نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزیشهری، دانشکدهادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.
2 استادیار گروه جغرافیا وبرنامه ریزیشهری، دانشکدهادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.
3 کارشناسیارشد گروه جغرافیا و برنامه ریزیشهری، دانشکدهادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Extended abstract
1- Introduction:
One of the most important environmental issues is global climate change caused by the accumulation of greenhouse gases. In today's technological society, with the expansion of industrial activities, the increase in population growth, and urbanization, and the need for greater utilization of limited natural resources, pollution is increasing, especially in developing countries that do not have high technology to reduce air pollution and emission of pollutants. One of the most important of these pollutants is the role of greenhouse gas pollution. Greenhouse gases, including vapor, carbon dioxide, methane, nitrogen dioxide, monoxide, and ozone, which are natural emissions, are important for survival and only when their concentrations exceed the permissible limit. But it is human activity that has increased the levels of many of these gases. Iran is one of the first greenhouse-gas producing countries to change its temperature pattern, reduce water resources, increase seas, degrade coastal areas, destroy crops and food, destroy forests, alternate and intensify droughts. Greenhouse gases are naturally occurring in the atmosphere, but human activities and pollution caused by these activities increase the amount of gases abruptly. One of the new strategies for urban environmental sustainability and pollution control is the zero-carbon city, which is necessary for the sustainable development and development of each city.
2- Methodology:
The present study is of theoretical, practical, and descriptive-analytical research methodology. The main objective of the study is to investigate the feasibility of the environmental strategy of the Zero-carbon city in Shahrekord. In this research, after the extraction of the indices, the Anp-Dematil combination method is the most important criterion and the environmental indicator of the Zero-carbon city in Shahrekord. Then, IPCC software was used to measure the ecological footprint in Shahrekord and was used for mapping the carbon dioxide dispersion map from the spatial satellite GIS Arc applications.
3– Discussion:
The results of the present study indicate that the relative weights of indicators in Shahrekord have an environmental creativity index of 0.298, and urban design with a weight of 0.229 is among the most important and most stable index. The energy index with a weight of 0.107 is considered the most unstable index. The environmental index was recognized in this city. Also, to determine the ecological footprint of Shahrekord's carbon dioxide emissions per year (2018), 4.51 tons of carbon dioxide emissions are used. This amount is higher than the world scale, which is 4.47 tons and is lower compared to the Iranian scale, which is 6.76 tons per year.
4– Conclusion:
The IPCC results showed that the energy index had the highest carbon dioxide production, increasing over a five-year period from 380983 tons in 2013 to 497237 tons in 2018 years, with transport reaching 119561 tons in 2013 to 275363 tons in 2018. Industry ranks third, from 24,292 tons in the year 2013 to 43,409 tons in 2018, and lastly from 5799 tons in 2013 to 12,136 tons in 2018. The crop has been the agricultural index which has declined from 36542 tons in 2013 to 25284 tons in 2018. Finally, using the national and international carbon dioxide emissions figures from the 2015 International Energy Agency report, we can say that Shahrekord's carbon dioxide emissions per capita in 2014 is 4.51 tons compared to the world scale of 4.47 tons. It is higher and lower than the Iranian scale of 6.76 tons per year. The results showed that the carbon footprint in Shahrekord is above the global average and lower than the Iranian average.
Besides, the ecological footprint of carbon in Shahrekord is above the global average and below the Iranian average. The use of environmental strategies such as increasing urban green space and replacing renewable energy sources with fossil fuels in the city can be inadequate to reach the low carbon city in Shahrekord.
Keywords: Environmental Zero Carbon City, Ecological Footprints, IPCC, Shahrekord.
References:
- Assefa, G., & Frostell, B. (2007). Social Sustainability and Social Acceptance in Technology Assessment: A Case Study of Energy Technologies. Technology in Society, 29(1): 63–78.
- Baynes, T. M., & Wiedmann, T. (2012). General Approaches for Assessing Urban Environmental Sustainability. Current Opinion in Environmental Sustainability, 4(4): 458-464.
- Brandon, P. S., & Patrizia, L. (2005). Evaluating Sustainable Development in the Built Environment. Oxford: Blackwell.
- Chavez, A., & Ramaswami, A. (2013). Articulating a Trans-Boundary Infrastructure Supply Chain Greenhouse Gas Emission Footprint for Cities: Mathematical Relationships and Policy Relevance. Energy Policy, 54, 376-384.
- Chu, X., Deng, X., Jin, G., Wang, Z., & Li, Z. (2017). Ecological Security Assessment Based on Ecological Footprint Approach in Beijing-Tianjin-Hebei Region, China. Physics and Chemistry of the Earth, Parts A/B/C, 101, 43-51.
- Eckel, A. (2007). The Reality of Carbon Neutrality. Energetics, 21(2): 35-36.
- Fong, W. K., Matsumoto, H., Ho, C. S., & Lun, Y. F. (2008). Energy Consumption and Carbon Dioxide Emission Considerations in the Urban Planning Process in Malaysia. The Journal of the Malaysia Institute of Planners, 6(1).
- Grubb, E., & Ellis, C. (2007). Meeting the Carbon Challenge: The Role of Commercial Real Estate Owners. Chicago: Users and Managers.
- Heinonen, J., & Junnila, S. (2011). A Carbon Consumption Comparison of Rural and Urban Lifestyles. Sustainability, 3(8): 1234-1249.
- Hussain, M., Malik, R. N., & Taylor, A. (2017). Carbon Footprint as an Environmental Sustainability Indicator for the Particleboard Produced in Pakistan. Environmental Research, 155, 385-393.
- IEA., World Energy Outlook. (2008). Fact Sheet. Paris: International Energy Agency.
- Kennedy, S., & Sgouridis, S. (2011). Rigorous Classification and Carbon Accounting Principles for Low and Zero Carbon Cities. Energy Policy, 39(9): 5259-5268.
- Li, X., Tian, M., Wang, H., Wang, H., & Yu, J. (2014). Development of an Ecological Security Evaluation Method Based on the Ecological Footprint and Application to a Typical Steppe Region in China. Ecological Indicators, 39, 153-159.
- Mac, D., & Gordon, J. (2005). Environment: Evolution of a Concept-International Institute for Applied Systems Analysis. (IIASA). Page1.
- Neira, M., Prüss-Ustün, A., & Mudu, P. (2018). Reduce Air Pollution to Beat NCDs: From Recognition to Action. Lancet (London, England), 392(10154), 1178.
- Orosa, J. A. (Ed.). (2011). Indoor and Outdoor Air Pollution. Cambridge: BoD–Books on Demand.
- Pandey, D., Agrawal, M. & Pandey, J. S. (2011). Carbon Footprint: Current Methods of Estimation. Environmental Monitoring and Assessment, 178 (1-4): 135-160.
- Pandey, D., Agrawal, M., & Pandey, J. S. (2011). Carbon Footprint: Current Methods of Estimation. Environmental Monitoring and Assessment, 178(1-4), 135-160.
- Steijger, L. A., Buswell, R. A., Smedley, V. A., Firth, S. K., & Rowley, P. (2013). Establishing the Zero-Carbon Performance of Compact Urban Dwellings. Journal of Building Performance Simulation, 6(4), 319-334.
- Straatman, B., Boyd, B., Mangalagiu, D., Rathje, P., Madsen, C., Madsen, B., & Rasmussen, S. (2015). The Carbon City Index (CCI): A Consumption Based, Regional Input-Output Analysis of Carbon Emissions. (n.p).
- Su, M. R., Chen, B., Xing, T., Chen, C., & Yang, Z. F. (2012). Development of Low-Carbon City in China: Where Will It Go?. Procedia Environmental Sciences, 13, 1143-1148.
- Tjan, W., Tan, R. R., & Foo, D. C. (2010). A Graphical Representation of Carbon Footprint Reduction for Chemical Processes. Journal of Cleaner Production, 18(9), 848-856.
- Walker, G., Karvonen, A., & Guy, S. (2015). Zero Carbon Homes and Zero Carbon Living: Sociomaterial Interdependencies in Carbon Governance. Transactions of the Institute of British Geographers, 40(4), 494-506.
- Wiedmann, T., Minx, J. (2008). A Definition of 'Carbon Footprint'. In: Pertsova, C. C. (2008). Ecological Economics Research Trends. Chapter 1, 1-11.
- Williams, I., Kemp, S., Coello, J., Turner, D. A., & Wright, L. A. (2012). A Beginner’s Guide to Carbon Foot Printing, Carbon Management, 3, 55–67.
- World Bank and Institute for Health Metrics and Evaluation. (2016). The Cost of Air Pollution: Strengthening the Economic Case for Action. Washington DC: World Bank. License: Creative Commons Attribution CC BY 3.0 IGO.
- Zhao, Y., Onat, N. C., Kucukvar, M., & Tatari, O. (2016). Carbon and Energy Footprints of Electric Delivery Trucks: A Hybrid Multi-Regional Input-Output Life Cycle Assessment. Transportation Research Part D: Transport and Environment, 47, 195-207.
- Liu, Z. H., Yu, J. H., & Zhang, D. (2011). Study on Low-Carbon Building Ecological City Construction in Harmonious Beibu Gulf Culture. Procedia Environmental Sciences, 10, 1881-1886.
کلیدواژهها [English]
در گذشته شهرها به دلیل کوچکی و فشردگی تأثیر چندانی بر آلودگی نداشتند. امروزه محدودیت منابع و نیز رشد روزافزون جمعیت و تغییر الگوهای مصرف ماده و انرژی موجب شده است فشار واردشده به محیطزیست و منابع طبیعی هر روز افزایش یابد (تیموری و همکاران، 1393: 202). بعضی کشورها با برنامهریزی مناسب و بهکارگیری فناوریهای پیشرفتة روز بر این مشکلات فائق آمدهاند و بعضی دیگر با مشکلات عدیدة زیستمحیطی مواجه شدهاند (عالی، 1395: 2). در دهههای اخیر، شاهد افزایش نگرانی جهانی دربارة حفظ محیطزیست و جلوگیری از آثار مخرب فعالیتهای انسان روی آن هستیم (عجایبی و همکاران، 1396: 2)؛ بهطوری که خطر پیامدهای مشکلات زیستمحیطی آرامش و امنیت زندگی انسان را بر هم زده و موجودیت آن را نیز در معرض تهدید قرار داده است؛ بنابراین فاجعة برهمخوردن تعادل زیستمحیطی، یکی از مسائل مهم و دغدغههایی است که مشکل تنها یک کشور یا یک قلمرو خاص نیست، بلکه به یک معضل جهانی تبدیل شده است؛ به گونهای که براساس گزارش سازمان جهانی[1]، میزان مرگومیر ناشی از مسائل زیستمحیطی که مهمترین عامل آن آلودگی هواست، بیش از سایر مرگومیرهاست. پس از دخانیات، آلودگی هوا، دومین عامل مرگومیر ناشی از بیماریهای غیرواگیردار در جهان است (Neira et al., 2018: 1078).
در جوامع امروزی با توسعة فعالیتهای صنعتی و افزایش رشد جمعیت و شهرنشینی و نیاز به بهرهبرداری بیشتر از منابع محدود طبیعی، آلودگیها افزایش یافته است؛ بهویژه در کشورهای در حال توسعه که فناوری پیشرفتهای برای کاهش آلودگی هوا و انتشار گازهای آلاینده ندارند. یکی از این آلایندهها و درواقع مهمترین آنها، گازهای گلخانهای[2] است. گازهای گلخانهای شامل بخار آب، دیاکسیدکربن[3]، متان[4]، دیاکسید نیتروژن[5]، مونواکسید[6] و اوزونهستند. درحقیقت بیشتر انتشارهای طبیعی مانند دیاکسیدکربن و ترکیبات ازت برای بقای حیات اهمیت فراوانی دارند و فقط هنگامی که غلظت آنها از حد مجاز میگذرد، در زمرة آلودگیها قرار میگیرند؛ اما فعالیتهای انسانی است که بر سطح بسیاری از این گازها افزوده است (عجایبی و همکاران، 1396: 2)؛ همچنین این گازها تأثیرات بالقوهای بر تغییرات آبوهوای کرة زمین دارند و یکی از بزرگترین چالشهای محیطزیست جهان در قرن 21 هستند (fong et al., 2008: 2507)؛ از این بین گاز دیاکسیدکربن، یکی از اساسیترین گازهای گلخانهای است که موجب آلودگی هوا و افزایش پدیدة گرمایش جهانی و تخریب محیطزیست میشود و معیاری برای آلودگی و تخریب محیطزیست است که درنتیجة صنعتیشدن و بهرهبرداری فشرده از سوختهای فسیلی مانند نفت و گاز تولید میشود (درگاهی و بهرامی غلامی، 1396: 74)؛ در عین حال این گاز در صورت افزایش در محیط آثار ناخوشایندی بر سلامتی دارد (طاهرخانی، 1390: 5)؛ ازجمله بیماریهای ناشی از آلودگی که بهتازگی برای انسان اهمیت روزافزون یافته است؛ مانند تنگی نفس، برونشیت، انواع سرطانها بهویژه سرطان ریه و نابسامانیهای رشد جنین که ممکن است از راه آلایندههای محیطی به وجود آیند (کنت وات، 1389: 241).
ایران ازجمله کشورهایی است که پیمان کیوتو را در سال 1377 (1998) پذیرفته است. در گزارش حاصل از هفدهمین کنفرانس تغییرات آبوهوا در آفریقای جنوبی، ایران رتبة هفتم تولید دیاکسیدکربن و رتبة 60 (از بین 61 کشور) جهان را در کارایی سیاستهای مبارزه با تغییرات آبوهوا دارد؛ بدین ترتیب نیاز به برنامهریزی برای کاهش دیاکسیدکربن در کشور بهشدت احساس میشود.
کشور آلمان از مهمترین کشورهایی است که موضوع کاهش میزان انتشار کربن را در مقیاسهای گوناگون بهمثابة راهکاری برای مقابله با پدیدة تغییر اقلیم در دستورکار توسعة کشور خود قرار داده است (لطفی و همکاران، 1395: 84). درواقع بحث شهر کمکربن تا به امروز عمدتاً دربارة کشورهای با درآمد زیاد و متوسط مطرح بوده است. دلایلی وجود دارد که حتی فقیرترین کشورهای دارای انتشار گازهای گلخانهای را به پیگیری توسعة کمکربن علاقهمند کرده است. شاید به همین دلیل است که بسیاری از پژوهشگران پژوهشهای اخیر خود را به میزان تأثیرگذاری عوامل مختلف بر انتشار گاز دیاکسیدکربن اختصاص دادهاند؛ زیرا فهم عوامل تأثیرگذار در اینباره به سیاستگذاران کمک خواهد کرد تا سیاستهای خود را منطبق با کاهش آلودگیهای زیستمحیطی بهویژه کاهش انتشار گاز دیاکسیدکربن طراحی کنند (آسیابانیپور، 1393: 28).
شهرهای ایران مانند اصفهان، تهران، مشهد و تبریز با معضل آلودگی هوا مواجه شدهاند. اصفهان، یکی از کلانشهرهای آلودة کشور است که دلیل آن، وجود صنایع بزرگ و کوچک، نیروگاهها و خودروها در آن است. تهران نیز براساس یافتههای سازمان بینالمللی جزو شهرهای آلوده محسوب میشود (کریمی و موسوی مدنی، 1394: 574). تهران پس از جاکارتا[7]، پایتخت اندونزی، هفتمین شهر آلودة جهان است (Neira et al., 2018: 1078). بر این اساس و با توجه به معضلات شهرهای کنونی که پیش از این ارائه شد، در این پژوهش، خلق شهر کربن صفر مبتنی بر کاهش انتشار گازهای گلخانهای مدنظر قرار گرفته است.
شهر کربن صفر، اصطلاح جدیدی در برنامهریزی شهری است که رکن اساسی توسعة زیستمحیطی را تشکیل میدهد. شهر کربن صفر یا کمکربن بهطورمعمول نشاندهندة انتشار گازهای گلخانهای است که این اصطلاح بهندرت دقیق تعریف میشود. متأسفانه این اصطلاحات بسیار نامحدود تعریف شده است؛ بهویژه برای یک سیستم بزرگ و پیچیده بهمثابة یک شهرستان، بدون تعریف واضح، سودمندی این اصطلاحات بسیار محدود میشود (Kennedy and Sgouridis, 2011: 5263).
اصطلاح کربن صفر ممکن است دو مفهوم را دربرداشته باشد؛ اول، کاهش استفاده از منابع انرژی و دوم، بهبود و بهینهسازی ساختار انرژی؛ همچنین کاهش تراکم کربن در منابع انرژی. در همة جوامع صنعتی دنیا بهوضوح مفهوم شهر کمکربن دیده میشود (مانند ژاپن و بریتانیا)؛ به بیانی این مفهوم جهانی با هدفی یکپارچه بهدنبال بهبود سطح توسعة جوامع انسانی و توسعة پایدار است (مفیدی، 1396: 5).
قلمرو پژوهش حاضر، شهر شهرکرد در استان چهارمحال و بختیاری است. براساس آمار سال 1395، جمعیت شهرکرد 190441 نفر است. ازنظر موقعیت جغرافیایی، شهرکرد در 97کیلومتری جنوب غرب اصفهان قرار گرفته است. این شهر با توجه به میزان جمعیتی، جغرافیای طبیعی، جغرافیای اقتصادی، تحولات زیستمحیطی، توسعة صنعتی و منابع طبیعی تاکنون کمتر بهمثابة یک شهر ناپایدار زیستمحیطی شناخته شده است؛ با وجود این گسترش فعالیتهای صنعتی، افزایش بهرهگیری از سوختهای فسیلی، تغییر کاربری اراضی در مقیاس وسیع، افزایش جمعیت و رشد فیزیکی شهر باعث تغییرات فرسایش در اکوسیستم این شهر شده است؛ بنابراین با مشاهدة مسائل یادشده و پتانسیلهای موجود منطقهای در این شهر، موضوع شهر کربن صفر بهمثابة یک چشمانداز روشن زیستمحیطی در شهرکرد مطرح شده است. بر این اساس هدف اصلی این پژوهش، امکانسنجی راهبرد زیستمحیطی شهر کربن صفر در شهرکرد است.
2.1. آلودگی هوا
منشأ آلایندههای موجود در هوا دو منبع طبیعی و انسانی است. در سطح جهان، بزرگترین منبع آلایندهها، رخدادهای طبیعی هستند؛ آتشفشانها، طوفانهای شن، آتشسوزیهای جنگلی و مانند آنها. با همة اینها، آلایندههای انسانی عمدتاً چشمگیرترین و مهمترین تهدید درازمدت برای زیستکره به شمار میآیند؛ نیروگاهها، اتومبیلها، کارخانهها و سایر منابع انسانی مقادیر زیادی آلاینده را به هوا روانه میکنند. در اصل مشکلات ناشی از آلودگی هوا بهطور عمدهای در مناطق شهری ایجاد میشود و مجتمعهای صنعتی، چالش عمدهای برای جامعة فعلی است (Orosa, 2011: 4).
جو زمین، لایة نازکی از گازهای مختلف است که دور کرۀ زمین را احاطه کرده و منبعی برای زندگی تمام موجودات ساکن در این کرة خاکی است. نیروی جاذبة زمین این گازها را در فضای پیرامون زمین نگه داشته و مانع از پراکندهشدن آنها در فضای بیکران میشود. عمدهترین گازهای تشکیلدهندة جو زمین عبارتاند از: نیتروژن (78%)، اکسیژن (0.9%) و دیاکسیدکربن که با نسبت حجمی معادل 0.3% کمترین مقدار را در میان گازهای اصلی تشکیلدهندة جو زمین دارد؛ با این حال بهجز گازهای بالا، گازهای دیگری نظیر متان، منواکسیدکربن، ازن، کلروفلوروکربنها، اکسیدهای نیتروژن و گوگرد، هیدروکربنها، سولفید هیدروژن و ذرات بسیار ریز گردوغبار خیلی کم در جوّ زمین یافت میشوند. بخار آب ازجمله گازهای تشکیلدهندۀ جو زمین است که تا ارتفاع چند کیلومتری از سطح زمین به نسبت حجمی 1 تا 4 درصد یافت میشود.
جدول 1. ترکیب طبیعی هوا
Table 1. Natural air composition
|
نوع گاز |
درصد حجمی در هوای خشک |
|
نیتروژن |
09/ 78 |
|
اکسیژن |
94/ 20 |
|
آرگون |
93/0 |
|
دیاکسیدکربن |
0318/0 |
|
نئون |
0018/0 |
|
هلیم |
00052/0 |
|
متان |
00015/0 |
|
کریپتون |
0001/0 |
|
اکسید نیتروژن N2O |
000025/0 |
|
هیدروژن |
00005/0 |
|
گزنون |
000008/0 |
منبع: اصیلیان و همکاران، 1385: 16
2.2. دیاکسیدکربن
دیاکسیدکربن بهمثابة یک گاز گلخانهای از حدود 110 سالپیش شناخته شده است. این گاز بیرنگ و بیمزه است و از زمانی که زمین اتمسفر خود را داشته، این گاز بخشی از اتمسفر بوده است؛ بهطوری که گفته میشود 50 تا 60 درصد اثر گلخانهای ناشی از فعالیتهای گاز دیاکسیدکربن است. با مطالعة انتشار گاز دیاکسیدکربن طی یک دورة 160000ساله برآورد شده که هر زمان غلظت دیاکسیدکربن افزایش یافته، دمای کرة زمین نیز افزایش یافته و هر زمان که غلظت دیاکسیدکربن کاهش یافته، دمای کرۀ زمین نیز کاهش یافته است. از عمدهترین منابع تولید دیاکسیدکربن، احتراق سوختهای فسیلی است و هرساله بیش از 6 میلیارد تن دیاکسیدکربن ناشی از فرایندهای احتراق به جو اضافه میشود؛ همچنین دیگر فعالیتهای انسانی نیز در تولید دیاکسیدکربن دخالت دارند؛ برای نمونه هنگامی که جنگلها و فضاهای سبز به مزارع بایر یا زمین ساختمانی تبدیل میشوند، سه پدیده روی میدهد؛ ترکیب کلی خاک بهسرعت تغییر مییابد و مواد آلی موجود در خاک اکسید و بهصورت دیاکسیدکربن وارد جو میشود. بهطور متوسط براثر جنگلزدایی هرساله حدود 1 تا 2 میلیارد تن دیاکسیدکربن به جو زمین وارد میشود. چوب برداشتشده از جنگلها، چه بهصورت مستقیم (مصرف سوخت) و چه بهصورت غیرمستقیم (مصرف در فرایندهای شیمیایی)، منبع انتشار دیاکسیدکربن است. با ازبینرفتن جنگلها و فضاهای سبز، امکان فرایند فتوسنتز از بین میرود و بدین ترتیب دیاکسیدکربن بیشتری در جو باقی میماند. جنگلها و فضاهای سبز در تغییر غلظت دیاکسیدکربن مؤثرند. بهطور کلی دیاکسیدکربن موجود در شهرها در فرایند فتوسنتز مصرف میشود؛ ولی درمجموع اثر این عامل نسبت به منبع تولید چندان مؤثر نیست و دیاکسیدکربن با سرعت بسیار زیاد روزبهروز در حال افزایش است (اصیلیان و همکاران، 1385: 71).
2.3. تعاریف ردپای کربن
ردپای کربن، یکی از مباحث و مسائل مهم ایمنی، بهداشت و محیطزیست است که در دهههای اخیر بسیاری از پژوهشگران آن را مطالعه کردهاند. افزایش غلظت گازهای گلخانهای در اتمسفر سبب گرمشدن کرة زمین میشود که پیامدها و عوارض خطرناکی را به دنبال دارد.
کاهش کربن و انتشار گازهای گلخانهای در سالهای اخیر در دستورکار مسائل محیطزیست قرار گرفته است؛ همچنین به ردپای کربن بهمثابة مسئلهای مهم و جدی در سراسر جهان توجه شده است. ردپای کربن درواقع یکی از شاخصهای تعیینکنندة انتشار گازهای گلخانهای است که بهطور مستقیم و غیرمستقیم با یک فعالیت ایجاد و برحسب دیاکسیدکربن بیان میشود. ردپای کربن (carbon footprint) یکی از تأثیرات عمدة محیطزیست، ایمنی و بهداشت محیط است که امروزه بر سر زبانها افتاده است. به این اصطلاح، هم در بخشهای عمومی و دولتی و هم در بخشهای خصوصی و رسانهای، توجه شده است. ردپای کربن درحقیقت مقیاسی از مقدار کل خروجی دیاکسیدکربن و متان مربوط به یک جمعیت سیستم یا فعالیت معین با درنظرگرفتن همة منابع، فرونشینها و ذخیرهشدنها در محدودة زمانی و مکانی آن جمعیت، سیستم یا فعالیت است (ولایتزاده و دوازدهامامی، 1398: 48).
جدول 2. تعاریف ردپای کربن
Table 2. Definitions of carbon footprint
|
منبع |
تعریف |
|
BP (2007) |
ردپای کربن دیاکسیدکربن منتشرشده ناشی از فعالیتهای روزانه است؛ مانند شستن لباس یا استفاده از وسایل حملونقل. |
|
CarbonTrust (2007) |
یک روش برای تخمین کل انتشار گازهای گلخانهای، معدل کربن تولیدشده در سراسر چرخة عمر یک محصول از تولید مواد اولیة استفادهشده در تولید آن تا دفع محصول نهایی است. |
|
Energetics Eckel (2007) |
ردپای کربن به میزان انتشار گازهای گلخانهای بهصورت مستقیم و غیرمستقیم ناشی از فعالیتهای کسبوکار گفته میشود. |
|
ETAP (2007) |
ردپای کربن درواقع اندازهگیری تأثیر فعالیتهای انسانی در محیطزیست ازنظر انتشار گازهای گلخانهای همچون اندازهگیری میزان دیاکسیدکربن است. |
|
Grub and Ellis (2007) |
ردپای کربن، اندازهگیری مقدار دیاکسیدکربن منتشرشده از راه احتراق سوختهای فسیلی است؛ برای نمونه دربارة یک بنگاه تولیدی، ردپای کربن، مقدار دیاکسیدکربن منتشرشده بهصورت مستقیم و غیرمستقیم ناشی از فعالیتهای روزانه است؛ همچنین ممکن است بازتاب انرژیهای فسیلی را در تولید یک محصول یا محصولات یک بازار نشان دهد. |
|
Paliamentary Office of Science and Technology (POST 2006) |
ردپای کربن، مقدار دیاکسیدکربن و سایر گازهای گلخانهای ساطعشده در طول چرخة کامل عمر یک محصول است. |
منبع: اندایش و همکاران، 1395: 168
2.4. شهر کمکربن
ازجمله شهرهای پایدار مطرحشده در سالهای اخیر، شهر کمکربن است که درزمینة پاسخگویی به تغییرات آبوهوایی جهانی و در دفاع از کاهش تخلیة گازهایگلخانهای در فعالیتهای تولیدی انسان مطرح شد (Wentong and Hu, 2000: 256). درزمینة ورود توسعة پایدار به جریان اصلی بحثهای سیاست جهانی، هیچ رویدادی تأثیرگذارتر از گزارش کمیتة جهانی محیطزیست و توسعه (1987) نبوده است که معمولاً با عنوان کمیتة برانت لند[8] شناخته میشود. این گزارش که در سطح وسیعی بهصورت یک کتابچه با عنوان «آیندة مشترک ما» منتشر شد، بیانکنندة موضوعی است که امروز بهمثابة تعریف متداول توسعة پایدار مطرح است؛ «توسعهای که نیازهای کنونی را بدون به خطر انداختن توانایی نسلهای آینده برای تأمین نیازهای آنها برطرف کند» (ویلر و بیتلی، 1384: 81). پیش از آن در ابتدای قرن بیستم با توسعة سریع علم و فناوری، ساختوساز بیشازحد انسان، تعادل طبیعی محیطزیست را بر هم زد و بحرانهای پیشآمده پیامدهایی جبراننشدنی را برای انسان به ارمغان آورد. شهر کمکربن بهمثابة یک مفهوم جدید در نظر گرفته شده و در حال تبدیلشدن به یک موضوع جهانی و اصلی توسعة شهری است. در سال 1971 یونسکو در بیانیة انسان و کرة زمین (MAE) مفهوم شهر زیستمحیطی را ارائه کرد که از منظر زیستمحیطی، روشی برای مطالعة ساختوساز شهری است (Liu et al., 2011: 423). در حال حاضر دانشمندان چینی شهرهای کمکربن را به سه دسته تقسیم میکنند.
جدول 3. انواع شهرهای کمکربن
Table 3. Types of low carbon cities
|
شهر بهمثابة محل اجرای اقتصاد شهر کمکربن |
با هدف نهایی کاهش انتشار کربن |
شهر بهمثابة الگوی جدید توسعه |
|
تبدیل الگوی توسعة اقتصادی سنتی با مصرف انرژیهای عظیم و هزینههای زیستمحیطی به انرژیهای کممصرف |
حفظ میزان مصرف و انتشار انرژی در پایینترین سطح ممکن با فرض رشد اقتصادی و پیشرفت اجتماعی |
در نظر گرفتن ایدة شهر کمکربن در همة زمینههای توسعة شهری ازجمله تولید صنعت، مصرف و امور زندگی، سیستم و مدیریت |
منبع: Su et al., 2012: 1145
مسئلة محیطزیست در اواسط دهة 1965 با افزایش میزان آلودگی محیطزیست، هشداری برای جهانیان محسوب و سبب تشکیل گروههای طرفدار محیطزیست شد که از حامیان محیطزیست در جهان بودند (دیانی، 1396: 2)؛ بنابراین به یکی از مسائل روز جهان تبدیل شد که علاوه بر اهمیت جهانی در سیاستگذاری کشوری نیز به آن توجه شده است؛ بهطوری که در قانون برنامة چهارم ایران به مسئلة محیطزیست توجه ویژهای شده است؛ اما این تلاشها در قالب قوانین و مقررات برنامة پنجساله بوده و در حوزة آلودگی و تخریب محیطزیست توسط انسانها و ارزشگذاری آن در کتب مختلف، مطالعات علمی و تجربی کمی انجام شده است (زنگیآبادی و همکاران، 1394: 2). یکی از مهمترین این آلودگیها، افزایش گازهای گلخانهای است که تأثیرات بالقوهای بر تغییرات آبوهوای کرة زمین دارند و یکی از بزرگترین چالشهای محیطزیست جهان در قرن 21 محسوب میشود؛ همچنین نگرانی جهانی دربارة افزایش گازهای گلخانهای و تغییرات اقلیمی سبب شد برای کنترل گازهای گلخانهای، پیمان کیوتو در سال 1997 به امضای بعضی کشورهای جهان برسد. براساس این پیمان سال 1990 بهمثابة سال پایه برای کاهش انتشار گازهای گلخانهای انتخاب شد. برمبنای این پیمان، کشورهای صنعتی جهان موظف هستند 55 درصد از حجم گازهای گلخانهای خود را کاهش دهند (Brandon and Lombardi, 2005: 161). ایران در سال 1990، فقط 1/1 درصد از کل آلودگی هوای دنیا را به خود اختصاص داده است. سهم ایران در سال 2006، به 5/1 درصد افزایش یافته است. در گزارش توسعة انسانی سازمان ملل، تولید سرانة گاز دیاکسیدکربن برای هر نفر 4/6 تن بوده است؛ یعنی هر ایرانی سالیانه 4/6 تن دیاکسیدکربن در اتمسفر منتشر میکند (IEA, 2008: 20). براساس گزارش بانک جهانی، شاخصهای عملکرد زیستمحیطی در سال 2006 میلادی، ایران را ازنظر شاخص هوا با کسب نمرة 31/1 در میان 133 کشور جهان در رتبة 117 جای داده است؛ همچنین براساس آمار سال ۲۰۱۶ بانک جهانی، در ایران نسبت مرگومیر مرتبط با آلودگی هوا بین سالهای ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۳ حدود ۱۰ درصد افزایش یافته و غلظت سالیانة ذرات معلق ریز هوای آزاد در سال 2013 بیش از سه برابر مقادیر رهنمودی سازمان جهانی بهداشت بوده است.
در تاریخ 12 دسامبر 2015 در پاریس، 195 کشور بر سر قراردادی (IPCC) بهمنظور مقابله با تغییرات اقلیمی و بازشدن گرهها برای اقدامات علیه تغییر اقلیم و همچنین سرمایهگذاری درزمینة اقتصاد کمکربن مقاوم، انعطافپذیر و پایدار توافق کردند. در 22 آوریل 2016 (روز زمین) در مراسمی در نیویورک، توافقنامة سازمان ملل متحد برای امضا معرفی شد. چهارچوب این توافقنامه درزمینة تغییر اقلیم در رابطه با کاستن از انتشار گازهای گلخانهای، سازگاری و امور مالی است که از سال 2020 شروع میشود (WHO, 2014).
بحث دربارة اینکه شهر چگونه و از چه روشهایی به سمت کاهش مصرف کربن حرکت میکند، پیشینة پربار و جالب توجهی دارد و در سالهای اخیر، بسیاری از پژوهشگران داخلی و خارجی با استفاده از روشهای مختلف بهدنبال دستیابی به شهر صفر کربن یا کمکربن هستند. در زیر به مهمترین پژوهشهای خارجی و داخلی اشاره شده است.
چاوز و راماسویی[9] (2013) در مقالهای با عنوان «حرکت به سمت شهرهای کمکربن در جامعه» دریافتند هیچ روش استانداردی برای اندازهگیری مقیاس انتشار گازهای گلخانهای وجود ندارد و یک پارامتر برای اندازهگیری این انتشارات کافی نیست؛ بلکه ترکیبی از متغیرها مانند گازهای گلخانهای در واحد ساکنان شهر به همراه کارکنان شهر یا کل خروجی اقتصادی بهمثابة معیارهای بالقوه برای تعریف شهر کمکربن به کار میرود.
هیونن و جونیلا[10] (2011) در مقالهای با عنوان «تأثیرات ساختار شهری در مصرف کربن در مناطق شهری» به این نتیجه رسیدند که تأثیر کربن چگالی شهری و نوع ساختمان غالب در مناطق شهری انتخابشده ناشی از تأثیرات متفاوتی از انتشار گازهای گلخانهای در ساختار شهری و کلاسهای مصرفی مرتبط با خدمات است.
چو و همکاران[11](2017) در مقالهای با عنوان «توسعة روشهای حفاظت زیستمحیطی براساس ردپای بومشناختی در ناحیة جلگهای چین» نشان دادند شاخصهای فشار ردپای مصرف و ردپای تولید بهطور کلی در طول دورة مطالعه در تمام مناطق بررسیشده افزایش یافتهاند.
ژائو و همکاران[12] (2016) در پژوهشی انتشار کربن و ردپای کربن را در مکانهای صنعتی مناطق مختلف چین با استفاده از دادههای مصرف انرژی و زمین هر منطقه طی دورة 1998- 2008 بررسی کردند. یافتهها نشان داد مقدار کل انتشار کربن ناشی از سوختهای فسیلی و مصرف انرژی به ترتیب در مناطق مختلف کشاورزی، مسکونیتجاری، فضاهای صنعتی و حملونقل، فضاهای آبی و شیلات و دیگر فضاها به میزان 1.87 درصد، 89.12 درصد، 7.3 درصد و 1.52 درصد است.
باس استارتمن و همکاران[13] (2015) در مقالهای با عنوان «شاخص شهر کربن: تجزیهوتحلیل ورودی– خروجی منطقهای از مصرف مبتنی بر گازهای کربن» دریافتند ابتکارات شهری که برای کاهش انتشار گازهای گلخانهای انجام میشود، هزینههای زیادی را کاهش میدهد و شاخص را بهصورت شفاف بررسی میکند. به این ترتیب سیاستگذاران را قادر میسازد بهترین شیوهها را جستوجو و در شهر خود آزمایش کنند؛ همچنین بحثهای پایداری منطقهای را به وجود میآورد.
آسیابانیپور (1393)در پایاننامة خود با عنوان «ارزیابی طرحها و برنامههای توسعة شهری با رویکرد کربن صفر در شهر تبریز» دریافت از میان فاکتورهای کمی، مصرف سرانة آب و میزان انتشار دیاکسید نیتروژن از مقادیر گزارششده در شهرهای آسیا کمتر بوده و ازنظر فاکتورهای کیفی، فاکتور تلاش شهر برای کاهش دیاکسیدکربن و نظارت زیستمحیطی در وضعیت نامطلوبی قرار دارد که برای توسعة این بخشها نیز لازم است برنامههایی در نظر گرفته شود.
قائمی اصل و همکاران (1394) در مقالهای با عنوان «شبیهسازی ایجاد شهر زیستمحیطی کمکربن با بهرهگیری از پسماندهای شهری و تکنولوژی فتوولتائیک: برنامهریزی پایدار انرژیبخش شهری در شهر مشهد» دریافتند تکنولوژی زیستتوده با نوسانپذیری و هزینة تولید کمتر، تکنولوژی برتر برای طراحی شهر زیستمحیطی کمکربن است و با ضریب نفوذ زیاد وارد سیستم تولید هیبرد فسیلی تجدیدپذیر میشود.
عالی (1395) در پایاننامة خود با عنوان «طراحی محله با رویکرد کمکربن در تبریز» بیان کرد در نظر گرفتن عوامل طبیعی و استفاده از تکنولوژیهای جدید، میزان وابستگی به انرژیهای فسیلی و درنتیجه تولید آلودگی را بهصورت چشمگیری کاهش میدهد.
لطفی و همکاران (1395)در مقالهای معیارهای طراحی شهری را برای محلههای بدون کربن و کمکربن در شهر شیراز بررسی کردند. در این پژوهش همچنین تلاش شد با روش توصیفی و تحلیل دادههای ثانویه (اسنادی)، معیارهایی برای طراحی محلۀ کمکربن و بدون کربن استخراج شود.
عبادینیا (1396) در رسالة دکتری خود با عنوان «بررسی تأثیر فرم شهر بر توسعة حملونقل کمکربن با رویکرد استراتژیک در سه مرحله» بیان کرد فرم شهری مشهد با توسعة حملونقل کمکربن سازگار نیست.
پیشینة توسعة شهری کمکربن
توجه به مسائل زیستمحیطی در سطح جهان، پس از توسعۀ صنعتی در دهههای 1950 و 1960 در اروپا و آثار ناهنجار زیستمحیطی آنها (تشدید فعالیتهای آلودهکننده) آغاز شد (زیاری، 1385: 17). از دهة 1960 به بعد بر جنبههای زیستمحیطی تأکید و بهتدریج در این زمینه تلاشهایی شد؛ ازجمله در سال 1968 کنفرانس بیوسفر یونسکو[14] (پاریس) و کنفرانس محیطزیست انسانی[15] (استکهلم 1972) به جنبههای زیستمحیطی توسعه توجه خاصی داشتهاند. در سال 1970 نیز اتحادیۀ حفاظت جهانی و برنامۀ محیطی سازمان ملل متحد، اصطلاح «توسعۀ زیستبوم» را به کار برد که بر همزیستی مسالمتآمیز انسان و محیط برمبنای بهرهبرداری عقلایی از منابع، بدون تخریب و نابودکردن آنها تأکید داشته است. مطرحکردن اصطلاح «توسعة پایدار» برای نخستینبار در اواسط دهة 1970 به خانم باربارا وارد[16] نسبت داده میشود. این مفهوم کلی با راهبرد حفاظت جهانی بهطور گستردهای مطرح شد تا محافظت از منابع طبیعی و محیطزیست را در راستای ایفای نقش بهتر رفاه انسانی به نحو مطلوب مدیریت کند (بارو، 1386: 145).
بهدنبال بررسی وضعیت خطرناک محیط طبیعی و تخریب محیطزیست، بحث دربارة محیطزیست انسانی در سال 1972 در استکهلم سوئد شروع شد. در این اجلاس، بیشتر دربارة آلودگی هوا و بهرهکشی از منابع بحث شد و ادامۀ مباحث اجلاس یونیکس[17] در ژوئن 1971 در دستورکار قرار گرفت. حاصل کار کنفرانس، صدور بیانیۀ 26مادهای محیطزیست انسانی و برنامههای عملی مورد توافق 113 کشور جهان و 106 توصیهنامه بود که در تمام آنها، وابستگی انسان به محیطزیست و چگونگی شکلدهی آن، بهرهوری درست و منطقی از منابع، کاهش آلودگیها، آموزش همگانی برای حفاظت از محیطزیست، پژوهشهای زیستمحیطی و تأسیس سازمانها و مؤسسات بینالمللی به کشورها توصیه شد (مکنون، 1382: 5).
حرکتهای جهانی از کنفرانس استکهلم شروع شد. در این کنفرانس چند رویداد فکری رخ داد و موضوعاتی چون شهر سالم، توسعۀ کالبدی سریع، تخریب زمین و اضافهشدن شهرها مطرح شد (لطیفی، 1382: 138). توافقنامۀ این کنفرانس در ظاهر تضمینکنندۀ بهبود کیفیت زندگی بشر، حفاظت، مدیریت و بهرهوری منطقی از منابع، کاهش یا از بین بردن آلودگی و تخریب محیطزیست، آموزش افراد در همۀ گروههای سنی در جهت حفظ محیطزیست و تعادل اکولوژیکی، پژوهشهای علمی زیستمحیطی و... بود، اما تحقق نیافت و در این مدت با وجود تلاشهای برنامۀ محیطزیست ملل متحد جهان[18] به کاهش آثار مخرب انسانی بر محیطزیست کمکی نکرد و مسائل حاد و پیچیدۀ جدیدی همچون کاهش تنوع زیستی، پارگی لایة ازن، آلودگی شدید هوا، پدیدۀ گلخانهای و گرمشدن کرۀ زمین، تغییرات آبوهوا و نتایج مرتبط با آن نیز بر مشکلات پیشین افزوده شد (ساسانپور، 1388: 206).
گزارش اجلاس یونیکس در سال 1971، اعلامیة سال 1972 استکهلم و اعلامیۀ سال 1974 کوکویوک ضمن تصدیق پیچیدگی و جدیبودن بحرانهای اجتماعی و زیستمحیطی که جامعة انسانی با آنها روبهروست، موجب بروز پیامدهای نویدبخشی شدند و همگی دربارة نیاز به تدوین و اجرای راهبردهای سالم زیستمحیطی بهمنظور ترویج توسعۀ اجتماعیاقتصادی یا توسعۀ زیستمحیطی همنظر بودند (ملکی، 1390: 4).
در سال 1987، مجمع عمومی سازمان ملل متحد، کمیسیونی را با عنوان «کمیسیون جهانی محیطزیست و توسعه» متشکل از 22 کشور مختلف (اعم از توسعهیافته و در حال توسعه) به ریاست برات لند[19]، نخستوزیر نروژ، تشکیل داد تا خطمشی زیستمحیطی درازمدت جامعۀ بینالمللی را روشن کند. نتیجة کار این کمیسیون (که به کمیسیون برات لند شهرت یافت)، با عنوان «آیندۀ مشترک ما» مطرح شد که توسعة محیطزیست را با هم پیوند میزد.
در سال ۱۹۹۲، همزمان با بیستمین سالگرد کنفرانس استکهلم، کنفرانس سازمان ملل برای توسعه و محیطزیست با حضور سران و نمایندگان ۱۷۲ کشور و بیش از هزار گروه غیردولتی در ریودوژانیرو[20] (برزیل) برگزار شد. این کنفرانس که «کنفرانس زمین» نام گرفت، فعالیتهای بیستسالة بینالمللی و ملی را در زمینههای زیستمحیطی جهان ارزیابی کرد. نتایج کنفرانس زمین خواستههای طرفداران محیطزیست را برآورده نکرد، اما قطعنامة 99/55 مجمع عمومی سازمان ملل در دسامبر 2000 برای بررسی عملکرد دهسالة کنفرانس سازمان ملل دربارة محیطزیست تصویب و در سال 2010 محل برگزاری کنفرانس روز جهانی محیطزیست در پترزبورگ آمریکای شمالی تعیین شد (ملکی، 1390: 5).
پژوهش حاضر بهلحاظ هدف، توسعهایکاربردی و ازلحاظ روششناسی، توصیفیتحلیلی مبتنی بر مطالعات کتابخانهای و بررسیهای میدانی و پرسشنامهای است. برای دستیابی به اهداف پژوهش، نخست با استفاده از پرسشنامة پژوهشگرساخته، شاخصها گردآوری و پرسشنامه در جامعة آماری شهر شهرکرد توزیع و نمونة مطالعاتی با استفاده از فرمول کوکران، 100 نفر از متخصصان امر در این زمینه انتخاب شد.
جدول 4. شاخصهای پژوهش
Table 4. Research indicators
|
شاخص |
معیار |
|
انرژی |
|
ضوابط و مقررات سازمانی |
|
خلاقیت زیستمحیطی |
|
|
|
حملونقل و کاربری اراضی شهری
|
|
|
طراحی منظر شهری |
برای تجزیه و تحلیل دادهها از روش ترکیبی Anp-Dematil و نرمافزارهای spss22 و smartpls استفاده شده است؛ همچنین برای سنجش قابلیت اعتماد و درواقع هماهنگی بین گویههایی که برای سنجش سازههای مدنظر ساخته شدهاند، از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است. نتایج ضریب آلفای کرونباخ در جدول 5 دیده میشود.
جدول 5. نتایج آلفای کرونباخ برای هریک از متغیرهای پژوهش
Table 5. Cronbach's alpha results for each of the research variables
|
ردیف |
نام متغیر |
آلفای کرونباخ |
تعداد نمونه |
|
1 |
انرژی |
0.86 |
18 |
|
2 |
ضوابط و مقررات سازمانی |
0.88 |
18 |
|
3 |
خلاقیت زیستمحیطی |
0.96 |
18 |
|
4 |
حملونقل و کاربری اراضی شهری |
0.95 |
18 |
|
5 |
طراحی منظر شهری |
0.90 |
18 |
در ادامه برای سنجش میزان کربن در حوزههای مختلف از نرمافزار IPCC استفاده شده است.
5.1. بررسی نرمالبودن متغیرها
برای بررسی نرمالبودن دادهها از کشیدگی و چولگی پرسشهای متغیرهای پژوهش استفاده میشود. اگر کشیدگی و چولگی بین 2- تا 2+ باشد، توزیع دادهها نرمال است.
جدول 6. وضعیت نرمالبودن دادهها
Table 6. Data normalization status
|
نام متغیر |
تعداد نمونه |
میانگین |
آمارة آزمون |
معناداری |
|
انرژی |
100 |
32/14 |
83/0 |
000/0 |
|
ضوابط و مقررات سازمانی |
100 |
56/43 |
77/0 |
000/0 |
|
خلاقیت زیستمحیطی |
100 |
65/15 |
96/0 |
000/0 |
|
حملونقل و کاربری اراضی شهری |
100 |
11/32 |
86/0 |
000/0 |
|
طراحی منظر شهری |
100 |
11/32 |
92/0 |
000/0 |
5.2. آزمون میانگین یک جامعه
این آزمون برای بررسی وضعیت متغیرهای پژوهش در یک گروه استفاده میشود. فرضیة آماری این آزمون بهصورت زیر است:
جدول 7.آزمون میانگین یک جامعه
Table 7. The average test of a community
|
شاخصها |
آمارة T |
سطح معناداری |
حد کم |
حد زیاد |
نتیجه |
|
انرژی |
3.10 |
0.003 |
0.15 |
0.69 |
تأیید |
|
ضوابط و مقررات سازمانی |
4.08 |
0.000 |
0.24 |
0.72 |
تأیید |
|
خلاقیت زیستمحیطی |
3.25 |
0.002 |
0.16 |
0.67 |
تأیید |
|
حملونقل و کاربری اراضی شهری |
3.31 |
0.000 |
0.13 |
0.62 |
تأیید |
|
طراحی منظر شهری |
3.05 |
0.004 |
0.14 |
0.71 |
تأیید |
با توجه به نتایج ارائهشده و مقادیر آمارة T در سطح اطمینان 95 درصد برای تمامی متغیرها، فرض H0 رد میشود. با توجه به اینکه هم حد کم و هم حد زیاد مثبت هستند، میانگین تمامی متغیرها در سطح اطمینان 95 درصد بیش از عدد میانگین (3) است.
5.3. بررسی میزان ضریب تعیین برای شاخصهای پژوهش
جدول 8. مقدار ضریب تعیین متغیرهای پژوهش
Table 8. The value of the coefficient for determining research variables
|
|
انرژی |
حملونقل و کاربری اراضی شهری |
طراحی منظر شهری |
|
0.84 |
0.93 |
0.89 |
همانطور که دیده میشود برای متغیرهای مکنون برونزا یا مستقل، مقدار R2 ارائه نمیشود. با توجه به مقدار R2 محاسبهشده برای متغیر انرژی، حملونقل و کاربری اراضی شهری و طراحی منظر شهری در سطح مطلوب قرار دارد.
شکل 1. مدل اندازهگیری PLS در حالت معناداری
Figure 1. PLS measurement model in significant mode
5.4. ضرایب مسیر و معناداری برای شاخصهای میانجی بهمنظور بررسی شهر کربن صفر
همانطور که شکل 1 نشان میدهد، ضرایب مسیر بین انرژی و شهر کربن صفر، (0.34) و معنادار بود. ضرایب مسیر بین حملونقل و کاربری اراضی شهری و شهر کربن صفر، (0.41) و معنادار بود. ضرایب مسیر بین طراحی منظر شهری و شهر کربن صفر، (0.60) و معنادار بود. برای آزمون اثر میانجی شاخصهای خلاقیت زیستمحیطی و ضوابط و مقررات سازمانی، اثر پیش از واردکردن متغیرها دوباره آزمون شد. نتایج جدول 9 نشان میدهد تمام شاخصها با آثار مستقیم، ضریب مشخص در شهر کربن صفر دارند. در بین شاخصها، شاخص طراحی منظر شهری، بیشترین ضریب و شاخص انرژی، کمترین ضریب را دارد.
جدول 9. ضریب مسیر برای شاخصهای میانجی
Table 9. Path coefficient for mediating indices
|
رابطه |
ضریب مسیر |
|
آمارة T |
سطح معناداری |
نتیجه |
|
ضوابط و مقررات سازمانی -> شهر کربن صفر |
0.46 |
|
1.281 |
0.000 |
تأیید |
|
خلاقیت زیستمحیطی -> شهر کربن صفر |
0.69 |
|
1.545 |
0.001 |
تأیید |
5.5. یافتههای نهایی حاصل از نرمافزار[21]IPCC
در این نرمافزار، شاخصهای انرژی، تولیدات صنایع، حملونقل، کشاورزی و پسماند بررسی شد که هرکدام خود گویههایی داشتهاند. نتایج پژوهش حاکی است طی دورة 5ساله از سال 1394 تا 1397، میزان تولید و مصرف بهدنبال افزایش جمعیت روند رو به رشدی داشته که متقابلاً این روند بر افزایش میزان دیاکسیدکربن تأثیر گذاشته است.
جدول 10. میزان تولید CO2 شهر شهرکرد برحسب تن (1392- 1396)
Table 10. CO2 production rate in Shahrekord city in terms of ton
|
شاخص |
1392 |
1393 |
1394 |
1395 |
1396 |
|
انرژی |
380983 |
416752 |
441455 |
460375 |
497237 |
|
تولیدات صنایع |
24292 |
34064 |
37424 |
39681 |
43409 |
|
حملونقل |
119561 |
169161 |
220132 |
257355 |
275363 |
|
کشاورزی و دامداری |
36542 |
35452 |
33147 |
29544 |
25284 |
|
پسماند |
5799 |
8088 |
8981 |
9332 |
12136 |
|
سایر |
4521 |
5041 |
5524 |
5950 |
6750 |
|
مجموع |
549406 |
634494 |
709239 |
762556 |
816770 |
مجموع دیاکسیدکربن تولیدشده در شهرکرد برحسب تن (1392- 1396) و سرانة دیاکسیدکربن نشان داده شده است. درنهایت با استفاده از آمار انتشار میانگین دیاکسیدکربن ملی و جهانی برگرفته از گزارش آژانس بینالمللی انرژی سال 2015، سرانة انتشار دیاکسیدکربن شهرکرد در سال 1396، 4.51 تن در مقایسه با مقیاس جهان که 4.47 تن است، بیشتر و در مقایسه با مقیاس ایران که 6.76 تن در سال است، کمتر است. نتایج نشان میدهد ردپای بومشناختی کربن در شهرکرد فراتر از میانگین جهانی و کمتر از میانگین ایران است.
5.6. فرایند تبیین تحققپذیری شهر کربن صفر
برای تعیین میزان تحققپذیری شهر کربن صفر در شهرکرد از دیاکسیدکربن استخراجشده از نرمافزار IPCC و تجزیه و تحلیل دادهها و اطلاعات سازمانها استفاده شده است. جدول 10 نشان میدهد شهرکرد در سال 1396، 816770 تن دیاکسیدکربن تولید کرده است. هر هکتار فضای سبز، 2.5 تن دیاکسیدکربن دریافت میکند و سرانة فضای سبز هر نفر در شهرکرد، 18.4 مترمربع است. مساحت فضای سبز شهرکرد، 3506.793 هکتار است که در سال حدود 8766.9825 تن اکسیژن تولید کرده که مقدار ناچیزی درمقابل دیاکسیدکربن تولیدشده است.
T 8766.9825 =2.5 × 3506.793
از تفاضل دیاکسیدکربن و اکسیژن تولیدشده، 808003 تن دیاکسیدکربن باقی میماند.
T 808003 =8766.9825 - 816770
چنانچه محاسبه شده است، انرژی تجدیدپذیر خورشید در شهرکرد، سال 1396، 440000 کیلووات برق تولید میکند که برق مصرفی چند سازمان را تأمین میکند.
جدول 11. میزان تولید برق از انرژی خورشیدی در شهرکرد 1396
Table 11. The amount of electricity generation from solar energy in Shahrekord 13
|
نوع |
تولید انرژی (کیلووات ساعت) |
|
انرژی خورشیدی تجدیدپذیر |
4400000 |
منبع: سازمان برق شهرکرد، 1397
خوب است بدانیم هر پنل خورشیدی در هر 10 مترمربع طی یک ساعت تابش، 1 کیلووات (1000 وات) انرژی خورشیدی تولید میکند که در سال هر 10 مترمربع، 3210 کیلووات انرژی خورشیدی تولید میکند. مساحت مسکونی در شهرکرد 5543309 مترمربع است که اگر در هر 10 مترمربع یک پنل نصب شود، حدود 17473021 کیلووات برق در سال تولید میشود.
Kw 17473021=100 × 10 ÷ 5543309
مصرف کل برق شهرکرد طی سال 1396، 452006658 بوده که حاصل تفاضل برق مصرفشده و برق تولیدشده از انرژی خورشیدی حدود 434533636.1 کیلووات برق مصرفی شهرکرد بیشتر است.
Kw 434533636.1 =17473021 - 452006658
برق، مهمترین منبع تأمین انرژی در زندگی امروزی است که تولید آن از حاملهای مهم مصرف سوختهای فسیلی است. سادگی تبدیل برق به دیگر انرژیها و آسانی انتقال سریع آن به نقاط مختلف بر اهمیت استفاده از آن میافزاید. یکی از مهمترین آلودگیهای بخش مصارف انرژی، آلودگی هوا براثر انتشار و نشت گازهای آلایندة ناشی از سوختن سوختهای فسیلی است. البته این آلودگیها براساس اقلیم، نوع فعالیت و منابع طبیعی در هر کشور متفاوت است. هرچند یکی از دلایل آلودگیهای ناشی از دیاکسیدکربن موجود در هوا، مصرف انرژی ناکارآمد و اتلاف انرژی است، با بهینهسازی مصرف انرژی و افزایش استفاده از منابع انرژیهای نو که آلودگی کمتری ایجاد میکنند و همچنین کارآمدکردن مصرف انرژی در تولید و ارتقای تکنولوژیهای تولید و توزیع انرژی در کشورها، واقعیسازی قیمت انرژی، ارتقای استانداردهای فنی و زیستمحیطی تولیدات صنایع، افزایش راندمان مصرف انرژی و گسترش آموزشهای فرهنگی حفظ محیطزیست و فراهمکردن بسترهای مناسب و توسعة روستاها، ضمن برقراری یک توازن جمعیتی، از آلودگی هوا و انتشار دیاکسیدکربن کاسته میشود.
حملونقل جادهای، ریلی و هوایی، مهمترین آثار را بر افزایش انتشار ردپای کربن دارد. این موارد نشان میدهد استفاده از ترکیب سوختهای پاک، توسعة ناوگان حملونقل عمومی و ریلی و توسعة زیربنایی در تمامی بخشهای حملونقل در کاهش انتشار ترکیبات کربن نقش دارد؛ همچنین اگر طرح بام سبز و دیوار سبز در شهرکرد اجرا شود، جبرانکنندة بخش زیادی از دیاکسیدکربن تولیدشده است.
درنهایت اگر وضعیت تولید دیاکسیدکربن با همین روند ادامه یابد و روند افزایشی را طی کند، در شهرکرد امکان تحققپذیری شهر کربن صفر یا کمکربن وجود نخواهد داشت. سنگبنای اصلی شهر کربن صفر، استفاده از منابع انرژی پاک و تجدیدپذیر است؛ چنانچه میتوان از راهبردهای زیستمحیطی همچون افزایش فضای سبز شهری، دیوار سبز و بام سبز و استفاده از پنلهای خورشیدی در پشت بام هر خانه به تولید برق رسید و با جایگزینکردن انرژیهای تجدیدپذیر به جای سوختهای فسیلی در شهرکرد، شهر کمکربن در این شهر تحقق مییابد.
نتیجهگیری
تجزیه و تحلیل دادهها برمبنای استنباط آماری و به کمک فنون آماری مناسب انجام و نتایج به تفصیل آورده شد؛ به گونهای که برای سطحبندی شاخصهای زیستمحیطی در شهرکرد از روش ترکیبی ANP- DEMATIL بهره گرفته شد. براساس این یافتهها در ردة شاخصهای پنجگانة منتخب شاخص خلاقیت زیستمحیطی با وزن 298/0، بهمثابة اثرگذارترین و پایدارترین شاخص زیستمحیطی شهر کربن صفر شناخته شد؛ همچنین شاخص طراحی منظر شهری با وزن 229/0، در ردة بعدی مهمترین و پایدارترین شاخص قرار دارد. در ادامه باید گفت شاخص انرژی با وزن 107/0 بهمثابة کماهمیتترین و ناپایدارترین شاخص زیستمحیطی در این شهر شناخته و شناسایی شد. برای پردازش و تحلیل دادهها و آزمون فرضیهها از تکنیکهای آماری و نرمافزارهای SmartPLS, SPSS, IPCC, Arc Gis,Excelاستفاده شده است.
نتایج ضریب مسیر برای شاخصهای منتخب پنجگانه نشان داده شد. ضرایب مسیر بین انرژی و شهر کربن صفر، (0.34) و معنادار بود. ضرایب مسیر بین حملونقل و کاربری اراضی شهری و شهر کربن صفر، (0.41) و معنادار بود. ضرایب مسیر بین طراحی منظر شهری و شهر کربن صفر، (0.60) و معنادار بود. برای آزمون اثر میانجی شاخصهای خلاقیت زیستمحیطی و ضوابط و مقررات سازمانی، اثر پیش از واردکردن متغیرها دوباره آزمون شد. نتایج جدول ۶ نشان میدهد تمام شاخصها با آثار مستقیم، ضریب مشخص در شهر کربن صفر دارند. در بین شاخصها، شاخص طراحی منظر شهری، بیشترین ضریب و شاخص انرژی، کمترین ضریب را دارد.
نتایج IPCC نشان داد شاخص انرژی، بیشترین میزان تولید دیاکسیدکربن را دارد و طی یک دورة پنجساله از 380983 تن در سال 92 به 497237 تن در سال 96 افزایش یافته و حملونقل با میزان 119561 تن از سال 92 به 275363 تن در سال 96 رسیده است؛ سپس صنایع در رتبة سوم قرار میگیرد که از 24292 تن در سال 92 به 43409 تن در سال 96 رسیده و در آخر، پسماند که از 5799 تن در سال 92 به 12136 تن در سال 96 رسیده است. تنها شاخصی که روند کاهشی را در این مدت طی کرده، شاخص کشاورزی بوده که از 36542 تن در سال 92 به 25284 تن در سال 96 کاهش یافته است. درنهایت با استفاده از آمار انتشار میانگین دیاکسیدکربن ملی و بینالمللی برگرفته از گزارش آژانس بینالمللی انرژی سال 2015 میتوان گفت سرانة انتشار دیاکسیدکربن شهرکرد در سال 1396، 4.51 تن در مقایسه با مقیاس جهان که 4.47 تن است، بیشتر و در مقایسه با مقیاس ایران که 6.76 تن در سال است، کمتر است. نتایج نشان میدهد ردپای بومشناختی کربن در شهرکرد فراتر از میانگین جهانی و کمتر از میانگین ایران است.
درنهایت برای تعیین میزان تحققپذیری شهر کربن صفر از میزان دیاکسیدکربن استخراجشده از نرمافزار IPCC و تجزیه تحلیل دادهها استفاده شده است. در شهرکرد در سال 1396، 816770 تن دیاکسیدکربن تولید میشود. هر هکتار فضای سبز، 2.5 تن دیاکسیدکربن دریافت میکند و سرانة فضای سبز هر نفر در شهرکرد، 18.4 مترمربع است. مساحت فضای سبز شهرکرد، 3506.793 هکتار است. این محدوده در سال حدود 8766.9825 تن اکسیژن تولید میکند که جبرانکنندة مقدار کمی از دیاکسیدکربن تولیدشده است.
چنانچه از راهبردهای زیستمحیطی چون افزایش فضای سبز شهری و جایگزینکردن انرژیهای تجدیدپذیر به جای سوختهای فسیلی در شهرکرد استفاده شود، رسیدن به شهر کمکربن در این شهر دور از واقعیت نیست.
)
