضایی آلودگی بصری در بافت تاریخی شهر یزد؛6. وضعیت فضایی وجود سطل و مخازن زباله در معابر محله در بافت تاریخی شهر یزد؛7. وضعیت فضایی رضایت از نحوة جمعآوری زباله در بافت تاریخی شهر یزد؛ 8. وضعیت فضایی میزان تمایل مالکان به سرمایهگذاری در بهسازی ملک در بافت تاریخی شهر یزد؛ 9. وضعیت فضایی رضایت از وضعیت روشنایی معابر و کوچهها در بافت تاریخی شهر یزد؛10. وضعیت فضایی رضایت از وضعیت معابر و پیادهروها در بافت تاریخی شهر یزد؛11. وضعیت فضایی کیفیت فضای سبز در بافت تاریخی شهر یزد؛12. وضعیت فضایی آلودگی صوتی ناشی از تردد موتورسیکلت در بافت تاریخی شهر یزد؛ 13. وضعیت فضایی میزان تمایل ساکنان به سکونت در محل سکونت فعلی خود در بافت تاریخی شهر یزد؛14. وضعیت فضایی میزان تمایل به مشارکت با برنامهریزان طرح توسعه برای بهبود وضعیت محدودة سکونتی خود؛ 15. وضعیت فضایی میزان مشارکت ساکنان برای رفع مشکلات محدوده در یک سال گذشته؛16. وضعیت فضایی میزان دعوا و درگیری بین همسایگان در بافت تاریخی شهر یزد؛17. وضعیت فضایی میزان حمایت همسایگان از یکدیگر در بافت تاریخی شهر یزد؛ 18. وضعیت فضایی دسترسی به وسایل نقلیة عمومی در بافت تاریخی شهر یزد؛19. وضعیت فضایی رضایت از امنیت وسایل نقلیة عمومی در بافت تاریخی شهر یزد.
|
حس تعلق |
امنیت |
روابط همسایگی |
کیفیت محیط |
حملونقل |
|||||||
|
وزن عوامل |
|||||||||||
|
0.09401 |
0.48804 |
0.12785 |
0.23222 |
0.05788 |
|||||||
|
زیرمعیار |
وزن |
زیرمعیار |
وزن |
زیرمعیار |
وزن |
زیرمعیار |
وزن |
زیرمعیار |
وزن |
||
|
میزان تمایل مالکان به سرمایهگذاری در بهسازی ملک خود |
0.00887 |
میزان سرقت پول، طلا و اموال |
0.12969 |
میزان دعوا و درگیری بین همسایگان |
0.06252 |
کیفیت فضای سبز |
0.03360 |
دسترسی به وسایل نقلیة عمومی در محدوده |
0.02152 |
||
|
میزان تمایل ساکنان به سکونت در محل سکونت فعلی خود |
0.03620 |
تردد افراد شرور و بزهکار |
0.10206 |
میزان حمایت همسایگان از یکدیگر |
0.02535 |
رضایت از وضعیت معابر و پیادهروها |
0.02763 |
امنیت وسایل نقلیة عمومی استفادهشده در محدوده |
0.01845 |
||
|
میزان تمایل به مشارکت با برنامهریزان طرح توسعه برای بهبود وضعیت محدودة سکونتی خود |
0.00997 |
امنیت تردد عابر پیاده در شب |
0.15201 |
|
آلودگی صوتی ناشی از تردد موتورسیکلت |
0.01843 |
|
||||
|
میزان مشارکت ساکنان برای رفع مشکلات محدوده در یک سال گذشته |
0.01749 |
امنیت بانوان و کودکان |
0.16680 |
وضعیت دیوارنوشته و مکانهای مخروبه |
0.03562 |
||||||
|
|
روشنایی معابر و کوچهها |
0.03434 |
رضایت از نحوة جمعآوری زباله |
0.05618 |
|||||||
|
|
وجود سطل و مخازن زباله در معابر محدوده |
0.04324 |
|||||||||
جدول 5. وزن عوامل و زیرمعیارهای کیفیت زندگی حاصل از فرایند تحلیل شبکهای
منبع: نگارندگان
درنهایت همپوشانی نقشة هریک از متغیرهای پژوهش براساس وزن بهدستآمده با تکنیک ANP صورت گرفت و پس از کلاسهبندی نهایی، نقشة پهنهبندی میزان رضایت ساکنان از سکونت در بافت تاریخی شهر یزد تولید شد. برمبنای شکل 7، کیفیت زندگی ذهنی در محدوده در بازة 2.55977- 5.3205 قرار گرفته است و هرچه امتیاز بهدستآمده به سمت عدد 5 سوق پیدا میکند، میزان رضایت بیشتر ساکنان را از محدودة سکونتی خود نشان میدهد. همانطور که در نقشه مشخص است، محلة زرتشتیها نسبت به سایر نواحی بافت تاریخی شهر یزد کیفیت زندگی بیشتری دارد.
شکل 7. پهنهبندی میزان رضایت ساکنان از سکونت در بافت تاریخی شهر یزد؛ منبع: نگارندگان
|
شکل 7. پهنهبندی میزان رضایت ساکنان از سکونت در بافت تاریخی شهر یزد؛ منبع: نگارندگان
|
همچنین زیرساختها و خدمات مختلف موجود در محدوده نشان داده شده و سپس براساس سرانهها و استانداردهای پذیرفتهشده و شعاع عملکردی هریک از خدمات سنجیده شده است تا نیازهای بافت تاریخی شهر یزد به هریک از کاربریهای خدمات رفاه عمومی مشخص و کمبودهای خدماتی در این محدوده بیان شود. درنهایت نقشة پهنهبندی کیفیت زندگی عینی بافت تاریخی شهر یزد از روی همگذاری نقشههای تولیدشده براساس امتیازهای بهدستآمده با تکنیک ANP تولید شد.
شکل 8. عناوین نقشهها به ترتیب از راست به چپ: 1. کلاسهبندی مساحت ابنیه در بافت تاریخی شهر یزد؛ 2.کلاسهبندی کیفیت ابنیه در بافت تاریخی شهر یزد؛3. کلاسهبندی مقاومت ابنیه در بافت تاریخی شهر یزد؛ 4.کلاسهبندی قدمت ابنیه در بافت تاریخی شهر یزد؛ 5.کلاسهبندی مالکیت ابنیه در بافت تاریخی شهر یزد؛ 6.دسترسی به فضای سبز و پارک در بافت تاریخی شهر یزد؛ 7.دسترسی به کاربری آموزشی در بافت تاریخی شهر یزد؛ 8.دسترسی به کاربری تجاری در بافت تاریخی شهر یزد؛ 9.دسترسی به کاربری بهداشتی- درمانی در بافت تاریخی شهر یزد؛ 10.دسترسی به پارکینگ در بافت تاریخی شهر یزد؛11. دسترسی به کاربری مذهبی در بافت تاریخی شهر یزد؛12. دسترسی به کاربری ورزشی- فرهنگی در بافت تاریخی شهر یزد؛ 13. کلاسهبندی کاربریهای غیرفعال بافت تاریخی شهر یزد.
جدول 6. وزن عوامل و زیرمعیارهای کیفیت زندگی حاصل از فرایند تحلیل شبکهای
|
ویژگیهای کالبدی ابنیه |
خدمات و زیرساختها |
||
|
وزن عوامل |
|||
|
0.25 |
0.75 |
||
|
زیرمعیار |
وزن |
زیرمعیار |
وزن |
|
مقاومت ابنیه |
0.09769 |
دسترسی به فضای سبز و پارک |
0.07110 |
|
قدمت ابنیه |
0.04044 |
دسترسی به مکانهای آموزشی |
0.09214 |
|
کیفیت ابنیه |
0.17775 |
دسترسی به مراکز فرهنگی- ورزشی |
0.08375 |
|
مساحت ابنیه |
0.02131 |
دسترسی به کاربری تجاری |
0.11661 |
|
مالکیت ابنیه |
0.01471 |
دسترسی به کاربری بهداشتی-درمانی |
0.23084 |
|
|
دسترسی به پارکینگ |
0.05364 |
|
|
کاربریهای غیرفعال |
0.10543 |
||
منبع: نگارندگان
|
|
درنهایت همپوشانی نقشة هریک از متغیرهای پژوهش براساس وزن بهدستآمده با تکنیک ANP صورت گرفت و پس از کلاسهبندی نهایی، نقشة پهنهبندی کیفیت زندگی عینی در بافت تاریخی شهر یزد تولید شد. در ادامه بهمنظور تولید نقشة پهنهبندی کیفیت زندگی در بافت تاریخی شهر یزد، همپوشانی هر دو نقشة پهنهبندی کیفیت زندگی ذهنی و عینی صورت گرفت و پس از کلاسهبندی نقشة نهایی تولید شد (شکل 9 و 10).
شکل 9. همپوشانی کیفیت زندگی عینی و ذهنی در بافت تاریخی شهر یزد؛ منبع: نگارندگان
شکل 10. پهنهبندی کیفیت زندگی در بافت تاریخی شهر یزد؛ منبع: نگارندگان
5. نتیجهگیری
امروزه کیفیت زندگی شهری، یکی از دغدغههای نوین نهادهای مدیریت و برنامهریزی شهری است و بر این اساس برنامهریزان برای نمایش کیفیت زندگی در سطوح مختلف جغرافیایی در تلاش هستند. در این میان، ارزیابی کیفیت زندگی در بافت تاریخی و باارزش شهرهای کشورمان که نشاندهندة هویت فرهنگی ادوار مختلف تاریخ این کشور هستند، در شناسایی وضع موجود، آگاهی از قوتها، کاستیها و نواقص احتمالی آنها مؤثر واقع میشود. در این زمینه یکی از بهترین الگوهای ارزیابی، استفادة همزمان از شاخصهای عینی و ذهنی است و نادیدهگرفتن هریک از این شاخصها، مشکلاتی را در برنامهریزی شهری به وجود میآورد؛ بنابراین در این مقاله کیفیت زندگی بافت تاریخی شهر یزد در ارتباط با ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیستمحیطی و کالبدیفضایی و زیرمعیارهای تدوینشدة مرتبط با هر بعد و متناسب با ویژگیهای بومی منطقه سنجیده شد.
نتایج حاصل از سنجش کیفیت زندگی در بافت تاریخی شهر یزد نشان داد «امنیت، کیفیت محیط، روابط همسایگی، حملونقل، حس تعلق، ویژگیهای کالبدی ابنیه و خدمات و زیرساختها»، هفت عامل عمدة مؤثر بر کیفیت زندگی در بافت تاریخی شهر یزد هستند؛ البته میزان اهمیت این عوامل در کیفیت زندگی فعلی مردم ساکن در این بافت یکسان نیست. عامل کیفیت محیط از سایر عوامل تأثیرگذار بر کیفیت زندگی ساکنان بافت تاریخی شهر یزد به مراتب مهمتر بوده است (برای مشاهدة همة عوامل تأثیرگذار شناساییشده به جداول 5 و 6 مراجعه شود).
ساکنان بافت تاریخی شهر یزد دربارة وضعیت بیشتر شاخصهای کیفیت زندگی منتخب پژوهش ابراز نارضایتی کردهاند و بیشترین میزان نارضایتی از وضعیت روشنایی و آسفالت معابر و کوچهها و آلودگی صوتی و بصری موجود در محدوده بوده است. بررسیهای مربوط به رضایت از 33 شاخص منتخب پژوهش، بیانکنندة آن است که میزان رضایتمندی از امنیت و روابط همسایگی در بالاترین سطح و رضایتمندی از کیفیت محیط و خدمات و زیرساختها در پایینترین سطح قرار دارد.
نتایج بهدستآمده از نقشة پهنهبندی کیفیت زندگی بافت تاریخی شهر یزد نیز حاکی است محلة زرتشتیها نسبت به سایر محلات محدودة پژوهش کیفیت زندگی مطلوبتری دارد و محلات شش بادگیری و فهادان کمترین میزان کیفیت زندگی را دارند.
6. پیشنهادهایی برای پژوهشهای آینده
1. معیارها و زیرمعیارهای مختلف و متنوعی براساس میزان توسعهیافتگی مناطق شهری و... ممکن است در ارزیابی کیفیت زندگی مؤثر واقع شوند. در این پژوهش با توجه به ویژگیهای محدودة بررسیشده، میزان دردسترسبودن دادهها و محدودیت تکنیک ANP (عدم امکان وزندهی به زیرمعیارها با نرمافزار، زمانی که تعداد آنها از حدی فراتر رود؛ کما اینکه در این پژوهش با 31 زیرمعیار، نگارندگان در ابتدا با این مسئله مواجه شدند)، در 4 بعد اصلی و با 31 زیرمعیار سنجش کیفیت زندگی صورت گرفته است. در پژوهشهای آینده با توجه به ماهیت هر پژوهش و ویژگیهای بومی محدودة پژوهش، ابعاد و زیرمعیارهای دیگری میتواند مورد توجه قرار گیرد.
2. چنانچه پژوهشی صرفاً با هدف سنجش کیفیت زندگی با رویکرد ذهنی صورت گیرد، بهتر است از تکنیک FANP برای شناسایی عوامل و در ادامه از بارهای عاملی بهدستآمده از تحلیل عاملی اکتشافی در مدل ANP استفاده شود (بهمنظور وزندهی به زیرمعیارها...، به جای استفاده از ماتریس 9 کمیتی ساعتی از درصد تغییراتی استفاده میشود که هریک از عوامل توضیح میدهند). این اقدام برای رفع یا کاهش مشکل طولانیبودن مراحل محاسبات در ANP مؤثر است.
3. با توجه به اینکه در این پژوهش، امکان وزندهی همزمان معیارها و زیرمعیارهای سنجش کیفیت زندگی (عینی و ذهنی) با توجه به محدودیت نرمافزار Super Decisions وجود نداشت، پیشنهاد میشود در پژوهشهای آتی از تکنیک دیگری که این قابلیت را داشته باشد، بهمنظور وزندهی به زیرمعیارها و... استفاده (تکنیک ANP نسبت به سایر روشهای چندمعیاری از دقت بیشتری برخوردار است) یا محاسبات بهصورت دستی انجام شود (اگرچه محاسبات طولانی و خستهکنندهای دارد).
)
