نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
2 استادیار دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Extended Abstract:
1- Introduction:
Mountain parks are recreational environments in open spaces, which are considered pleasant places to spend leisure time and seek new experiences in interaction with nature. The popularity of these desirable areas of tourism can lead to increased visits to the environment and, consequently, increase the pressure on environmental resources. Therefore, researchers, professionals, and environmental practitioners attempt to find solutions to protect natural resources. In this regard, environmental behavior has recently received special attention as a tool to increase the sustainability of tourism attractions. Some previous studies have shown that when people feel attached to an environment, they tend to contribute to the protection of the environment through their behavior. On the other hand, according to the findings of some studies, those park visitors who generally feel more responsible for the environment, are more likely to engage in park-specific pro-environmental behaviors.
Sofeh Mountain Park with an area of more than 39 hectares located in the city of Isfahan, is a significant place of entertainment and recreation for citizens and domestic and foreign tourists. With the development of space, facilities, and tourism services in this natural environment, as well as the increasing number of visitors to this unique mountain park, the issue of environmental protection becomes of considerable importance and necessity. Given that the behaviors of visitors in the visited environment directly affect all aspects of environmental sustainability, the present study investigates the effect of visitors’ place attachment and their general pro-environmental behaviors on the park-specific pro-environmental behaviors.
2- Methodology:
The present study, through studying a sample of 400 visitors to Sofeh Mountain Park in Isfahan city, has examined the effects of place attachment and general pro-environmental behaviors on the park-specific pro-environmental behaviors. The required data for the research were collected through a questionnaire in November 2019. The questionnaire consisted of two sections, including general attributes of respondents and the main part consisted of a set of questions regarding visitors’ place attachment and pro-environmental behaviors, which mainly adopted from Halpenny (2010). This part of the questionnaire was composed of 41 questions, of which 16 were about three dimensions of place attachment including place identity (6 items), affective attachment (6 items), and place dependence (4 items). Thirteen items measured general pro-environmental behaviors, and 12 questions were related to the park-specific pro-environmental behaviors. Analysis of data was conducted by applying some statistical tests and using SPSS software. Given that all values of skewness and elongation of the variables are in the range -2 to +2, parametric statistical tests including Pearson correlation coefficient and regression analysis were used.
3– Discussion:
The findings showed that general pro-environmental behaviors and two dimensions of place attachment (place identity and place dependence) had a statistically significant and positive effect on park-specific pro-environmental behaviors in such a way that 56.3% of the variance of park-specific pro-environmental behaviors was explained by mentioned variables. Accordingly, it can be interpreted that if people consider themselves committed to the protection of the environment and also if they develop a sense of place identity and place dependence towards the park environment, they will be more concerned about protecting the environment of Sofeh Park. As a result, their behavior will be supportive of the park environment.
The findings of this study on the effect of place attachment on pro-environmental behaviors are in line with the findings reported by some researchers, for example, Saif (2017), Abedi Sarvestani (2014), Halpenny (2010), Walker and Chapman (2003), Raymond et al. (2011), Ramkissoon et al. (2013), Buta et al. (2014), and Ramkissoon and Mavondo (2017). However, some contradictory findings reported by a number of researchers makes the generalization of the findings of the present study questionable. It is worth mentioning that the differences in findings can be due to the difference in the conceptualization of place attachment and pro-environmental behaviors that should be examined in future studies.
4- Conclusion:
Overall, the findings of the present study showed that both place attachment and general pro-environmental behaviors positively influenced park-specific pro-environmental behaviors. However, the general pro-environmental behaviors were more powerful than place attachment in explaining and predicting the park-specific pro-environmental behaviors. These findings can be considered in the planning and management of Sofeh Mountain Park and similar recreation environments. On the one hand, the positive effect of place attachment on the park-specific pro-environmental behaviors implies that the deeper sense of place identity people develop toward the environment, the more favorable visited environments are in providing the tourism and recreational functions desired by the visitors.
Some factors can play a positive role in strengthening the visitors’ place attachment. For example, security, safety, landscape beauty, lighting quality, services and amenities, a variety of recreational activities, and park's well management. Providing enough information about the unique features of the park can also be effective in creating a sense of attachment to the park. In addition, by providing opportunities for individuals’ participation in the park improvement and conservation programs, their sense of place attachment can be strengthened. The results also showed that people who generally are committed to doing pro-environment activities are concerned about preserving the park environment as well. Accordingly, one of the effective ways to develop pro-environmental behaviors in all environments is to strengthen people’s sense of responsibility and commitment to the environment. In this regard, raising the level of knowledge and awareness of people about the importance of the environment and various ways of protection can be effective, which, of course, requires in-depth research and studies.
Keywords: Place attachment, Pro-environmental Behaviors, Recreational Environments, Sofeh Mountain Park, Tourism.
References:
- Anton, C. E., & Lawrence, C. (2016). The Relationship between Place Attachment, the Theory of Planned Behavior, and Residents’ Response to Place Change. Journal of Environmental Psychology, 47, 145-154.
- Brown, G., Raymond, C. M., & Corcoran, J. (2015). Mapping and Measuring Place Attachment. Applied Geography, 57, 42-53.
- Buta, N., Holland, S. M., & Kaplanidou, K. (2014). Local Communities and Protected Areas: The Mediating Role of Place Attachment for Pro-Environmental Civic Engagement. Journal of Outdoor Recreation and Tourism, 5, 1-10.
- Gosling, E., & Williams, K. J. (2010). Connectedness to Nature, Place Attachment, and Conservation Behavior: Testing Connectedness Theory among Farmers. Journal of Environmental Psychology, 30(3), 298-304.
- Hailu, G., Boxall, P. C., & McFarlane, B. L. (2005). The Influence of Place Attachment on Recreation Demand. Journal of Economic Psychology, 26(4), 581-598.
- Halpenny, E. A. (2010). Pro-Environmental Behaviors and Park Visitors: The Effect of Place Attachment. Journal of Environmental Psychology, 30(4), 409-421.
- Hernández, B., Martín, A. M., Ruiz, C., & Hidalgo, M. C. (2010). The Role of Place Identity and Place Attachment in Breaking Environmental Protection Laws. Journal of Environmental Psychology, 30(3), 281-288.
- Kyle, G. T., Mowen, A. J., & Tarrant, M. (2004). Linking Place Preferences with Place Meaning: An Examination of the Relationship between Place Motivation and Place Attachment. Journal of Environmental Psychology, 24(4), 439-454.
- López-Mosquera, N., & Sánchez, M. (2013). Direct and Indirect Effects of Received Benefits and Place Attachment in Willingness to Pay and Loyalty in Suburban Natural Areas. Journal of Environmental Psychology, 34, 27-35.
- Ramkissoon, H., & Mavondo, F. T. (2017). Pro-environmental Behavior: Critical Link between Satisfaction and Place Attachment in Australia and Canada. Tourism Analysis, 22(1), 59-73.
- Ramkissoon, H., Smith, L. D. G., & Weiler, B. (2013). Testing the Dimensionality of Place Attachment and Its Relationships with Place Satisfaction and Pro-Environmental Behaviors: A Structural Equation Modelling Approach. Tourism Management, 36, 552-566.
- Raymond, C. M., Brown, G., & Robinson, G. M. (2011). The Influence of Place Attachment, and Moral and Normative Concerns on the Conservation of Native Vegetation: A Test of Two Behavioral Models. Journal of Environmental Psychology, 31(4), 323-335.
- Rollero, C., & De Piccoli, N. (2010). Place Attachment, Identification, and Environment Perception: An Empirical Study. Journal of Environmental Psychology, 30(2), 198-205.
- Scannell, L., & Gifford, R. (2010). The Relations between Natural and Civic Place Attachment and Pro-Environmental Behavior. Journal of Environmental Psychology, 30(3), 289-297.
- Tsaur, S. H., Liang, Y. W., & Weng, S. C. (2014). Recreationist-Environment Fit and Place Attachment. Journal of Environmental Psychology, 40, 421-429.
- Walker, A. J., & Ryan, R. L. (2008). Place Attachment and Landscape Preservation in Rural New England: A Maine Case Study. Landscape and Urban Planning, 86(2), 141-152.
- Walker, G. J., & Chapman, R. (2003). Thinking Like a Park: The Effects of Sense of Place, Perspective-Taking, and Empathy on Pro-Environmental Intentions. Journal of Park and Recreation Administration, 21(4), 71-86.
- Xu, Z., & Zhang, J. (2016). Antecedents and Consequences of Place Attachment: A Comparison of Chinese and Western Urban Tourists in Hangzhou, China. Journal of Destination Marketing and Management, 5(2), 86-96.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
توسعة گردشگری برخلاف ایفای نقش مؤثر در شکل‌دهی الگوی توسعة نواحی و تأمین‌کردن مزایای مستقیم و غیرمستقیم اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی برای جامعة میزبان، نگرانی‌هایی را درزمینة تهدید و تخریب محیط‌زیست به دنبال دارد (حبیبی و مصطفی‌زاده، 1396: 164). تخریب و تخلیة منابع طبیعی، افزایش آلودگی آب و هوا، ایجاد ضایعات، آسیب‌دیدن حیات گونه‌های گیاهی و جانوری و به‌طور کلی تخریب محیط‌زیست از پیامدهای منفی گردشگری هستند. درمقابل توسعة گردشگری آثار سودمندی برای محیط‌زیست و جوامع به همراه دارد؛ مانند افزایش آگاهی دربارة ارزش‌های محیط‌زیستی، ایجاد نواحی حفاظت‌شدة محیط‌زیستی، افزایش فرصت‌های تفریحی برای مردم محلی، حفاظت و بهبود امکانات در مکان‌هایی چون پارک‌های ملی، تشویق به سرمایه‌گذاری برای حفاظت از منابع طبیعی و افزایش ارزش اقتصادی منابع طبیعی گردشگری (عبدالله‌زاده و همکاران، 1395: 155)؛ درواقع خود مکان‌ها احساس تعهد و مسئولیت را تقویت می‌کنند؛ همچنین رفتارشناسان محیط‌زیست این نظریه را مطرح می‌کنند که ارتباط عاطفی و افزایش دانش دربارة یک مکان احتمال بروز رفتارهای حفاظت از مکان را در افراد افزایش می‌دهد (Halpenny, 2010: 411). در همین زمینه روان‌شناسان محیطی اظهار می‌دارند قطع ارتباط با طبیعت، یکی از دلایل مهم انجام‌نشدن اقدامات حامی محیط‌زیست است و ایجاد ارتباط دوباره با محیط باید ارزش‌های ما را به سمت رویکردهای حامی محیط‌زیست سوق دهد (Scannell and Gifford, 2010: 289).
پارک‌های کوهستانی ازجمله محیط‌های تفریحی در فضاهای باز هستند که بین انسان و محیط طبیعی ارتباط ایجاد می‌کنند. براساس یافته‌های بعضی پژوهشگران، آن دسته از بازدیدکنندگان پارک‌ها که به‌طور کلی احساس مسئولیت بیشتری درقبال محیط‌زیست دارند، تمایل بیشتری به انجام رفتارهای حامی محیط‌زیست نشان می‌دهند (Ramkissoon and Mavondo, 2017: 62)؛ از سوی دیگر و از منظری سازه‌گرایانه، تصور گردشگران از مقصد و محیطی که در آن به سر می‌برند، بر رفتار آنها درقبال محیط‌زیست مؤثر است (فاضلی و جعفرصالحی، 1392: 143)؛ به این ترتیب افرادی که به یک منطقه احساس تعلق خاطر بیشتری دارند، دغدغة بیشتری دربارة چگونگی استفاده از آن منطقه دارند؛ به بیان دیگر تعلق خاطر به محیط‌زیست طبیعی پیش‌بینی‌کنندة دغدغه‌های زیست‌محیطی افراد است.
رفتار محیط‌زیستی به‌مثابة ابزاری برای افزایش پایداری جاذبه‌های گردشگری به‌تازگی مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است (Ramkissoon and Mavondo, 2017: 59). رفتارهای حامی محیط‌زیست، رفتارهای داوطلبانه‌ای هستند که گردشگران با هدف محافظت از محیط‌زیست و مناطق گردشگری انجام می‌دهند؛ آنها با طبیعت همدلی می‌کنند و مسائل زیست‌محیطی را مدنظر قرار می‌دهند. رفتارهای حافظ محیط‌زیست، بهترین شیوة جلوگیری از آسیب‌رسانی به محیط‌زیست است (صیف و همکاران، 1396: 102). برخی پژوهشگران تلاش کرده‌اند عوامل مؤثر بر رفتارهای حامی محیط‌زیست را شناسایی و تبیین کنند. متغیرهای زیادی وجود دارند که افراد را به انجام رفتارهای مسئولانه درقبال محیط‌زیست تشویق یا بی‌میل می‌کنند؛ عواملی مانند محدودیت‌های مالی و زمانی، ارزش‌ها و باورها. یکی از عواملی که احتمالاً بر رفتارهای مسئولانه درقبال محیط‌زیست تأثیر می‌گذارد، احساس تعلق خاطر افراد به یک مکان خاص است (Halpenny, 2010: 409). برخلاف توجه ویژه‌ای که به رابطة بین تعلق مکانی و مقاصد رفتاری حامی محیط‌زیست معطوف شده، در ادبیات مربوط شدت و جهت این ارتباط هنوز به‌طور واضح مشخص نشده است (Ramkissoon et al., 2013: 555).
پارک کوهستانی صفه با مساحتی بیش از 39 هکتار در منطقة 5 شهر اصفهان واقع شده است (سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری اصفهان، 1399). این پارک در ورودی اصلی جنوبی شهر و مجاور جادة اصفهان- شیراز واقع شده است و سالیانه میلیون‌ها نفر از آن بازدید می‌کنند. کوه صفه به دلیل موقعیت استقرار چسبیده به شهر و اشراف کامل آن به رودخانه و جلگة سرسبز زاینده‌رود و پیکرة شهر اصفهان، از موقعیت استثنایی و منحصربه‌فردی برخوردار است و ازنظر چشم‌انداز شهری، طراحی محیطی و توسعة گردشگری، امکانات متعددی را برای شهر اصفهان به وجود آورده است (ملکیان، 1391: 98). از ویژگی‌های این پارک وجود چشمه‌ها و غارهای طبیعی متعدد، فضای سبز متنوع، اقلیم مطبوع و وجود آثار تاریخی ارزشمند است. با توجه به این ویژگی‌ها، پارک کوهستانی صفه همواره جایگاه ویژه‌ای به‌مثابة مکان تفریح و تفرج شهروندان و گردشگران داخلی و خارجی داشته است (امیرنژاد و مؤیدیان، 1394: 22). با توسعة فضا و امکانات و خدمات گردشگری در این محیط طبیعی و همچنین افزایش روزافزون تعداد بازدیدکنندگان این پارک کوهستانی منحصربه‌فرد، مسئلة حفاظت از محیط‌زیست اهمیت و ضرورت زیادی می‌یابد. نظر به اینکه رفتارهای بازدیدکنندگان در محیط مورد بازدید بر تمامی ابعاد پایداری محیط بی‌واسطه تأثیر می‌گذارد، پژوهش حاضر اثر تعلق مکانی بازدیدکنندگان و رفتارهای عمومی زیست‌محیطی آنان را بر رفتارهای حامی محیط‌زیست پارک کوهستانی صفه بررسی کرده است.
پیشینة پژوهش
در پیشینة پژوهش‌های صورت‌گرفته دربارة تعلق مکانی و رفتارهای حامی محیط‌زیست، بعضی مطالعات ارتباطات زیادی را بین این دو سازه در زمینه‌ها و شرایط مختلف نشان داده‌اند؛ تعدادی از این پژوهش‌ها حاکی است سطوح بالاتر تعلق مکانی با خواست کمتری برای انجام رفتارهای حامی محیط‌زیست همراه است؛ در حالی که برخی دیگر نشان می‌دهند عکس آن نیز امکان‌پذیر است (Ramkissoon et al., 2013: 555). بعضی از مطالعاتی که رفتارهای حامی محیط‌زیست و عوامل مؤثر بر آنها را تبیین کرده‌اند، عبارت‌اند از:
نتایج پژوهش متقی و همتی گویمی (1391) دربارة رفتارهای محیط‌زیستی گردشگران مناطق ساحلی شهر بوشهر حاکی از رابطة معنادار و مثبت نگرانی محیط‌زیستی و فرصت‌های موجود برای گردشگران با رفتار محیط‌زیستی آنها بوده است.
فاضلی و جعفرصالحی (1392) با مطالعة نمونه‌ای متشکل از 350 نفر از گردشگران شهرهای چالوس و اصفهان دریافتند بین رفتار زیست‌محیطی گردشگران با ارزش‌های زیست‌محیطی، درک منافع زیست‌محیطی، تصور فرهنگی و انگیزة فرهنگی رابطة مستقیم معناداری وجود دارد.
عابدی سروستانی (1393) اثر تعلق مکانی و نگرش محیط‌زیستی را بر رفتار گردشگران استفاده‌کننده از پارک‌های جنگلی استان گلستان بررسی کرده است. براساس نتایج این پژوهش، تعلق مکانی در مقایسه با نگرش محیط‌زیستی، متغیر بهتری برای پیش‌بینی رفتارهای حامی محیط‌زیست است.
عبدالله‌زاده و همکاران (1395) در پژوهشی اثر متغیرهای تعلق اجتماعی، وابستگی اقتصادی به گردشگری، نگرش محیط‌زیستی، استفاده از جاذبه‌های گردشگری، دغدغة اجتماعی و ادراک از وضعیت اقتصادی را بر پیامدهای مثبت و منفی محیط‌زیستی گردشگری در ناحیة آق‌سو واقع در شهرستان کلالة استان گلستان بررسی کرده‌اند. نتایج مطالعه حاکی از اثر مثبت تعلق اجتماعی، وابستگی اقتصادی به گردشگری و ادراک از وضعیت اقتصادی بر پیامدهای مثبت محیط‌زیستی است؛ در حالی که اثر سایر متغیرها معنادار نبوده است. دربارة پیامدهای منفی محیط‌زیستی نیز اثر متغیرهای تعلق اجتماعی، نگرش محیط‌زیستی و دغدغة اجتماعی معنادار بوده است، در حالی که سایر متغیرها اثر معناداری نداشته‌اند.
صیف و همکاران (1396) با مطالعة نمونه‌ای از 260 نفر از گردشگران داخلی و خارجی استان فارس، عوامل مؤثر بر رفتارهای حفاظتی زیست‌محیطی را بررسی کرده‌اند. یافته‌ها نشان داد دلبستگی مکانی، اثر مثبت و معناداری بر رفتارهای حافظ محیط‌زیست دارد. ضریب اثر مستقیم برای گردشگران داخلی، 28/0 و برای گردشگران خارجی، 17/0 بوده است. ضریب اثر کل نیز برای گردشگران داخلی و خارجی به ترتیب برابر با 29/0 و 19/0 گزارش شده است.
حبیبی و مصطفی‌زاده (1396) تأثیر متغیرهای ذهنی- نگرشی و جمعیت‌شناختی را در تبیین رفتارهای محیط‌زیستی گردشگران بازدیدکننده از دریاچة زریوار شهرستان مریوان بررسی کرده‌اند. نتایج این مطالعه نشان داده است بین سطح تحصیلات، چگونگی سفر و نحوة اقامت گردشگران با میزان رفتارهای محیط‌زیستی آنان رابطة معناداری وجود دارد؛ ضمن آنکه سطح تحصیلات و نگرانی محیط‌زیستی بالاتر گردشگران به بروز رفتارهای محیط‌زیستی بیشتری از جانب آنها منجر شده است.
صیف و همکاران (1397) در پژوهشی دربارة عوامل مؤثر بر رفتارهای حافظ محیط‌زیست گردشگران خارجی استان فارس، بین دلبستگی مکانی و رفتارهای حافظ محیط‌زیست رابطه‌ای مثبت و معنادار یافته‌اند.
شاطریان و همکاران (1398) با مطالعة نمونه‌ای متشکل از 386 نفر از گردشگران ایرانی و خارجی شهر قم، نقش دانش، نگرش و ارزش‌های محیط‌زیستی گردشگران را در بروز رفتارهای سازگار با محیط بررسی کرده‌اند. نتایج این پژوهش نشان داده است نگرش، دانش و ارزش‌های محیط‌زیستی گردشگران بر رفتار محیط‌زیستی آنان اثر مثبت و معناداری داشته است.
نجارزاده و همکاران (1397) در مطالعه‌ای رابطة ساختاری نگرش و دانش محیط‌زیستی گردشگران پارک ملی خارتوران را با تمایلات رفتاری آنان در حفاظت از محیط‌زیست بررسی کرده‌اند. یافته‌های این پژوهش حاکی از اثر معنادار دانش و نگرش محیط‌زیستی بر تمایلات رفتاری گردشگر در حفاظت از محیط‌زیست است.
واکر و چاپمن[1] (2003) در بخشی از پژوهش خود دربارة نمونه‌ای 258نفری از بازدیدکنندگان یکی از پارک‌های ملی کانادا و با استفاده از داده‌های حاصل از پرسش‌نامه، رابطة میان حس مکان و مقاصد رفتاری حفاظت از محیط‌زیست را بررسی کرده‌اند. نتایج این مطالعه، اثر مثبت و معنادار حس مکان را بر مقاصد رفتاری حامی محیط‌زیست تأیید کرده است. در این مطالعه، حس مکان به‌مثابة یک سازة مفهومی متشکل از سه بعد شامل هویت مکانی، وابستگی مکانی و تعلق مکانی تعریف شده است.
هالپنی[2] (2010) با مطالعة نمونه‌ای شامل 355 نفر از بازدیدکنندگان پارک ملی پوینت پیلی در کانادا[3]، نقش تعلق مکانی را در پیش‌بینی رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست و همچنین رفتارهای حامی محیط‌زیست ویژة پارک بررسی کرده است. مفهوم تعلق مکانی در این مطالعه به‌صورت سازه‌ای متشکل از سه بُعد هویت مکانی، وابستگی مکانی و دلبستگی احساسی، تعریف عملیاتی شده است؛ اما نتایج تحلیل عاملی اکتشافی به تبیین تعلق مکانی به شکل سازه‌ای دوبعدی متشکل از هویت مکانی و وابستگی مکانی منجر شده است. نتایج مطالعه نشان داد تعلق مکانی قابلیت پیش‌بینی رفتارهای حامی محیط‌زیست پارک و همچنین رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست را دارد.
هرناندز و همکاران[4] (2010) رابطة تعلق مکانی، هویت مکانی و نگرش‌های زیست‌محیطی را با هنجارهای فردی و اجتماعی درزمینة احتمال رفتارهای غیرقانونی دربرابر محیط‌زیست بررسی کرده‌اند. نتایج این مطالعه نشان داده است تعلق مکانی و هویت مکانی رابطة معناداری با احتمال انجام رفتارهای متخلفانه درقبال محیط‌زیست ندارند. نتایج این مطالعه در تناقض با یافته‌های سایر مطالعاتی است که رابطة معناداری را بین تعلق مکانی و رفتارهای حامی محیط‌زیست گزارش کرده‌اند.
اسکنل و گیفورد[5] (2010) با مطالعة نمونه‌ای از 104 نفر از ساکنان دو شهر نزدیک به هم با شرایط محیطی متفاوت، رفتارهای حامی محیط‌زیست و تعلق مکانی ساکنان را درقبال محیط طبیعی و شهری بررسی کردند. نتایج این مطالعه نشان داده است تعلق مکانی ساکنان به عرصه‌های طبیعی بر رفتار حامی محیط‌زیست اثر دارد؛ در حالی که اثر تعلق مکانی شهری بر رفتار حامی محیط‌زیست تأیید نشده است.
گسلینگ و ویلیامز[6] (2010) نحوة مدیریت پوشش گیاهی بومی را در املاک شخصی کشاورزان شمال غرب ویکتوریا در استرالیا و در این زمینه، رفتار حامی محیط‌زیست را در ارتباط با دو عامل احساس تعلق خاطر به مکان و احساس پیوستگی با طبیعت بررسی کرده‌اند. نتایج این پژوهش نشان داده است بین احساس پیوستگی با طبیعت و رفتارهای حفاظت از پوشش گیاهی رابطة مثبت و معناداری وجود دارد؛ در حالی که بین تعلق مکانی و رفتارهای مدیریتی پوشش گیاهی رابطة معناداری مشاهده نشده است.
ریموند و همکاران[7] (2011) اثر تعلق مکانی، ارزش‌ها، باورها و هنجارهای شخصی را بر اقدامات زیست‌محیطی برای حفاظت از پوشش گیاهی بومی در جنوب استرالیا بررسی کرده‌اند. در این پژوهش تعلق مکانی متشکل از پنج بعد در نظر گرفته شده است که عبارت‌اند از: هویت مکانی، وابستگی مکانی، پیوند با طبیعت، روابط خانوادگی و ارتباطات دوستانه. نتایج پژوهش حاکی از اثر مثبت تعلق مکانی به‌ویژه بعد پیوند با طبیعت بر متغیرهای پیش‌بین رفتارهای حامی محیط‌زیست (هنجارهای شخصی و آگاهی از پیامدهای فعالیت‌های حفاظتی) بوده است.
رامکیسون و همکاران[8] (2013) با انجام مطالعه‌ای دربارة نمونه‌ای شامل 452 نفر از بازدیدکنندگان پارک ملی دندنونگ استرالیا، رابطة بین تعلق مکانی و رضایتمندی را با رفتارهای حامی محیط‌زیست بررسی کرده‌اند. در این مطالعه، رفتارهای حامی محیط‌زیست در قالب دو گروه شامل تلاش‌های رفتاری بزرگ و کوچک بررسی شده است. تعلق مکانی نیز به‌مثابة یک ساختار چهار بعدی شامل وابستگی مکانی، هویت مکانی، احساس به مکان و پیوندهای اجتماعی مکان و به‌صورت مدل عاملی مرتبه دوم مفهوم‌پردازی شده است. نتایج پژوهش حاکی از اثر مثبت و معنادار تعلق مکانی بر هر دو گروه از رفتارهای حامی محیط‌زیست است.
بوتا و همکاران[9] (2014) در مطالعه‌ای اثر تعلق مکانی، احساس تعلق اجتماعی، باورها و مقاصد رفتاری حامی محیط‌زیست را بر ساکنان سکونتگاههای پیرامون پارک ملی رتزات[10] در رومانی بررسی کردند. نتایج این مطالعه نشان داده است هم تعلق اجتماعی و هم تعلق مکانی نقش مهمی در باورهای شهروندان به مشارکت مدنی برای حفاظت از محیط‌زیست ایفا می‌کنند.
رامکیسون و موُندو[11] (2017) رابطة میان رضایتمندی، رفتار حامی محیط‌زیست و تعلق مکانی را در دو گروه مختلف بازدیدکننده از پارک‌های ملی بررسی کرده‌اند. یک گروه، نمونه‌ای متشکل از 339 نفر از بازدیدکنندگان پارک ملی دندنونگ[12] در استرالیا و گروه دیگر نمونه‌ای شامل 296 نفر از بازدیدکنندگان پارک ملی بروس پنینسولا[13] در کانادا بوده است. براساس نتایج این مطالعه، رضایتمندی و رفتارهای حامی محیط‌زیست بر تعلق مکانی بازدیدکنندگان اثر مثبت و معناداری دارد. در این پژوهش، تعلق مکانی به‌صورت یک ساختار چهار بعدی متشکل از هویت مکانی، وابستگی مکانی، پیوندهای اجتماعی مکان و احساس مکان در نظر گرفته شده و اثر رفتارهای حامی محیط‌زیست بر هریک از این ابعاد مثبت و معنادار بوده است.
بررسی پژوهش‌های پیشین نشان داد تعلق مکانی و رویکردهای زیست‌محیطی افراد به‌مثابة متغیرهای پیش‌بینی کنندة رفتارهای حامی محیط‌زیست در سال‌های اخیر مورد توجه خاص پژوهشگران قرار گرفته‌اند و نتایج مطالعات انجام‌شده در این زمینه روی هم رفته و صرف‌نظر از شدت اثر، حاکی از اثر مثبت عوامل یادشده بر رفتارهای حامی محیط‌زیست است؛ با این حال تعدادی از پژوهشگران نیز نتایج متفاوتی را گزارش کرده‌اند. نظر به نقش رفتارهای حامی محیط‌زیست گردشگران در استفادة پایدار از محیط‌های طبیعی جاذب گردشگر، بررسی تأثیر عوامل برانگیزانندة این رفتارها در فضاهای مختلف گردشگری اهمیت فراوانی دارد. نتایج چنین پژوهش‌هایی در امر مدیریت و برنامه‌ریزی گردشگری پایدار استفاده می‌شود.
مبانی نظری پژوهش
تعلق مکانی
تعلق مکانی، پدیده‌ای چندوجهی و پیچیده است که بر جنبه‌های مختلف پیوندهای شخص- مکان دلالت دارد و دربردارندة تأثیرات متقابل احساسات، عواطف، دانش، اعتقادات، رفتارها و اقدامات افراد در ارتباط با یک مکان است (Rollero and De Piccoli, 2010: 198). اصطلاح «تعلق مکانی» در زمینه‌ها و رشته‌های مختلف علمی برای توصیف پدیده‌های مرتبط با پیوند انسان- مکان به کار رفته است. بسیاری از پژوهشگران در توضیح مفهوم تعلق مکانی بر سه جزء مهم تأکید کرده‌اند: احساس، شناخت و عمل؛ جزء احساسی عمدتاً در تعلق خاطر احساسی به مکان تجلی می‌یابد؛ بعد شناختی افکار، دانش و اعتقادات مربوط به مکان را نشان می‌دهد و درنهایت جزء سوم به رفتارها و فعالیت‌هایی مربوط می‌شود که در مکان روی می‌دهد (Kyle et al., 2004: 439). با این تفسیر تعلق مکانی به‌مثابة رابطة عاطفی، عملکردی و شناختی افراد با مکان تعریف می‌شود؛ به‌طوری که رابطة عملکردی با مکان با عنوان «وابستگی مکانی[14]» معرفی می‌شود، رابطة شناختی متناظر با عبارت «هویت مکانی»[15] در نظر گرفته می‌شود و درنهایت ارتباطات عاطفی با اصطلاح «دلبستگی احساسی»[16] بیان می‌شود (López-Mosquera and Sánchez, 2013: 28).
به‌طور خلاصه مفهوم تعلق مکانی به این نکته اشاره دارد که مردم چقدر با یک مکان خاص ارتباط احساسی برقرار می‌کنند. تعلق مکانی در ارتباط با درک محیط‌زیستی، نگرانی‌های محیطی و فعالیت‌های مربوط نیز مدنظر قرار گرفته است؛ با وجود این، اینکه آیا پیوندهای شخص- مکان با افزایش یا کاهش رفتارهای حفاظت محیط‌زیستی همراه است، در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است. یکی از دلایل این وضعیت ممکن است به تفسیرهای متفاوتی مربوط باشد که از تعلق مکانی ارائه شده است؛ به‌علاوه تعلق مکانی یک سازة چندبعدی است و این ابعاد در بین افراد و مکان‌های مختلف بسیار متفاوت است (Scannell and Gifford, 2010: 289). پژوهشگران استدلال کرده‌اند ممکن است هریک از ابعاد تعلق مکانی اثر متفاوتی بر رفتار محیط‌زیستی داشته باشد؛ بنابراین بررسی اثر همة ابعاد تعلق مکانی بر رفتارهای حامی محیط‌زیست ضروری است (Ramkissoon et al., 2013: 553).
پیرو نظریه‌پردازی پژوهشگرانی که روابط بین افراد و مکان‌ها را دارای ابعاد عاطفی، عملکردی و شناختی دانسته‌اند، پژوهش حاضر نیز با مبنا قراردادن ابعاد عاطفی، عملکردی و شناختی روابط افراد با مکان، تعلق مکانی بازدیدکنندگان پارک کوهستانی صفه را با سه مؤلفة «هویت مکانی»، «دلبستگی احساسی» و «وابستگی مکانی» بررسی کرده است.
هویت مکانی
هویت مکانی نیز درواقع نوعی معنای نمادین است که به مکان نسبت داده می‌شود و درنتیجة این ارتباط روان‌شناختی، مکان به بخشی از هویت وسیع‌تر افراد تبدیل می‌شود. هویت مکانی از خاطرات، ایده‌ها و احساسات مرتبط با مکان نشئت می‌گیرد (Anton and Lawrence, 2016: 146). برخی پژوهشگران هویت مکانی را نمود جنبه‌های نمادین و احساسی مکان برشمرده‌اند که در نگرش‌های شخصی، ارزش‌ها، افکار، باورها، معانی و تمایلات رفتاری به محیط ریشه دارد (Buta et al., 2014: 2). درزمینة گردشگری، هویت مکانی به پیوند عاطفی و احساسی بین یک فرد با محیط تفریحی اشاره دارد که درنتیجة آن، محیط بخشی از هویت شخصی فرد می‌شود (Hailu et al., 2005: 583). درنتیجة شکل‌گیری هویت مکانی بسته به ویژگی‌های محیط مدنظر، مکان معانی خاصی را به ذهن افراد القا می‌کند، به افراد احساس هویت می‌دهد و حتی گاهی به‌منزلة بازتاب وجود فرد یا بخشی از وجود فرد می‌شود (Halpenny, 2010: 410).
دلبستگی احساسی
ارتباطات احساسی، یکی از ابعاد اصلی تعلق مکانی است که به‌صورت دلبستگی احساسی افراد به یک مکان خاص متجلی می‌شود (López-Mosquera and Sánchez, 2013: 28). دلبستگی احساسی به رابطة احساسی و عاطفی بین یک فرد و یک محیط اطلاق می‌شود که فراتر از شناخت، ترجیحات یا قضاوت‌هاست (Xu and Zhang, 2016: 87).
بسیاری از پژوهشگران روان‌شناسی محیطی بر اهمیت احساس به‌مثابة یکی از جنبه‌های پیوند افراد با مکان‌ها تأکید کرده‌اند. گفتنی است این پیوندهای احساسی ممکن است به‌صورت احساسات مثبت یا منفی شکل بگیرند. ارتباط احساسی بین افراد و مکان‌ها درزمینه‌های مختلفی مانند مدیریت منابع، اکولوژی و تفریحات فضای باز مطالعه شده است. براساس بررسی‌های میدانی پژوهشگران، دلبستگی احساسی (احساسات و عواطف یک فرد به یک مکان خاص) به‌مثابة یکی از ابعاد تعلق مکانی پیشنهاد شده است (Halpenny, 2010: 410). مناظر طبیعی، احساسات مثبت افراد به محیط را افزایش می‌دهند؛ به گونه‌ای که افرادی که تجربه‌های مطلوب‌تری در ارتباط با نواحی طبیعی دارند، دلبستگی احساسی قوی‌تری به محیط پیدا می‌کنند (Ramkissoon et al., 2013: 554). در محیط‌های تفریحی و گردشگری نیز گردشگر با محیط مورد بازدید پیوندی حسی و جسمی برقرار می‌کند و این تعامل و معنایی که به آن داده می‌شود، کلید درک تجربة گردشگری و رفتار گردشگر است (فاضلی و جعفرصالحی، 1392: 143). شکل‌گیری یک حس مثبت و قوی به مکان، احساس آرامش و شادی در مکان، شیفتة یک مکان خاص بودن و دلتنگی برای مکان از مظاهر و متغیرهای دلبستگی احساسی افراد به مکان‌ها محسوب می‌شود (Halpenny, 2010: 410).
وابستگی مکانی
وابستگی مکانی به آن دسته از ویژگی‌های مکان اشاره دارد که تحقق اهداف و فعالیت‌های مدنظر افراد را امکان‌پذیر می‌کند (Buta et al., 2014: 2). وابستگی به مکان زمانی ایجاد می‌شود که یک فرد قضاوت کند مکان فعلی بهتر از سایر گزینه‌هاست و تمایلی برای تغییر مکان به جای دیگری نداشته باشد (Ramkissoon and Mavondo, 2017: 62)؛ درواقع وابستگی مکانی رابطة عملکردی مردم را با مکان‌ها توصیف می‌کند و زمانی ایجاد می‌شود که مکان‌ها شرایط و ویژگی‌های لازم را برای تأمین نیازهای افراد فراهم کنند. اگر یک مکان نیازهای افراد را برآورده کند و در تحقق اهداف آنها نقش مؤثری داشته باشد، آن مکان نسبت به سایر مکان‌های جایگزین ممکن مطلوب‌تر ارزیابی و درنتیجه وابستگی به مکان ایجاد می‌شود. در حالت کلی احساس تعلق خاطر به یک مکان تا حد زیادی به مقایسة آن مکان با سایر گزینه‌های جایگزین و رضایت نسبی از آن مکان بستگی دارد (Walker and Ryan, 2008: 142).
در ارتباط با محیط‌های تفریحی نیز وابستگی مکانی به عملکرد یک سایت برای یک فعالیت تفریحی خاص اشاره دارد. این وابستگی، تابعی از مقایسة محیط مدنظر با گزینه‌های دیگر در دستیابی به اهداف تفریحی است. زمانی که انجام یک فعالیت در یک محیط تفریحی خاص هدف اصلی از تجربة آن محیط است، ارزیابی محیط با توجه به امکان انجام فعالیت مدنظر انجام می‌شود (Hailu et al., 2005: 583). بعضی از متغیرها و ویژگی‌های وابستگی مکانی عبارت‌اند از: مطلوبیت عملکردی یک مکان در مقایسه با گزینه‌های مشابه، غیرقابل جایگزین بودن یک مکان با هر گزینة مشابه دیگر، احساس رضایت از عملکردهای ارائه‌شونده در مکان و تمایز زیاد مکان مدنظر از سایر مکان‌ها درزمینة برآورده‌کردن نیازهای کاربران (Halpenny, 2010: 410).
رفتارهای حامی محیط‌زیست
تا اواخر دهة 1970 گردشگری به‌مثابة فعالیتی پاک و بدون آلودگی معرفی و همواره بر آثار مثبت آن به‌ویژه منافع اقتصادی حاصل از آن تأکید می‌شد؛ تا اینکه از دهة 1980 یافته‌ها و گزارش‌های پژوهشی متعدد، پیامدهای محیط‌زیستی و اجتماعی و فرهنگی نامطلوب گردشگری را تأیید کرده‌اند (حبیبی و مصطفی‌زاده، 1396: 164). با افزایش نگرانی‌ها دربارة بروز و افزایش مشکلات محیط‌زیستی، روان‌شناسان و جامعه‌شناسان برای جلوگیری از آسیب‌رسانی به محیط‌زیست و تخریب آن، تغییر رفتار انسان‌ها به سمت و سوی ابعاد طبیعت‌گرایانه را به‌مثابة راهکاری مؤثر پیشنهاد کرده‌اند (متقی و همتی گویمی، 1391: 156). بسیاری از مشکلات زیست‌محیطی با افزایش دانش و آگاهی عمومی دربارة محیط‌زیست برطرف می‌شود. ارتقای دانش زیست‌محیطی گردشگران، آگاهی‌ها و نگرانی‌ها، احساس مسئولیت آنها را دربارة محیط‌زیست افزایش می‌دهد و به افزایش تقاضا برای گردشگری سازگار با محیط‌زیست منجر می‌شود (صیف و همکاران، 1396: 103).
رفتار محیط‌زیستی، مجموعة کنش‌های افراد جامعه دربرابر محیط است که طیفی وسیع از احساسات، تمایلات و آمادگی‌های خاص برای رفتار درقبال محیط را شامل می‌شود (متقی و همتی گویمی، 1391: 160)؛ درواقع رفتار زیست‌محیطی، رفتار مثبت دربرابر محیط‌زیست است؛ با این تفسیر که اگر کنشگر از محیط‌زیست حفاظت نمی‌کند، دست‌کم آسیبی هم به آن نمی‌رساند (فاضلی و جعفرصالحی، 1392: 138). موضوع اصلی این است که افراد تا چه اندازه رفتارهای سازگار با حفاظت از محیط‌زیست انجام می‌دهند.
در ادبیات حفاظت از محیط‌زیست، اصطلاح «رفتارهای حامی محیط‌زیست»[17] متداول شده است. «رفتارهای حامی محیط‌زیست» به آن دسته از رفتارهای افراد اطلاق می‌شود که به حفظ محیط‌زیست و بقای تعادل اکولوژیکی آن کمک می‌کند (عابدی سروستانی، 1393: 36). در تعریفی دیگر «رفتار حامی محیط‌زیست»، یک اقدام فردی یا گروهی برای استفادة پایدار از منابع طبیعی تعبیر شده است (Ramkissoon and Mavondo, 2017: 60). برای بررسی رفتارهای حامی محیط‌زیست از طیف وسیعی از گزاره‌ها استفاده می‌شود که بیان‌کنندة موقعیت‌های رفتاری مختلف در رابطه با محیط‌زیست هستند؛ از تذکر به دوستان درزمینة حفظ محیط‌زیست گرفته تا راه‌اندازی سازمان‌های طرفدار محیط‌زیست (عابدی سروستانی، 1393: 36).
در تبیین رفتار زیست‌محیطی سه دسته از عوامل مهم شمرده شده‌اند؛ عوامل فردی (ارزش‌ها، باورها و آگاهی)، عوامل موقعیتی (امکانات، کنترل اجتماعی و هزینة مادی) و عوامل اجتماعی و سیاسی (سرمایة اجتماعی، تأثیر شهروندی، اعتقاد به تأثیر کنش فردی و...)؛ (فاضلی و جعفرصالحی، 1392: 138). در چهارچوب رویکردی دیگر، عوامل مؤثر بر رفتار محیط‌زیستی در قالب چهار گروه دسته‌بندی شده‌اند؛ عوامل انگیزشی شامل احساس مسئولیت اخلاقی، نگرانی محیط، حساسیت محیط، توانایی کنترل، نگرش محیط و... ؛ عوامل شناختی شامل دانش و مهارت‌ها؛ عوامل جمعیت‌شناختی شامل سن، جنس، درآمد، سطح تحصیلات و... ؛ عوامل بیرونی شامل گروههای فشار، فرصت‌هایی برای انتخاب رفتار و... (متقی و همتی گویمی، 1391: 156).
رابطة تعلق مکانی و رفتارهای حامی محیط‌زیست
تعامل با محیط طبیعی اغلب در تجربه‌های تفریح در فضای باز روی می‌دهد و از این راه، پیوندهای میان انسان و منابع طبیعی اهمیت می‌یابد. بعضی مطالعات نشان داده‌اند بین فعالیت‌های تفریحی بازدیدکنندگان پارک و تعلق خاطر آنها به منابع محیط رابطة مثبتی وجود دارد (Buta et al., 2014: 2). از سویی گفته می‌شود ارتباط فرد با یک مکان بر تمایل وی به حفاظت از مکان تأثیر می‌گذارد (Scannell and Gifford, 2010: 289). برخی پژوهشگران تعلق مکانی را یک عامل بالقوة مؤثر بر رفتار دانسته‌اند که اشتیاق افراد را برای حفاظت از مکان‌های مهم برمی‌انگیزد، اگرچه شواهد قطعی وجود ندارد (Ramkissoon et al., 2013: 553). البته با وجود اینکه تاکنون مطالب علمی زیادی دربارة تعلق مکانی نوشته شده است، کاربرد عملی تعلق مکانی بسیار ناچیز بوده است؛ درواقع این پرسش مطرح می‌شود که آیا تعلق مکانی در امور برنامه‌ریزی کاربری اراضی، حل مشکلات فضایی و... کاربرد دارد یا نه (Brown et al., 2015: 51). برای تبیین این موضوع، فرضیة اثر تعلق مکانی بر تمایل به حفاظت از محیط در بعضی مطالعات آزموده و نتایج مختلفی گزارش شده است. با توجه به بعضی محدودیت‌های روش‌شناختی، لازم است نتایج به‌دست‌آمده با احتیاط تفسیر شود. یکی از مهم‌ترین مسائل در این زمینه ناشی از رویکردهای مختلف در مفهوم‌پردازی تعلق مکانی است (Hernández et al., 2010: 281- 282)؛ به هر حال بعضی پژوهش‌ها نشان داده است ارتباط مثبت و معناداری بین احساس بازدیدکنندگان به مکان و رفتارهای محافظت‌کننده از طبیعت وجود دارد (Ramkissoon and Mavondo, 2017: 63)؛ از این رو مدیران و پژوهشگران تعلق مکانی را عاملی مهم برای کاهش آثار زیست محیطی دانسته‌اند؛ زیرا تعلق مکانی پیامدهایی برای رفتارهای حامی محیط‌زیست درزمینة حفاظت از منابع طبیعی، تفریحات پایدار و مدیریت اکوسیستم دارد (Buta et al., 2014: 1). مدل مفهومی پژوهش در شکل 1 نمایش داده شده است.
|
شکل 1. مدل مفهومی پژوهش Figure 1. Research conceptual model |
روش پژوهش
پژوهش حاضر ازنظر هدف، کاربردی و ازنظر ماهیت و روش، توصیفی‌تحلیلی است. در این پژوهش با مطالعة یک نمونة 400نفری از بازدیدکنندگان پارک کوهستانی صفه واقع در شهر اصفهان، اثر تعلق مکانی و رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست بر رفتارهای حامی محیط‌زیست ویژة پارک صفه بررسی شده است. داده‌های مورد نیاز پژوهش با پرسش‌نامه و در آبان‌ماه 1398 گردآوری شده است. پرسش‌های پرسش‌نامه در دو بخش شامل مشخصات عمومی پاسخگویان و مجموعه‌ای از پرسش‌های پنج گزینه‌ای در قالب طیف لیکرت مربوط به بررسی تعلق مکانی و رفتارهای حامی محیط‌زیست تنظیم شد. پرسش‌های بخش دوم پرسش‌نامه، از پرسش‌نامة هالپنی[18] (2010) اقتباس شده است. این پرسش‌نامه در مطالعات مختلف مانند رامکیسون و همکاران (2013)، رامکیسون و موُندو (2017) و بوتا و همکاران (2014) استفاده شده است. پرسش‌نامه متشکل از 41 پرسش بوده است که 16 پرسش آن را متغیرهای تعلق مکانی در سه بعد هویت مکانی (6 پرسش)، دلبستگی احساسی (6 پرسش) و وابستگی مکانی (4 پرسش) تشکیل می‌دهند. 13 پرسش مربوط به رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست بوده و درنهایت 12 پرسش نیز به رفتارهای حامی محیط‌زیست ویژة پارک صفه اختصاص داشته است (جدول 1).
|
جدول 1. متغیرها و گویه‌های مطالعه‌شده Table 1. Studied variables and criteria |
||
|
ابعاد |
گویه‌ها |
|
|
تعلق مکانی |
هویت مکانی |
صفه برای من خیلی بامعناست؛ صفه به من احساس هویت می‌دهد؛ صفه بازتابی از وجود من است؛ احساس می‌کنم می‌توانم در صفه، خود واقعی‌ام باشم؛ هنگامی که در صفه هستم، دیگران مرا همان‌طور که دوست دارم، می‌بینند؛ احساس می‌کنم صفه بخشی از وجود من است. |
|
دلبستگی احساسی |
من یک حس مثبت قوی به صفه دارم؛ من شیفتة صفه هستم؛ وقتی در صفه هستم، احساس راحتی و آرامش می‌کنم؛ صفه مکان مطلوب من برای تفریح و گردش است؛ زمانی که در صفه هستم، بسیار شادم؛ زمانی که مدت طولانی از صفه دور هستم، واقعاً دلم برای اینجا تنگ می‌شود. |
|
|
وابستگی مکانی |
با دیدن صفه بیش از دیدن هرجای دیگری احساس رضایت می‌کنم؛ صفه بهترین مکان برای آن چیزی است که من می‌خواهم انجام دهم؛ برای فعالیت‌هایی که معمولاً در صفه انجام می‌دهم، نمی‌توانم هیچ جای دیگری را با صفه جایگزین کنم؛ من از بودن در صفه در مقایسه با هرجای دیگری بیشتر لذت می‌برم. |
|
|
رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست |
دوست دارم دربارة محیط‌زیست و چگونگی کمک به حل مشکلات محیطی، اطلاعات بیشتری کسب کنم؛ از خرید کالاهایی که شاخص‌های زیست‌محیطی آنها ضعیف است، خودداری می‌کنم؛ با دیگران دربارة موضوعات و مسائل محیط‌زیست صحبت می‌کنم؛ علاقه‌مندم در شرکت‌ها و کارخانه‌هایی سرمایه‌گذاری کنم که از فناوری‌های سبز استفاده می‌کنند؛ با سیاست‌گذاران و مسئولان دربارة موضوعات محیط‌زیست صحبت می‌کنم؛ به انجمن‌ها و سازمان‌های فعال محیطی کمک مالی می‌کنم؛ در تجمعات محیط‌زیستی مسالمت‌آمیز و سازمان‌دهی‌شده شرکت می‌کنم؛ از میوه‌ها و سبزیجات تولیدشدة بدون سموم و مواد شیمیایی استفاده می‌کنم؛ در فعالیت‌های پاکسازی محیط شرکت می‌کنم؛ حاضرم برای حمل‌ونقل سازگار با محیط‌زیست، هزینة بیشتری بپردازم؛ در مصرف آب و انرژی صرفه‌جویی می‌کنم؛ زباله‌های قابل بازیافت را تفکیک می‌کنم؛ اگر ببینم افرادی به محیط‌زیست صدمه می‌زنند، به آنها تذکر می‌دهم. |
|
|
رفتارهای حامی محیط‌زیست ویژة پارک کوهستانی صفه |
برای جلوگیری از آسیب‌دیدن محیط، اگر لازم باشد حاضرم استفاده از نقطة دلخواهم در صفه را کاهش دهم؛ برای جلوگیری از آسیب‌دیدن محیط، اگر لازم باشد حاضرم بازدید از نقطة دلخواهم در صفه را متوقف کنم؛ برای حمایت از محیط صفه و مناطق حفاظت‌شدة مشابه، بیانیه‌های محیطی را امضا می‌کنم؛ دوست دارم دربارة محیط طبیعی صفه بیشتر بدانم؛ در جمع‌آوری زباله‌های ریخته‌شده در صفه یا پارک‌های دیگر مشارکت می‌کنم؛ به دوستانم توصیه می‌کنم در صفه یا پارک‌های دیگر از غذادادن به حیوانات خودداری کنند؛ حاضرم هزینة بیشتری برای استفاده از پارک بپردازم (اگر این هزینه برای برنامه‌های حفاظت از پارک استفاده شود)؛ در جلسات عمومی مدیریت پارک صفه یا پارک‌های مشابه شرکت می‌کنم؛ حاضرم برای حمایت و حفاظت از پارک صفه و فضاهای مشابه آن نامه بنویسم؛ حاضرم برای برنامه‌های حفاظت از پارک صفه یا پارک‌های مشابه و فضاهای طبیعی وقت صرف کنم؛ دیگران را به کاهش تولید ضایعات و جمع‌آوری زباله‌هایشان در صفه یا پارک‌های مشابه تشویق می‌کنم؛ حاضرم برای حفاظت پارک‌هایی نظیر صفه کمک مالی کنم. |
|
|
منبع: اقتباس از Halpenny (2010) |
||
تحلیل داده‌ها با استفاده از آزمون‌های آماری مختلف و با بهره‌گیری از نرم‌افزار SPSS انجام شده است. به‌منظور تعیین نوع آزمون‌های قابل استفاده، نخست داده‌های حاصل از پرسش‌نامه ازنظر توزیع نرمال بررسی شد. با توجه به اینکه مقادیر چولگی و کشیدگی متغیرها در بازة 2 و 2- قرار دارد، از آزمون‌های آماری پارامتریک شامل ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون چندگانه استفاده شد.
یافته‌های پژوهش
مشخصات عمومی پاسخگویان
نمونة مطالعه‌شده شامل 400 نفر از بازدیدکنندگان پارک کوهستانی صفه متشکل از 8/31 درصد زن و 3/68 درصد مرد بوده است؛ 8/43 درصد افراد مجرد و 3/56 درصد متأهل بوده‌اند. پاسخگویان ازنظر ترکیب سنی نیز 8/6 درصد در گروه سنی کوچک‌تر از 20 سال، 0/49 درصد در گروه سنی 20 تا 34 سال، 7/28 درصد در گروه سنی 35 تا 49 سال، 0/14 درصد در گروه سنی 50- 64 سال و 5/1 درصد در گروه سنی 65 سال و بزرگ‌تر بوده‌اند. سطح تحصیلات 5/5 درصد از پاسخگویان کمتر از دیپلم بوده است. 3/22 درصد تحصیلات دیپلم، 0/12 درصد فوق دیپلم، 3/39 درصد لیسانس و 0/21 درصد فوق لیسانس یا بالاتر داشته‌اند. بررسی وضعیت پاسخگویان ازنظر فراوانی بازدیدهای ماهیانه از پارک کوهستانی صفه نشان داد 5/32 درصد افراد حداکثر یک‌بار در ماه از پارک دیدن می‌کنند؛ 0/17 درصد افراد ماهیانه به‌طور متوسط دو بار به این پارک مراجعه می‌کنند؛ 0/8 درصد افراد سه بار، 8/13 درصد افراد 4 بار و بقیه (8/28 درصد) در هر ماه 5 بار یا بیشتر از پارک صفه دیدن می‌کنند.
همبستگی متغیرهای تعلق مکانی و رفتارهای حامی محیط‌زیست
به‌منظور بررسی رابطة بین متغیرهای مطالعه‌شده، ضریب همبستگی پیرسون هر زوج از متغیرها محاسبه شد که نتایج آن در جدول 2 ارائه شده است. همان‌طور که ملاحظه می‌شود همة ضرایب همبستگی مثبت و به‌لحاظ آماری معنادارند. بین ابعاد سه‌گانة تعلق مکانی همبستگی زیادی وجود دارد که در این میان، بیشترین ضریب همبستگی به متغیرهای هویت مکانی و دلبستگی احساسی مربوط است (717/0 ρ=). بین دو متغیر «رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست» و «رفتارهای حامی محیط‌زیست پارک کوهستانی صفه» نیز همبستگی زیادی مشاهده می‌شود. بین متغیرهای سه‌گانة تعلق مکانی و دو متغیر رفتارهای حامی محیط‌زیست نیز همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد (729/0 ρ=)، ولیکن مقدار آن از همبستگی درون‌گروهی متغیرهای یادشده کمتر است.
|
جدول 2. ضریب همبستگی متغیرهای مطالعه‌شده Table 2. Correlation coefficient of studied variables |
|||||
|
رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست |
رفتارهای حامی محیط‌زیست پارک صفه |
وابستگی مکانی |
دلبستگی احساسی |
هویت مکانی |
متغیرها |
|
**306/0 |
**377/0 |
**550/0 |
**717/0 |
1 |
هویت مکانی |
|
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
|
|
**333/0 |
**379/0 |
**616/0 |
1 |
**717/0 |
دلبستگی احساسی |
|
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
|
|
**255/0 |
**346/0 |
1 |
**616/0 |
**550/0 |
وابستگی مکانی |
|
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
|
|
**729/0 |
1 |
**346/0 |
**379/0 |
**377/0 |
رفتارهای حامی محیط‌زیست پارک صفه |
|
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
|
|
1 |
**729/0 |
**255/0 |
**333/0 |
**306/0 |
رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست |
|
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
Sig. < 001/0 |
|
|
**معناداری همبستگی در سطح 01/0 |
|||||
|
(مطالعات نویسندگان، 1399) |
|||||
اثر «تعلق مکانی» و «رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست» بر رفتارهای حامی محیط‌زیست پارک کوهستانی صفه
اثر «رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست» و ابعاد سه‌گانة تعلق مکانی شامل «هویت مکانی»، «دلبستگی احساسی» و «وابستگی مکانی» بر رفتارهای حامی محیط‌زیست پارک صفه با استفاده از تحلیل رگرسیون چندگانه بررسی شد. مقدار ضریب رگرسیون (753/0R= ) بیان‌کنندة آن است که رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست و متغیرهای سه‌گانة تعلق مکانی در حد زیادی توان تبیین و پیش‌بینی رفتارهای حامی محیط‌زیست پارک کوهستانی صفه را دارند. ضریب تعیین تعدیل‌شده (563/0R2= ) نیز حاکی است 3/56 درصد از واریانس رفتارهای حامی محیط‌زیست پارک کوهستانی صفه با واریانس متغیرهای «رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست» و ابعاد سه‌گانة تعلق مکانی شامل «هویت مکانی»، «دلبستگی احساسی» و «وابستگی مکانی» تبیین می‌شود. بررسی سطح معناداری تحلیل رگرسیون نشان داد در سطح اطمینان 95 درصد، اثر ترکیبی متغیرهای مستقل بر رفتارهای حامی محیط‌زیست پارک صفه معنادار است (001/0P-value <).
براساس نتایج ارائه‌شده در جدول 3، در نمونة آماری مطالعه‌شده اثر رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست (001/0P-value <؛ 665 /0 = β) بر رفتارهای حامی محیط‌زیست پارک صفه بیشتر از اثر سایر متغیرهای مستقل است و اثر هویت مکانی (05/0P-value <؛ 101 /0 = β) و وابستگی مکانی (05/0P-value <؛ 111 /0 = β) در مرتبة بعدی قرار دارد. گفتنی است اثر «دلبستگی احساسی» معنادار نیست (745/0P-value= ).
|
جدول 3. ضرایب اثر متغیرهای پیش‌بین رفتارهای حامی محیط‌زیست پارک صفه Table 3. Coefficients of the effect of antecedent variables of park-specific pro-environmental behaviors |
||||||
|
سطح معناداری |
t |
ضرایب استاندارد |
ضرایب غیراستاندارد |
مدل |
||
|
Beta |
Std. Error |
B |
||||
|
000/0 |
787/5 |
|
076/0 |
440/0 |
(ثابت) |
1 |
|
039/0 |
070/2 |
101/0 |
035/0 |
073/0 |
هویت مکانی |
|
|
745/0 |
325/0 |
017/0 |
046/0 |
015/0 |
دلبستگی احساسی |
|
|
010/0 |
580/2 |
111/0 |
028/0 |
073/0 |
وابستگی مکانی |
|
|
000/0 |
815/18 |
665/0 |
035/0 |
653/0 |
رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست |
|
|
563/0 = Adjusted R2؛ 753 /0 = R؛ 52/129 = F |
||||||
|
(مطالعات نویسندگان، 1399) |
||||||
نتیجه‌گیری
پژوهش حاضر با مطالعة نمونه‌ای شامل 400 نفر از بازدیدکنندگان پارک کوهستانی صفه و گردآوری اطلاعات از طریق پرسش‌نامه، اثر تعلق مکانی و رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست را بر رفتارهای حامی محیط‌زیست ویژة پارک صفه بررسی کرده است. روی هم رفته نتایج تحلیل‌ها نشان داد رفتارهای حامی محیط‌زیست پارک کوهستانی صفه از یک سو متأثر از حس تعلق مکانی بازدیدکنندگان است و از سوی دیگر از نگرش‌ها و رفتارهایی تأثیر می‌پذیرد که افراد به‌طور کلی در حمایت از محیط‌زیست از خود نشان می‌دهند؛ بدین ترتیب که آن دسته از بازدیدکنندگانی که حس تعلق مکانی قوی‌تری به پارک صفه دارند، بیشتر به انجام رفتارهایی در حفاظت و حمایت از محیط‌زیست پارک مبادرت می‌ورزند؛ همچنین افرادی که به‌طور کلی تمایل و علاقه‌مندی بیشتری به حفظ و حراست از محیط‌زیست دارند، در حفاظت از پارک صفه حساسیت بیشتری دارند و مطلوب‌تر عمل می‌کنند. گفتنی است ضریب اثر رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست از ضریب اثر تعلق مکانی بازدیدکنندگان بیشتر بوده است؛ به هر حال براساس نتایج پژوهش حاضر، تقویت حس تعلق مکانی افراد و همچنین ایجاد و تقویت نگرش‌ها و رفتارهای حامی محیط‌زیست در جامعه با آموزش‌های مختلف، اقدام مؤثری درزمینة حفاظت و استفادة پایدار از محیط‌زیست است.
معناداربودن اثر هویت مکانی بر رفتارهای حامی محیط‌زیست ویژة پارک صفه حاکی است زمانی که محیط مورد بازدید ویژگی‌های معنایی و نمادین خاصی داشته باشد که افراد هویت خود را در پیوند با آن بازیابند و محیط را به‌مثابة جزئی از وجود خویشتن حس کنند، می‌توان انتظار داشت که رفتارهایی درزمینة حفاظت و حمایت از محیط‌زیست صورت پذیرد. وابستگی مکانی نیز تأثیر مشابهی بر بروز رفتارهای حامی محیط‌زیست ویژة پارک دارد؛ همان‌طور که پیش‌تر بیان شد، وابستگی مکانی رابطة عملکردی مردم با مکان‌ها را توصیف می‌کند و زمانی ایجاد می‌شود که مکان‌ها شرایط و ویژگی‌های لازم را برای تأمین نیازهای افراد فراهم کنند. هرچقدر عملکردهای محیط پارک صفه، اهداف و انتظارات بازدیدکنندگان را بیشتر و بهتر برآورده کند، پارک صفه در مقایسه با سایر محیط‌های مشابه ازنظر بازدیدکنندگان مطلوب‌تر خواهد بود و درنتیجه حس وابستگی مکانی آنان تقویت خواهد شد؛ این امر براساس یافته‌های پژوهش حاضر در بروز رفتارهای حامی محیط‌زیست ویژة پارک اثر مثبتی دارد.
براساس یافته‌های پژوهش، رفتارهای عمومی حامی محیط‌زیست نیز اثر مثبتی بر رفتارهای حامی محیط‌زیست ویژة پارک دارد و نشان می‌دهد دغدغه‌مندی کلی افراد دربارة مسائل محیط‌زیست و احساس مسئولیت درقبال حفاظت از آن در مواجهه با هر محیطی متجلی می‌شود. این مسئله ضرورت برنامه‌ریزی را برای آموزش‌های عمومی درزمینة آشنایی مردم با مسائل و موضوعات مختلف مرتبط با محیط‌زیست برجسته می‌کند. براساس متغیرهای مطالعه‌شده، بعضی اقدامات مؤثر در این زمینه عبارت‌اند از: آموزش نکات و روش‌های کاهش مشکلات محیط‌زیستی، معرفی فناوری‌های سبز به مردم، فراهم‌کردن زمینه‌های گفت‌وگوی مسئولان با مردم دربارة مسائل محیط‌های مختلف زیست، فراهم‌کردن زمینه‌های گسترش فعالیت انجمن‌ها و سازمان‌های فعال محیطی، حمایت از تجمعات محیط‌زیستی مسالمت‌آمیز، ارتقای سطح آگاهی‌های عمومی درزمینة زیان‌های استفادة بی‌رویه از سموم و کودهای شیمیایی، ترویج استفاده از سیستم‌های حمل‌ونقل سازگار با محیط‌زیست، آموزش‌های عمومی درزمینة صرفه‌جویی در مصرف آب و انرژی، تفکیک زباله‌های قابل بازیافت و... .
نتایج پژوهش حاضر دربارة اثر تعلق مکانی بر رفتارهای حامی محیط‌زیست با یافته‌های پژوهش‌های صیف و همکاران (1396)، عابدی سروستانی (1393)، هالپنی (2010)، واکر و چاپمن (2003)، ریموند و همکاران (2011)، رامکیسون و همکاران (2013)، بوتا و همکاران (2014)، رامکیسون و موُندو (2017) همسوست. درمقابل آن دسته از مطالعات پیشین که نشان داده‌اند تعلق مکانی اثر معنادار و بیشتر مثبتی بر رفتارهای حامی محیط‌زیست دارد، برخی پژوهشگران مانند هرناندز و همکاران (2010)، گسلینگ و ویلیامز (2010) و اسکنل و گیفورد (2010) نتایج متفاوتی گزارش کرده‌اند که تعمیم عمومی این اثر را با تردید مواجه می‌کند. تفاوت در یافته‌ها تا حدی متأثر از شیوة مفهوم‌پردازی تعلق مکانی و رفتارهای حامی محیط‌زیست است که پیشنهاد می‌شود در مطالعات آینده تبیین شود.
نتایج پژوهش حاضر در برنامه‌ریزی و مدیریت محیط پارک کوهستانی صفه و محیط‌های مشابه مؤثر واقع می‌شود؛ بدین ترتیب که اثر مثبت تعلق مکانی بر رفتارهای حامی محیط‌زیست نشان‌دهندة این است که هرچقدر افراد رابطة احساسی‌عاطفی عمیق‌تری با محیط داشته باشند و به همین ترتیب هرچقدر محیط مورد بازدید در ارائة کارکردهای گردشگری و تفریحی مدنظر بازدیدکنندگان مطلوبیت بیشتری داشته باشد، بازدیدکنندگان اهمیت بیشتری برای محیط‌زیست قائل خواهند شد و رفتارهایشان درزمینة حفاظت و حمایت از محیط‌زیست پارک خواهد بود. ازجمله عوامل مؤثر در ایجاد و افزایش تعلق مکانی بازدیدکنندگان زیبایی منظر، کیفیت نورپردازی، امکانات و خدمات، تنوع فعالیت‌های تفریحی و مدیریت مناسب پارک است. ارائة اطلاعات کافی به شیوه‌های خلاقانه دربارة ویژگی‌های منحصربه‌فرد پارک در ایجاد احساس تعلق خاطر بازدیدکنندگان مؤثر است؛ همچنین با فراهم‌کردن زمینه‌های مشارکت افراد در برنامه‌های بهسازی و حفاظت پارک، تعلق مکانی افراد تقویت می‌شود.
همچنین یافته‌های پژوهش نشان داد افرادی که به‌طور کلی به انجام رفتارها و فعالیت‌های حامی محیط‌زیست متعهدترند، در حفظ محیط‌زیست پارک نیز احساس مسئولیت بیشتری می‌کنند؛ ضمن اینکه اثر این عامل قوی‌تر از اثر تعلق مکانی است؛ بنابراین یکی از راهکارهای مؤثر در توسعة رفتارهای حامی محیط‌زیست در تمامی محیط‌ها، تقویت حس مسئولیت و تعهد افراد درقبال محیط‌زیست است. شاید ارتقای سطح دانش و آگاهی افراد دربارة اهمیت محیط‌زیست و شیوه‌های مختلف حفاظت و حمایت از آن مؤثر واقع شود که البته خود، نیازمند انجام پژوهش‌ها و مطالعاتی عمیق است؛ مطالعاتی که به شناخت شیوه‌های مؤثر در تبدیل باورها و بایدهای ذهنی حفاظت از محیط‌زیست به اشتیاق و التزام عملی افراد برای حفاظت و حمایت از محیط‌زیست منجر شود.
[1].Chapman andWalker
[2].Halpenny
[3]. Point Pelee National Park
[4].Hernándezet al.
[5].Gifford and Scannell
[6].GoslingandWilliams
[7].Raymond et al.
[8].Ramkissoonet al.
[9].Butaet al.
[10]. Retezat National Park
[11].Ramkissoon andMavondo
[12]. Dandenong Ranges National Park
[13]. Bruce Peninsula National Park
[14]. Place dependence
[15]. Place identity
[16]. Affective attachment
[17]. Pro-environmental behaviors
[18].Halpenny
)
