نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه شهرسازی دانشکده شهرسازی و معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Introduction:
The gardenalley is popular, poetic, and full of natural and literary feelings that has a prominent place in poetry and literature. Alleyways in traditional architecture and urban gardens are also considered authentic patterns, beautiful, artistic, poetic, and relaxing spaces. The pattern in the present era has been replaced by non-western and western-style urban architecture and decay. In traditional Iranian cities, most residential contexts had gardens that transformed residential textures into neighborhood gardens or a combination of buildings and green areas.
Methodology:
The purpose of the present study was to investigate the gardenalley as a model of urban design in Iranian cities. In this regard, the most important question of this article is: What is the position of gardenalleys in the design of local and urban contexts in Iran? The research method used in this research is historical-analytical with a logical reasoning approach based on documentary study methods. Library and case studies have also been carried out.
Discussion:
Evaluation criteria can be considered in the mentioned design with slight changes. These changes are limited to adding a literary component and separating function into two components: land use and activity, and access and movement. Therefore, the dimensions of the present research are historical, literary, spatial-physical, semantic, environmental, objective, mental, access, movement, use, activity, cultural, social, and spiritual-psychological perspectives. The resulting conceptual framework can be used to evaluate case studies from the perspective of users and clients. According to the results of the analysis of questionnaires and research surveys, the Sardrood Garden Alley had a high average score in terms of environmental quality. The average score of the respondents on the human and environmental qualities of the garden alleys was between 90% and 100%. This evaluation indicated the high human and environmental qualities in the garden alley pattern and showed the satisfaction of users in various human and environmental dimensions.
Conclusion:
The results of the present study indicated that garden alleys in the traditional Iranian architecture and urban design have been integral parts of the urban texture which are still considered as a part of many rural and urban contexts. The artificial texture of the villages and towns has been gradually established through garden alleys to the texture of the gardens and fields. With a humane, literary, and nature-based approach to the spaces of villages, towns, and cities, we can help to institutionalize the pattern of garden alleys through planning and designing strategies. These include: preserving the natural heritage of the gardens and the alleyways of the garden, observing privacy and ownership, streamlining the gardens with a catering garden pattern, urban design of the alleyways, creativity in the design of the garden alley, and anticipating the garden alley in urban recreation.
Keywords: Garden Alley, Poetic Urban Space, Poetry and Literature, Pattern, Iranian Village and City.
References:
- Alavi, S. A., Ghasemi, A., & Ahmadabadi, A. (2013). Spatial Evaluation and Analysis of Urban Parks per Case Study of Tehran Region 6. Journal of Spatial Planning and Planning, 17(1), 127-150.
- Ardalan, N., & Bakhtiar, L. (2011). Sense of Unity. Translated by Vandad Jalili. First Edition. Tehran: The Scientific Research Institute of Architecture.
- Behzadfar, M. (2009). Urban Design in Practice: Basic Structural Guide. Master Thesis Department of Urban Planning, Faculty of Architecture and Urban Planning, Iran University of Science and Technology.
- Carmona, M. (2012). Public Places of Urban Spaces of Different Dimensions of Urban Design. Translated by Fariba Gharaei. Second Edition. Tehran: Tehran University of Arts Publication.
- Cultural Heritage Law (1987). Law on the Establishment of the Cultural Heritage Organization. Tehran: The Cultural Heritage Organization.
- Dargahi, H. (2018). Alley of Paradise Gardens. First Edition. Qom: Shams Al-Dhahi Cultural Institute Publication.
- Dehdashti, A., & Mahyar Navabi, Y. (1984). Research in the Pahlavi Text of Little Cyrus, Great Cyrus. First Edition. Tehran: Forouhar Publication.
- Dehghanpour Hanzaei, M., & Pourahmadi Laleh, V. (2017). Components Affecting Visual Perception in the Landscape of Garden Roads Neighborhoods, a Case Study of Garden Alleys in Chah Qibla Neighborhood of Yazd. The First International Conference on Urban and Suburban Roads with a Localization Approach, Tehran, Iran University of Science and Technology.
- Dehkhoda, A. (1996). Dehkhoda Persian Culture. First Edition. Tehran: Amrikabir Publication.
- Fatah Nejat, Y. (2018). Aesthetics of Contemporary Iranian Poetry Sohrab Sepehri, Traveler of Garden Erfan Alley. Retrieved from: http://www.kermanemrooz.com/pdfs/newspaper-4-2872-.pdf, October 6,
- Ghasemi Shahmirzadi, A. (2000). Shahmirzad Shenasi. First Edition. Tehran: Morshed Publication.
- Guardian Council (1979). Constitution of the Islamic Republic of Iran. Tehran: Guardian Council of the Constitution.
- Ibn Sina (n.d). Ibn Sina's Treatises. First Edition. Qom: Bidar Publication.
- Islami Nodooshan, M. A. (2010). Unwritten Writings. First Edition. Tehran: Yazda Publication.
- Javadi Amoli, A. (2005). Monotheism in the Quran. Second Edition. Qom: Publishing Prisoners.
- Junidi, F. (2010). World Law in Ancient Iran. Third Edition. Tehran: Neishapour Foundation Publication.
- Junidi, F. (2012). Life and Migration of Aryans Based on Iranian Speeches. Sixth Edition. Tehran: Neishapour Foundation Publication.
- Junidi, F. (Ed.) (2009). Shahnameh of Ferdowsi. Tehran: Neishapour Foundation Publication.
- Kaviani Rad, M., & Qarabegi, M. (2016). Explaining the Relationship between ‘Ecology’ and ‘Democracy’ in Poststructuralist Theory. Journal of Planning and Spatial Planning, 20(2), 273-295.
- Kolahchian, F., & Heidarinia, S. N. (2013). The Image of Nature in Rumi's Lyric Poems. Quarterly Journal of Mysticism in Persian Literature, 71-92.
- Law on Conservation of Agricultural Lands and Gardens (1995). Law on Conservation of Agricultural Lands and Gardens. Tehran: Research Center of the Islamic Consultative Assembly.
- Law on Conservation of Agricultural Lands and Gardens (2006). Amendment of the Law on Preservation of Use of Agricultural Lands and Gardens. Tehran: Research Center of the Islamic Consultative Assembly.
- Law on Environmental Protection and Improvement (1974). Environmental Protection and Improvement Law. Tehran: Environmental Protection Organization.
- Masoudi, A. (2009). Recognition of the Persian Garden with Gha Shazdeh. First Edition. Tehran: Space Scientific and Cultural Institute.
- Moshiri, F. (2013). Poetry Divan. (n.p).
- Rahi Moayeri, M. H. (2012). Collection of Poems by Rahi Moayeri. Fifth Edition. Tehran: Negah Publication.
- Rashed Mohassel, M. T. (2006). Sperm Birth Defects. Second Edition. Tehran: Institute of Humanities and Cultural Studies.
- Saeb Tabrizi, M. A. (2017). Saeb Tabriz Poetry Divan. Eighth Edition. Tehran: Negah Publication.
- Salemi, M., Jozi, S. A., Malmasi, S., & Rezaian, S. (2019). Location-Based Planning as a New Approach to Nature Tourism (Case Study: Karkheh Protected Area in the North). Journal of Spatial Planning and Planning, 23(2), 31-50.
- Shafiee Kadkani, M. R. (1987). Images of Imagination in Persian Poetry. Third Edition. Agah Publication.
- Shafiee Kadkani, M. R. (2010). In the Alley of Gardens of Neshabour. Fifteenth Edition. Tehran: Sokhan Publication.
- Shafiee Kadkani, M. R. (2010). In the Alley of the Gardens of Nashabour. Fifteenth Edition. Tehran: Nashr-e Sokhan Publication.
- Shahcheraghi, A. (2011). Campus Paradigms Introduction to Recognition and Reconstruction of the Persian Garden. Second Edition. Tehran: Tehran University Jihad Publication.
- Shahriar, M. H. B. (2007). Divan Shahriyar. Tehran: Negah Publication.
- Vahidi, H. (1980). Gathas of Zoroastrian Minoan Poems. First Edition. Tehran: Amir Kabir Publication.
کلیدواژهها [English]
طبیعت، یکی از موضوعات و مفاهیم مهم در هنر و ادب ایرانی است. این مفهوم در متون نظم و نثر فارسی، سفرنامهها، مناجاتنامهها، قصهها و داستانها و ادبیات عامیانه تجلی یافته است. طبیعت در تصویرسازی ادبی و گرایش به آن در سرودة شاعران بهطور خواسته و ناخواسته نمایان شده و اندیشیدن دربارة آن، درحقیقت اندیشیدن دربارة خویشتن و تمایلات انسانی است (کلاهچیان و حیدرینیا، 1392: 72). سرودن شعر دربارة طبیعت در همة زمانها مورد توجه شاعران بوده است؛ اگرچه نوع آن با توجه به ذوق شاعران متفاوت بوده است (شفیعی کدکنی، 1366: 318)؛ برای نمونه در غزلیات مولانا، اشکال متنوع طبیعی از قبیل باغها، گیاهان و آب در تصویرسازی عرفانی مورد توجه بسیار بوده است (کلاهچیان و حیدرینیا، 1392: 71).
در دوران گذشته در بافت بیشتر شهرها و محلههای ایران، باغها و پهنههای سبز جایگاه ویژهای داشتهاند. این باغها، کارکردی اقتصادی شامل تولید میوه و سبزیجات و درآمد اقتصادی و کارکردی زیستمحیطی بهمثابة ریة تنفسی شهر و محلهها داشتهاند؛ علاوه بر این کوچههایی از همجواری با باغها پدید میآمد که حیات عمومی ساکنان با آن عجین بوده است. ساکنان محله با عبور از این کوچهها احساس آسایش و آرامش میکردهاند و به محلة خویش تعلق خاطر عمیق داشتهاند. همانطور که در سرودههای برخی از شاعران از قبیل فریدون مشیری قابل ملاحظه است، بعضی از این کوچهها، محلی برای تجلی احساسات شاعرانه و قرارهای عاشقانه بوده است؛ در ادبیات فارسی اشعار بسیاری با اشارة مستقیم و غیرمستقیم به کوچهباغها سروده شده است.
تغییرات زیستمحیطی و کاهش تنوع زیستی نسبت به فعالیتهای انسانی در قرن اخیر در حال افزایش است (سالمی و همکاران، 1398: 32)؛ اما در دورة حاضر تخریب باغها، ساختوسازهای وسیع و نگاه اقتصادی به باغهای محلی و شهری موجب از بین رفتن باغها و درنتیجه کوچهباغها شده است. درنتیجة این روند سوداگریها، الگوی بافت محلهها تغییر یافته است و بهجای باغها، برجهای مسکونی و بهجای کوچهباغها، مسیرهایی بیروح ایجاد شدهاند؛ احساسات شاعرانه و آسایش و آرامش جای خود را به عبور سریع خودروهای شخصی، تردد غریبهها و الگوی بیگانة سکونت و تردد داده است؛ بنابراین مهمترین مسئلة پژوهش حاضر، بیتوجهی به باغها و فراموشی الگوی کوچهباغها در فرایند تحول بافتهای مسکونی شهرها و روستاهای ایران در گذر زمان است. توجه به این امر در حال حاضر از تخریب و نابودی باغها و کوچهباغهای موجود پیشگیری میکند. بعضی از محلهها، شهرها و روستاهای ایران در حال حاضر از باغها و کوچهباغهای ارزشمندی برخوردارند که بازشناسی و حفاظت از آنها برای تعمیق این الگوی ایرانی مؤثر است.
هدف این پژوهش، واکاوی کوچهباغ بهمثابة الگوی طراحی شهری شهرهای ایرانی است. در این زمینه، مهمترین پرسش این مقاله این است که جایگاه کوچهباغها در طراحی بافتهای محلی و شهری ایران چیست.
روش پژوهش حاضر، تاریخیتحلیلی با رویکرد استدلال منطقی است که با شیوههای مطالعة اسنادی، کتابخانهای و بررسی نمونههای موردی انجام میشود. فرایند پژوهش به این صورت است که نخست مسئلة پژوهش و روش پژوهش مطرح و جایگاه طبیعت در ادبیات ایرانی بررسی میشود؛ سپس واژهشناسی کوچهباغ با تأکید بر دورة صفوی و پس از آن، شرایط شکلگیری و تعریف و ضرورت وجودی کوچهباغ، علل اربعه و ارزشهای کوچهباغ مطالعه میشود؛ در ادامه ابعاد احساسی، روانی و عرفانی کوچهباغ و پس از آن کوچهباغ و باغمحله در سنت شهرسازی ایران در قالب نمونههای موردی بررسی میشود؛ درنهایت با جمعبندی و نتیجهگیری، راهبردهایی برای حفاظت از کوچهباغها و توسعة الگوی کوچهباغها در نظام شهرسازی و معماری روستاها و شهرهای ایران ارائه خواهد شد.
شکل 1. دیاگرام فرایند انجام پژوهش (نگارنده، 1399)
Figure 1. Diagram of research process (Author, 2020)
1.3. واژهشناسی
کوچهباغ، کوچهای است که راهی در باغ داشته باشد یا کوچهای است که راهی به باغ داشته باشد یا از کنار باغ بگذرد.
|
در بهاران دل به سیر کوی یارم میکشد در کوچهباغ زلف،خزان را گذار نیست |
|
کوچهباغ عاشقان چاک گریبان کسی است دل را به آن دو سلسلة مشکبار بخش
|
(دهخدا، ج 12، 1373: 18685)
کوچهباغ، مسیر رفتوآمدی است که دو سوی آن را دیوارهای کوتاهقامت خشتی و کاهگلی فراگرفته است و در سوی دیگر دیوارها، باغهایی سرسبز قرار دارد که نمادی از معماری غنی ایرانی هستند و شاخههای درختان بلند باغ، دیوارهای کاهگلی و خشتی را مزین کرده است. کوچهباغها گاه بسیار تنگ و پرپیچوخم و گاه بسیار عریض و مستقیم هستند؛ گاه در امتداد دیوارهای خشتی، روی زمین خاکی جویی پر از آب روان جاری است و گاه روی این دیوارها، درهای چوبی و سنگی زیبا نمایان میشوند که معمولاً راه ورود به باغها هستند. هوای لطیف، صدای گوشنواز پرندگان، ملودی جریان آب و فضای دلانگیز و روحنواز کوچهباغها، حس شعر و شاعری را در هر کسی برمیانگیزد و شاید همین مسئله باعث شده است تا کوچهباغها برای شاعران خوشذوق ایرانی منبع الهام باشند.
کوچهباغها، فضاهایی در ارتباط با باغها هستند که این ارتباط حتماً باید بصری و با شرایط زیر باشد:
جستوجوی علل وجودی یک موضوع، اهمیت و جایگاه آن را ازنظر چیستی، چرایی و چگونگی مشخص میکند. ابنسینا در توصیف علل اربعه معتقد است: «[علت] سببی یا داخل در قوام و وجود معلول است یا خارج از وجود معلول است. اینکه داخل در وجود معلول است یا جزء بالقوه است که همان ماده است یا جزء بالفعل است که آن را صورت میدانند. حال اگر علّت شی خارج از وجود معلول باشد، دو فرض بیشتر ندارد؛ یا معلول وجودش از او ایجاد شده که فاعل است یا معلول به دلیل آن متحقق شده که همان غایت است» (ابنسینا، 1400: 244).
برای روشنشدن ضرورت وجودی کوچهباغها و شناخت سبب، ماده، صورت، فاعل و غایت آن باید علل اربعة آن را بررسی کرد. از دیدگاه آیتالله جوادی آملی نظم موجود در هستی در چهار بخش مطرح است: نظم فاعلی، نظم درونی، نظم بیرونی و نظم غایی (جوادی آملی، 1384: 106-112).
جدول 1. علل اربعة کوچهباغها (نگارنده، 1399)
Table 1. Four causes of Bagh alley (Author, 2020)
|
علل اربعه |
توضیح علل اربعه |
ویژگیهای کوچهباغ |
|
مادی |
کوچه و باغی که با هم یا مجاور یکدیگر درهم آمیختهاند. |
سرسبزی، سبزینگی، طبیعی، عرفانی، شاعرانگی، زیبایی، آرامش، رویدادهای عاشقانه، تفریح و تفرج |
|
صوری |
مسیر محلی سرسبز و شاعرانه؛ معبر سرسبز ساکنان محله، کوچه و باغ |
|
|
فاعلی |
سازنده، مالک و باغبان باغ، معمار و سازندگان محله و عوامل تصمیمگیرنده |
|
|
غایی |
زندگی خصوصی و عمومی، آرامش، عشق، زیبایی، رضایت، دلنوازبودن |
2.3. جایگاه کیفیات محیطی در کوچهباغها
1.2.3. ابعاد فرهنگی و ادبی
در شاهنامة فردوسی، ایجاد تمدن با جمشید، پسر تهمورث دیوبند، آغاز میشود. یکی از کارهای وی، تقسیمبندی اجتماعی است؛ برای ایجاد نظم در کارها، باید هرکسی در حرفة متناسب با خود برقرار بماند؛ ازجمله آنکه کارهای ساختمانسازی به دیوان واگذار میشود. اینان هستند که در این حرفه مهارت دارند. خشت و گل و سنگ به کار میبرند و دیوار برمیافرازند. چرا دیوان؟ زیرا در اعتقاد باستانی، باور بر آن بوده که هرگونه مداخله و تغییر در کار طبیعت، عملی ضد ایزدی است. اگر بشر بخواهد از روال طبیعی خارج شود و به تصنع دست بزند، به طبیعت تجاوز کرده است و این پسند خدایان نیست (اسلامی ندوشن، 1388: 80-81).
احساسات انسانی معطوف به طبیعت جایگاهی والا در نظم و نثر فارسی دارد. باغها که از مهمترین مکانهای کار، فعالیت و حیات مردم بهویژه در دوران گذشته محسوب میشدهاند، نقشی ویژه در تجلی این احساسات ناب انسانی داشتهاند. بسیاری از نامداران عرصة علم، فرهنگ، ادب و هنر در دورههای رشد و آموزش خود با باغها و فضاهای طبیعی در ارتباط بودهاند؛ درواقع بهرهگیری از فضاهای طبیعی و باغها بهمثابة محل زندگی و تفکر در دستیابی بسیاری از آنها به اهداف عالی علمی، هنری و ادبی بیتأثیر نبوده است؛ البته تأثیرات زمینه و فضای طبیعی در رشد و تعالی نامداران علمی، ادبی و هنری به معنای جبرگرایی محیطی نیست؛ بلکه مقصود تأثیرات مثبت فضای طبیعی و زیستی در آرامشبخشی و فراهمکردن بستری مناسب در کنار سایر مؤلفههای تعالی انسانی است.
احساسات معطوف به مکان همچون شادی، طراوت، شادابی، حس شاعرانگی، عشق، شیرینی، آرامش و دلانگیزی ازجمله احساسات نابی است که در باغها و کوچهباغها متجلی میشود. کوچهباغها بیشتر بهمثابة مکانهایی خاطرهانگیز برای قرارهای عاشقانه، قدمزدن و گذران اوقات فراغت استفاده میشدهاند. در اشعار مختلفی به این کارکرد کوچهباغها و بروز احساسات لطیف انسانی در آنها اشاره شده است:
محمدحسین بهجت تبریزی (شهریار) در غزلی با استفاده از فضای احساسی باغهای شمیران بهمثابة مکانی خاطرهانگیز برای قرارهای عاشقانه با معشوقهاش، حالات روحی خویش را اینگونه توصیف کرده است:
|
دل شب است و به شمران سراغ باغ تو گیرم |
|
گه از زمین و گه از آسمان سراغ تو گیرم
|
صائب تبریزی در غزلهایش با تشبیه کوچهباغ به زلف معشوق، حس خوشایند و شیرین تماشای گیسوان یار را همچون نظارة پیچوخم کوچهباغها بیان میکند:
|
به سیر کوچهباغ خلد اگر اقبال فرماید از خیابان بهشتم خار در دل میخلد تا به سیر کوچهباغ زلف خوبان راه برد |
|
عبیر پیرهن سازند حوران خاک راهش را کوچهباغ زلف را آب و هوای دیگر است یک نفس در سینه دل آرام نتوانست کرد |
وی در غزلی دیگر، کوچهباغ را به مسیری آسمانی مزین به ستارهها تشبیه کرده است:
|
بخیة زخم نمایان من از اشک من است |
|
از کواکب کوچهباغ کهکشان پر گل شود
|
صائب تبریزی در غزلهایی برای بیان ارزش و اهمیت حضور یار، کوچهباغ را در ارتباط با بهشت و خلد میداند:
|
به کوچهباغ بهشتم ز کوی او مبرید در کوچهباغ خلد خزان را گذار نیست |
|
که وانمیشودم دل ز رهگذار دگر دل را به آن دو سلسلة مشکبار بخش
|
رهی معیری در غزل سنگریزه، کوچهباغ را فضایی شادیبخش و پر از اشتیاق برای توصیف شیرینیهای گذران اوقات با یار توصیف کرده است. معیری در این ابیات، پیچوخم کوچهباغهای کوهپایه را فضایی مناسب برای عشقبازی و عشوهگری دانسته است:
|
روزی به کوهپایه من و سروناز من |
|
بودیم رهسپر به خم کوچهباغها
|
فریدون مشیری در ابیاتی با اشاره به کوچهباغ بهمثابة فضایی ذهنی و خاطرهانگیز، عالم پندار و آرزوهای خویش را توصیف کرده است:
من با سمند سرکش و جادویی شراب/ تا بیکران عالم پندار رفتهام/ تا کوچهباغ خاطرههای گریزپا/ تا شهر یادها...
(فریدون مشیری، 1392: 129)
محمدرضا شفیعی کدکنی در کتابی با عنوان در کوچهباغهای نشابور با لحنی ادبی به وضعیت تاریک سیاسی و آزادی بیان در دورة پهلوی اشاره کرده است:
در کوچهباغهای نشابور/ مستان نیمشب به ترنم/ آوازهای سرخ تو را/ باز ترجیعوار زمزمه کردند/ نامت هنوز ورد زبانهاست
(شفیعی کدکنی، 1389: 4)
در شعری دیگر:
وقتی که فصل پنجم این سال آغاز شد/ دیوارهای واهمه خواهد ریخت/ و کوچهباغهای نشابور/ سرشار از ترنم مجنون خواهد شد/ مجنون بیقلاده و زنجیر
(شفیعی کدکنی، 1389: 5)
شفیعی کدکنی در کتاب در کوچهباغهای نشابور با گرایشی به عرفان مثنوی معنوی از کوچهباغ در اشعار خود استفاده میکند. وی همچنین با گرایشی اجتماعی، اشعاری انتقادی با استفاده از مفهوم کوچهباغ منتشر میکند.
زندان واژهها را دیوار و باره بشکن/ و آواز عاشقان را/ مهمان کوچهها کن/ زین بر نسیم بگذار/ تا بگذری از این بحر/ وز آن دو روزن صبح/ در کوچهباغ مستی/ باران صبحدم را/ بر شاخة اقاقی/ آیینة خدا کن/ بنگر جوانهها را، آن ارجمندها را/ کان تار و پود چرکین/ باغ عقیم دیروز/ اینک جوانه آورد/ بنگر به نسترنها/ بر شانههای دیوار/ خواب بنفشگان را/ با نغمهای درآمیز/ و اشراق صبحدم را/ در شعر جویباران/ از بودن و سرودن/ تفسیری آشنا کن/ بیداری زمان را/ با من بخوان به فریاد/ ور مرد خواب و خفتی/ رو سر بنه به بالین تنها مرا رها کن
(شفیعی کدکنی، 1389: 6).
بهطور کلی در نظم و نثر فارسی، کوچهباغ در معانی و مفاهیم توصیف زلف یار، توصیف فضای ذهنی و خاطرات شیرین عاشقی، توصیف زیبایی فضای ذهنی، آرزوی فضایی شیرین و دلچسب و... به کار رفته است؛ در این زمینه ادیبان و شاعران از صنایع ادبی استعاره، ایهام و روایتگری خاطرات بهره گرفتهاند.
کوچهباغ در اشعار سهراب سپهری در ارتباط با عرفان ادبی و شهودی قابل بررسی است. شعر سهراب بهلحاظ کسب تجربههای شهودی، رهاشدن از خود و فناشدن در ذات الهی، خوانندگان زیادی در بین ایرانیان و مردمان دیگر کشورها یافته است.
از نگاهی دیگر کوچهباغ در ارتباط با حوزة عرفانی و عبادی و نیایشی بررسی میشود. در این نگرش تقوی و تسلیم دربرابر خداوند، مهمترین ابزار سیر و حرکت در کوچهباغ بهشت است. درگاهی (1397: 24) در کتاب کوچهباغهای بهشت سعادت با تأکید بر مفاهیمی چون داشتن محبت اهل بیت علیهمالسلام، زندگیکردن برای آنها، تسلیم خود به ایشان، در محضر و مشهد آنها زندگیکردن، انجام اعمال به نیابت آنها، توجه به نفس و... مینویسد: «اگر مردم میدانستند چه فضیلتی در معرفت خداست، هیچگاه به آنچه خداوند از شکوفایی زندگانی دنیا و نعمتها به دشمنان خود داده است، چشم نمیدوختند و دنیای آنها در نظرشان از آنچه روی آن پا میگذارند، پستتر بود و باید که از معرفت خدای جلیل و عزیز بهرهمند شوند و به آن شادکام باشند؛ شادکامی و لذتبردن کسانی که پیوسته در باغهای بهشت با اولیای خدا به سر میبرند.»
2.2.3. ابعاد فضاییکالبدی، کارکردی، منظر عینی و زیستمحیطی کوچهباغ
اکولوژی بهمثابة «مفهوم»، «روش» و «نظریه» در نگرشهای «غیرمدرن»اهمیت فزایندهای یافته است. اکولوژی بهمثابة «مفهوم»، بیش از هر چیز با «جغرافیا» درهم تنیده است و به سبب رویکرد تعاملی و کلاسیک جغرافیا به انسان- طبیعت، از ظرفیتهای این دانش برای استوارسازی بنیادهای خود بهره گرفته است (کاویانیراد و قرهبیگی، 1395: 274). واژة توسعة پایدار نخستینبار در سال 1980 در گزارش انجمن بینالمللی حفاظت از منابع طبیعیبا عنوان اتحادیة جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی به کار برده شد و گزارش آن را با عنوان آیندة مشترک ما که گزارش براتلند نیز نامیده میشود، کمیسیون محیط زیست و سازمان ملل تهیه کرد(سالمی و همکاران، 1398: 34).
شهرها پیوسته رو به گسترش هستند و هر روز بر تعداد ساکنان شهرهای بزرگ افزوده میشود. این گستردگی روزافزون تخریب محیطزیست و افزایش آلودگیهای محیطزیست را در پی داشته است؛ این در حالی است که براساس اصل 50 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، حفظ محیطزیست وظیفة عمومی تلقی میشود (علوی و همکاران، 1392: 128).
یکی از مهمترین رویکردها در پژوهشهای معماری و شهرسازی، توسعة پایدار و ایجاد بناها و شهرهای پایدار است. جستوجوی این مفهوم در منابع اصیل ایرانی با واژههای نزدیک، به تعمیق آن کمک میکند. فردوسی در شاهنامه در ابیات زیر با واژههای آرام، شاد، استوار و ایمن به مفاهیم طبیعی و فرهنگی توأمان اشاره کرده است:
|
فروزنده چون مشتری بر سپهر زمین سبز و جویی پر از آب دید بپرسید دیگر که بر کوهسار به آب خرد چشم دل را بشست |
|
همه جای شادی و آرام و مهر همه جای آرامش و خواب دید یکی شارستان یافتم استوار ز دانندگان استواری بجست
|
بهطور کلی میتوان چنین جمعبندی کرد که کوچهباغها از ویژگیها و کیفیاتی برخوردارند و در ابعاد محیطی، احساسی و روانی، بصری، ادبی، فراغتی و تفریحی قابل بررسی هستند. این کیفیات انسانی و محیطی عبارتاند از:
جدول 2. کیفیات محیطی کوچهباغها در ابعاد مختلف (نگارنده، 1399)
Table 2. Environmental qualities of Bagh alleys in different dimensions (Author, 2020)
|
ابعاد کیفی |
معیارهای ارزیابی کیفی (ارزشهای کوچهباغ) |
توصیف و تحلیل کیفی |
|
تاریخی |
اصالت، هویت، قدمت |
باغها و کوچهباغهای قدیمی نمادی از قدمت و اصالت هستند. |
|
ادبی |
سرزندگی، سبزینگی، شاعرانگی، آسایش جسم و تن و روان، آرامشبخشی، تجلی احساسات شاعرانه و عارفانه، نوازش روح |
نمادی از فضای شاعرانه، عاشقانه، عارفانه و طبیعت |
|
روحیروانی |
آرامش، عاطفی، شاعرانه، خاطرهانگیزی، تعلق مکانی |
کوچهباغها آرامش و احساساتی عاطفی و شاعرانه ایجاد میکنند. |
|
فرهنگی و اجتماعی |
هویت، تعلق مکانی، اجتماعپذیری |
کوچهباغهای فضای شهری باهویت و اجتماعپذیر محسوب میشوند. |
|
ادراکی (معنایی) |
خاطرهانگیزی، نمادین، خلاقیت |
کوچهباغها واسطه و نماد انتقال معانی و خاطرات هستند. |
|
فضاییکالبدی |
تعادل تودهفضا؛ زیبایی، تنوع، تباین، تناسب |
کوچهباغها تعادل توده و فضا را حفظ و تنوع و تباین فضایی ایجاد میکنند. |
|
منظر عینی و ذهنی |
زیبایی، چشمنوازی، تناسب، بهیادماندنیبودن، خاطرهانگیزی |
کوچهباغ منظری سرسبز و چشمنواز و خاطراتی شاعرانه و عاطفی ایجاد میکند؛ همچنین در منظر رنگارنگ خزان، کوچهباغها فضایی شاعرانه و مملو از احساسات میآفرینند. |
|
زیستمحیطی |
پایداری، سرسبزی، زیبایی، پاکیزگی، آسایش اقلیمی |
باغها و کوچهباغها، باغشهرها و باغمحلهها را ایجاد میکنند. |
|
کارکردی (دسترسی و کاربری و فعالیتها) |
دسترسی مطلوب، آرامش |
کوچهباغ، مسیری راحت و لذتبخش برای حرکت است. |
|
باغداری، قرارهای صمیمی، رویدادهای احساسی |
کوچهباغها، محل قرارهای صمیمی، سکونت پایدار و رویدادهای ناب هستند. |
کوچهباغها را میتوان ازلحاظ مقیاس، موقعیت و کارکرد گونهشناسی کرد؛ ازلحاظ موقعیت کوچهباغها گونههای شهری، روستایی و بیرونشهری دارند. در مناطق مختلف کویری، کوهستانی، شهری و روستایی ایران انواع متنوعی از کوچهباغها وجود دارد. احداث باغها در داخل بافت شهری و روستایی و نیز مسیرهای منتهی به آن به شکلگیری کوچههایی محصور با پوشش گیاهی و دیوارهای کاهگلی یا سنگی منجر میشود؛ ازلحاظ شکلی هم کوچهباغها به انواع کوچهباغهای پارک، روستایی، شهری و بیرون شهری دستهبندی میشوند:
جدول 3. گونهشناسی کوچهباغها ازلحاظ مقیاس و موقعیت (نگارنده، 1399)
Table 3. Typology of Bagh alley in terms of scale and location (Author, 2020)
|
انواع |
گونة کوچهباغ |
ویژگیهای فضاییکالبدی |
منظر عینی و ذهنی |
نمونه/ مثال |
|
کوچهباغهای پارک |
مسیرهای داخل پارکها |
محصور با جدارة سبز پوشش گیاهی |
منظر سبز، حس مکان، فضای دلگشا، روحنواز، شاعرانه |
کوچهباغهای پارکهای لاله، پارک شهر، پارک ارم |
|
مسیرهای مجاورت پارکها و باغهای شهری |
حداقل یک جدارة سبز باغ و پارک، منظر سبز |
منظر سبز، حس مکان، فضای دلگشا، روحنواز، شاعرانه |
مسیرها و معابر مجاور پارکها و باغهای شهری |
|
|
کوچهباغهای روستایی |
مسیرهای داخل روستا |
محصور با جدارة سبز پوشش گیاهی، منظر سبز |
منظر سبز، حس مکان، فضای دلگشا، روحنواز، شاعرانه |
کوچهباغهای روستای خانه وانة فومن، کوچهباغهای روستای برزک کاشان |
|
مسیرهای بیرون روستا |
محصور با حداقل جدارة سبز پوشش گیاهی، منظر سبز |
منظر سبز، حس مکان، فضای دلگشا، روحنواز، شاعرانه |
کوچهباغهای روستاهای اصفهک، نرکه |
|
|
کوچهباغهای شهری |
مسیرهای داخل محله |
محصور با حداقل جدارة سبز پوشش گیاهی، منظر سبز |
منظر سبز، حس مکان، فضای دلگشا، روحنواز، شاعرانه |
کوچههای میان خانهباغهای شمال تهران در محلههای باغ شاطر، الهیه، دربند، نیاوران، دزاشیب، گلابدره، کوچهباغ تبریز |
|
مسیرهای داخل شهر |
محصور با حداقل جدارة سبز پوشش گیاهی، منظر سبز |
منظر سبز، حس مکان، فضای دلگشا، روحنواز، شاعرانه |
محور چهارباغ اصفهان، کوچهباغهای تیران و کوهان؛ قصرالدشت شیراز، کوچهباغهای محمدشهر و محلات و شهریار |
|
|
کوچهباغهای بیرونشهری |
مسیرهای بین باغها و نخلستانها |
محصور با حداقل جدارة سبز پوشش گیاهی، منظر سبز |
منظر سبز، حس مکان، فضای دلگشا، روحنواز، شاعرانه |
مسیرهای بین نخلستانهای هرمزگان، بوشهر و خوزستان |
|
مسیرهای داخل جنگلها |
محصور با حداقل جدارة سبز پوشش گیاهی، منظر سبز |
منظر سبز، حس مکان، فضای دلگشا، روحنواز، شاعرانه |
جادة عبوری از جنگل گیسوم، جادة اسالم- خلخال |
کوچهباغهای متعدد و گوناگونی در بیشتر روستاها و شهرهای ایران وجود دارد که بعضی از آنها هنوز هم به قوت خود باقی هستند؛ ازجمله کوچهباغهای شیراز، تیران و کرون، کوچهباغ تبریز، کوچهباغهای سمنان و... که با اشکال متنوع و منحصربهفرد بهطور تدریجی به وجود آمدهاند. بعضی از کوچهباغهای یادشده در زیر توصیف شدهاند.
شکل 2. کوچهباغهای کویری و درختان توتسمنان با جدارههای کاهگلی
(http://shortevent.comhttp://makanbin.net)
Figure 2. Bagh Alley of desert gardens and mulberry trees in Semnan with thatched walls
کوچهباغ تبریز
یکی از محلات قدیمی شهر تبریز بین محلات قرهآغاج، فیروز، گجیل و آخونی است. یکی از معروفترین ویژگیهای محلة قدیمی کوچهباغ، وجود چشمههای پرآب بوده است. مجاورت کوچهباغ با چشمة گولباشی موجب شده است مردم این قسمت از کوچهباغ را با نام «محلة گولباشی» بشناسند.
شکل 3. کوچهباغی در محلة کوچهباغ تبریز (http://www.naznews.ir)
Figure 3. Garden Alley in Tabriz Garden Alley neighborhood
کوچهباغهای کن
تهران تا دورة قاجار شهری خوشآبوهوا و سرسبز بود؛ اما امروزه توسعة بیرویه و افزایش جمعیت پایتخت، اثری از کوچهباغها و تفرجگاههای تهران قدیم برجا نگذاشته است. در کوچهپسکوچههای «کن» که به پشتوانة درختان چنار هنوز بهآرامی نفس میکشند، طوفانی بزرگ در راه است؛ طوفان ساختوساز شهرکها و کمپهای ترک اعتیاد. دوستداران میراث فرهنگی میگویند اگر باغهای کن از بین برود، نیای چنارهای تهران از بین رفته است؛ اهالی محیطزیست از مرگ تنها شریانهای تنفسی پایتخت دم میزنند؛ کنیها اما در پاسخ به همة آنها میگویند اگر همین روند ادامه داشته باشد، بهزودی باغهای کن شهرک یا کمپ میشود.
در کوچهباغهای کن هزاران خاطره وجود دارد؛ خاطراتی که گاه به دورة قاجار میرسد؛ باغهای کن هنوز خاطرات کهن بسیاری را به یاد دارند. باغ عشوری، نمونة زنده و پویای این باغهاست؛ باغی که یادگار مادر امیرکبیر است. زمانی تا چشم کار میکرد از میدان کوهسار تا وسطهای شهر به جای تمام این کوچه، خیابان و بلوار، باغ بوده است؛ حالا از آن همه سرسبزی، چند تکه باغ بیشتر نمانده است؛ باغهایی که تنها صاحبانشان با دل و جان از آنها نگهبانی میکنند و اگر همینها سر بر زمین بگذارند، باغها همه در یک چشم به هم زدن، آپارتمانهای سر به فلک کشیده میشوند.
کن بیش از هزار سال قدمت دارد و هنوز جویهای آب در کوچهپسکوچههایش میخروشد. در کوچهباغهای باریک و سراشیبیهای کن به سمت امامزاده، درختان بزرگ و کهنسال گردو و چنار با قدمتی چند صدساله و شاخ و برگهای بزرگ و درهمتنیده، سایة خود را پهن کردهاند. باغبانهای کن هنوز هم در حال چیدن خرمالوهای باغ هستند.
شکل 4. کوچهباغهای کن، بافت شهری کن آمیخته با فرهنگ زندگی ساکنان؛ http://Tehran.ir
Figure 4. Cannes Bagh Alley, the urban fabric of Cannes mixed with the culture of life of the inhabitants
ظاهراً امامزاده شعیب، از نوادگان امام موسی کاظم (ع)، در بین باغها و درختان بزرگ و این کوچهپسکوچهها فراموش شده است و کمتر کسی از وجود آن خبر دارد و از آن سراغ میگیرد؛ اما زائران بسیار امامزاده، عکس این قضیه را ثابت میکنند. در کنار امامزاده، سفرهخانهها و باغچهرستورانهای زیادی وجود دارد که در نگاه اول تشخیص آنها کمی مشکل است؛ چون بافت ظاهری قدیمی آنها حفظ شده و فقط با سرککشیدن به داخل باغ متوجه میشویم که اینجا رستوران است، نه خانه.
کوچهباغهای شهمیرزاد
شهمیرزاد، این زیبای خفته در دامنههای جنوبی البرز میانی، در طول حیات پر فراز و نشیب خود زمانی اوج اقتدار و در هنگامهای دیگر، سختترین دوران تاریخ خویش را تجربه کرد؛ سم ستوران اسکندر مقدونی به رهبری کراتر، هجوم مغول، حملة تیمور و شلاق اسپهبدان طبرستان را بر گردة خویش تحمل کرد و مأمن دلیران و گردان شد و پرصلابت چون شیر قلعه باقی ماند. زمانی بر ستم طبیعت ایستادگی پیشه کرد و بر از دست رفتن جلوههای شکوه و عظمت خود گریست و در هنگامهای دیگر قحطی و گرسنگی و بیماری را تجربه کرد. عروس زیبای البرز و نگین یکتای فریم بود؛ چون ستارهای در آسمان جبال قارن میدرخشید که از آسمان جلال بر زمین زده شد، اما باقی ماند؛ ایستاد و امروز نیز ایستاده است؛ در حالی که یک چشم به گذشتة پرشکوه دوخته است و چشمی دیگر به آیندهای پرامید و با تکیه بر این امید چشم به فرزندان خود دوخته است تا شاید گذشتة پرشکوهش تکرار شود.
در توصیف ویژگیهای آبوهوایی شهمیرزاد باید گفت اختلاف ارتفاع سمنان و شهمیرزاد از سطح دریا حدود هزار متر است؛ این امر از عجایب طبیعت استان سمنان است که در فاصلة ۲۵کیلومتری تا این اندازه اختلاف دما وجود دارد؛ بنابراین بیدلیل نیست که شهمیرزاد را بهشت کویر نامیدهاند. شهمیرزاد از مناطق مختلفی تشکیل شده است؛ ازجمله شیخ چشمه سر، چاربیدان، اسیوسر، پل تک، شیخی، مازرون کوچه، کاهش، ارشک، بیدان، مرغک، مصلا، مرو، گنون لاودار، پل پی، محرمدشت، چهارکوچه، دروازه، حمامدشت، چشمهسر، اسالسر یا استخر چمن، بن بون یا چاشمیجمحله، اسالی، کلاته و ملک طیبی، پشته، ویون در، ورهدار، لهر، لزر، بلبلدره، لوچال، گلباغ، کشت و صنعت؛ همچنین ده صوفیان، پرور، کلیم، کاورد، فینسک، تلاجیم، ملاده، شلی، هیکو، رودبارک، فولادمحله، چاشم و خطیرکوه از روستاهای اطراف آن است.
شغل مردم شهمیرزاد، باغداری، کشاورزی، زنبورداری، دامداری، خدمات تجاری و دولتی است. از شاخصههای شهمیرزاد، کشت و صنعت این شهر و وجود باغهای زیاد گردوست؛ به طوری که بهمثابة بزرگترین باغ گردوی جهان شناخته شده است. این باغ بزرگ گردو با ۷۰۰ هکتار وسعت، در سال ۱۳۸۸ حدود ۱۳ هزار نفر سهامدار داشته است (قاسمی شهمیرزادی، 1379: 12- 15). شرکت کشت و صنعت شهمیرزاد در سال ۱۳۶۷ به همت جمعی از اهالی این شهر تأسیس شد و بهمنزلة شرکت سهامی خاص به ثبت رسید.
|
|
شکل 5. کوچهباغهای شهمیرزاد با درختان کهنسال؛ http://www.isna.ir
Figure 5. Shahmirzad Bagh Alley with old trees
کوچهباغهای شیراز
قصرالدشت، محلهای قدیمی در شهر شیراز است که کوچهباغهای آن با حفظ بافت سنتی خود، یادآور فرهنگ و تاریخی از گذشتگان است. محلة قصرالدشت شیراز باغهای فراوانی با درختانی تنومند دارد؛ این درختان تنومند هرساله مقدار زیادی از میوههای شهر شیراز را تأمین میکنند و تأثیر بسزایی در هوای پاک این شهر دارند. این محلة قدیمی همواره به داشتن طبیعتی سرسبز و خرم مشهور بوده است. طی سی سال گذشته مساحت باغهای موجود در آن از 3 هزار هکتار به 500 هزار هکتار کاهش یافته است. کارشناسان معتقدند با وجود کمشدن مساحت درختان، همچنان این منطقه ریههای تنفسی شیراز تلقی و با جلوگیری از افزایش آلودگی هوا، عامل اصلی معتدلماندن هوای شهر شناخته میشود. این درختان تنومند هر فصل سال را به زیباترین حالت نمایش میدهند. گذشته از اهالی شیراز، مردم از دیگر نقاط کشور ایران در فصول مختلف سال به این منطقه سفر میکنند تا این مناظر زیبا را از نزدیک ببینند؛ همچنین در این منطقه جویهای پرآبی وجود دارد که عامل اصلی آبرسانی به درختان است. در فصل زمستان با سردشدن بیش از حد هوا، آب در این جویها یخ خواهد زد و همین موضوع سبب خواهد شد شما در این محله هرگز با جانورانی مانند موش برخورد نکنید.
باغهای قصرالدشت شیراز در فصل بهار به «باغ بهشتی» شهرت دارند؛ زیرا هوا در این فصل بسیار مطبوع و برگ درختان سرسبز است، گلها میرویند و همهجا عطر خوش بهارنارنج پخش خواهد شد. ابتدای کوچهباغ معروف یورد دینکان، رودخانهای دائمی وجود دارد که از سرقناتهای شیراز سرچشمه میگیرد؛ کوچههایی که هر دو طرف را درختان میوه پر کردهاند. بوی درخت گردو در طول مسیر کوچهباغ یورد به مشام میرسد.
شکل 6. محلة قصرالدشت شیراز با طبیعتی چندصدساله؛ http://www.shiraz.ir
Figure 6. Qasr al-Dasht neighborhood of Shiraz, with a nature of several hundred years
کوچهباغهای یزد
کوچهباغهای یزد، یکی از ارزشمندترین گنجینههای معماری و شهرسازی ایران و حاصل تعامل بین انسان، آب و گیاه هستند. این کوچهباغها دسترسی را آسان کرده و بین محلات شهر ارتباط برقرار میکنند و طرح منظر آنها شامل طرح کاشت درختان، نظام قناتها و ساختار هندسی، بافت شهر و محلهها را شکل میدهد (دهقانپور هنزایی و پوراحمدی لاله، 1396: 6- 14).
شکل 7. کوچهباغهای یزد (دهقانپور هنزایی و پوراحمدی لاله، 1396: 12)
Figure 7. Yazd Bagh Alley (Dehghanpour Hanzaei and Poorahmadi Laleh, 2017: 12)
کوچهباغهای تیران و کرون
کوچهباغهای تیران و کرون با ویژگیهای منحصربهفرد خود در انتظار ثبت ملی به سر میبرند؛ این در حالی است که به دلیل ساختوسازها و تبدیلشدن دیوارهای کاهگلی و تاریخی به دیوارهای سیمانی، در حال نابودی هستند و در صورت اقدامنشدن بهنگام این هویت فرهنگی از دست میرود.
کوچهباغهای تیران در مقایسه با دیگر کوچهباغها از ویژگیهای خاصی برخوردارند و نگهداری از آنها هویت و میراث گذشتگان را زنده نگه میدارد؛ پیچهای پیدرپی و باریک از ویژگیهای منحصربهفرد این کوچهباغهاست. در گذشته مردم این شهر با حیوانات اهلی باربر مانند الاغ، بارها و محصولات خود را جابهجا میکردند و از این کوچهها تنها حیوانات و دوچرخه و موتورسیکلت قادر به تردد بود؛ اما با گذر زمان و حضور خودرو در زندگی بشر، این کوچهها برای تردد ماشینها پهن شدند و کمکم هویت اصلی خود را از دست دادند. ساختوسازها و تغییر دیوارهای گلی به دیوارهای سیمانی، تهدیدی است که این آثار تاریخی را نابود میکند و هویت اصلی آنها را از کوچههای خاکی، تنگ و پیچدرپیچ با دیوارهای گلی به سمت کوچههای بزرگ با دیوارهای سنگی تغییر میدهد. در جمعبندی کلی تنگی کوچهها، وجود دیوارهای گلی، پیچوخمها و درهای سنگی از ویژگیهای منحصربهفرد این کوچهباغها در مقایسه با سایر کوچهباغها و مزارع کشاورزی است که در ثبت ملی این آثار مؤثر واقع میشود.
شکل 8. کوچهباغهای تیران و کرون در استان اصفهان؛ http://www.irna.ir
Figure 8. Tiran and Kroners’ Bagh Alley in Isfahan province
کوچهباغهای نیریز
نیریز، شهری در استان فارس است که باغهای انار و انار آن شهرت جهانی دارد و برندی طبیعی و باهویت برای این شهر محسوب میشود. دیوارهای باغ قدیمی اندود کاهگلی است و جوی آب سنتی از میان این کوچهباغها میگذرد. کوچهباغهای ارزشمند و سنتی این شهر که تسلط درختان انار و میوههای انار از بالای دیوار آنها مشهود است، بر حواس پنجگانة انسان تأثیر میگذارند.
شکل 9. کوچهباغهای نیریز با درختان انار؛ http://neyrizema.ir
Figure 9. Bagh Alley of Neyriz with pomegranate trees
بهطور کلی ویژگی کوچهباغهای بررسیشده در جدول زیر خلاصه میشود. این جمعبندی ازلحاظ الگوی بافت و زمینه، درختان و گونههای آن، کیفیت محصوریت کوچه، فرم و رنگ و وضعیت فضایی و کالبدی آن انجام میشود:
جدول 4. بررسی ویژگیهای کوچهباغهای مطالعهشده (نگارنده، 1399)
Table 4. Investigating the characteristics of the studied Bagh alleys (Author, 2020)
|
نمونة موردی |
ویژگیهای بستر و زمینه |
ویژگیهای فضاییکالبدی |
ویژگیهای انسانی و طبیعی |
|
کوچهباغهای تبریز |
محلهای به نام «کوچهباغ» که در حال حاضر باغهای آن از بین رفته است. |
دیوار باغها با مقیاس انسانی، رنگ سنگ و کاهگل |
حضور طبیعت و قناتها در کوچهباغ، خودنمایی درختان مثمر و شاخ و برگ آنها در کوچه و آسایش اقلیمی و آرامش |
|
کوچهباغهای شیراز |
محلهای به نام «قصرالدشت» که در حال حاضر باغها و کوچهباغهای آن با خطر نابودی و ساختوساز مواجه است. |
دیوار باغها با مقیاس انسانی، رنگ سنگ و کاهگل |
حضور درختان تنومند و کهنسال و قناتها در کوچهباغ، خودنمایی درختان نارنج (بهویژه در خیابان زند) و شاخ و برگ آنها در کوچه و آسایش اقلیمی و آرامش و فضایی شاعرانه |
|
کوچهباغهای شهمیرزاد |
واقع در دامنههای جنوبی البرز میانی و معروف به «بهشت کویر» که از مناطق مختلفی تشکیل شده است و بزرگترین باغهای گردوی جهان را دربرمیگیرد. |
دیوار باغها با مقیاس انسانی، رنگ سنگ و کاهگل، دیوار کوتاه، آمیختگی دیوار و بافت با طبیعت |
حضور درختان کهنسال، پرندگان و قناتها در کوچهباغها، خودنمایی درختان مثمر و شاخ و برگ آنها و آسایش اقلیمی و آرامش |
|
کوچهباغهای تیران و کرون |
وجود باغها و کوچهباغهای ارزشمند درون شهر و حریم شهری و لزوم ثبت ملی میراث طبیعی و فرهنگی |
دیوار باغها با مقیاس انسانی، رنگ سنگ و کاهگل، دیوار کوتاه، آمیختگی دیوار و بافت با طبیعت |
حضور طبیعت و قناتها در کوچهباغ، خودنمایی درختان مثمر و شاخ و برگ آنها در کوچه و آسایش اقلیمی و آرامش |
|
کوچهباغهای کن |
واقع در بافت روستایی به نام «کن» که بافت فرهنگی و طبیعی ارزشمندی دارد. |
دیوار باغها با مقیاس انسانی، رنگ سنگ و کاهگل و منظر حرم امامزاده شعیب |
حضور امامزاده شعیب و طبیعت و قناتها در کوچهباغهای روستایی، خودنمایی درختان مثمر و شاخ و برگ آنها در کوچه و آسایش اقلیمی و آرامش |
|
کوچهباغهای نیریز |
باغهای انار و کوچهباغهای بسیار داخل شهری و حریم شهر |
دیوار باغها با مقیاس انسانی، رنگ سنگ و کاهگل، آمیختگی دیوار و بافت با طبیعت |
حضور طبیعت و قناتها در کوچهباغ، خودنمایی درختان انار و شاخ و برگ آنها در کوچه و آسایش اقلیمی و آرامش |
|
کوچهباغهای سردرود |
باغها و کوچهباغهای داخل شهری از بین رفته است؛ اما در حریم شهر باغها و کوچهباغهای بسیاری وجود دارد. |
دیوار باغها با مقیاس انسانی و اتاقکی به شکل شاهنشین در بالای ورودی باغها، رنگ سنگ و کاهگل و باریکی بعضی کوچههای اختصاصی |
حضور طبیعت و قناتها در کوچهباغ، خودنمایی درختان مثمر سیب و گردو و آلو و شاخ و برگ آنها در کوچه و آسایش اقلیمی و هویتبخش |
برای بررسی ابعاد و مؤلفههای کیفیات محیطی در کوچهباغ، ابعاد و کیفیات مرتبط از دو بخش مهم باغ و کوچهباغ استخراج میشود. این بررسی با استفاده از دانش طراحی شهری در ابعاد دهگانة معتبر ماتیو کرمونا[1] شامل ابعاد فضا، کارکرد، ریختشناسی، زمینه، ادراک، زمان، منظر، اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی و زیستبوم انجام میشود[2]و هر کدام از این ابعاد کیفیتها و هنجارهای خاصی دارند که در ادامه بررسی میشوند (کرمونا، 1391: 65- 77؛ بهزادفر، 1388: 3- 18)؛ البته روشهای طراحی شهری دیگری نیز وجود دارند که با توجه به قابلیت این روش برای طراحی شهری در مقیاس فراشهری و منطقهای از آن استفاده میشود.
همانطور که در شکل 3 نشان داده میشود، فرایند طراحی شهری شامل شناخت و تحلیل، ارائة چشمانداز و راهبردها و سیاستها و اقدامات مربوطه است؛ همچنین ابعاد یادشده عبارتاند از: فضا، کارکرد، ریختشناسی، زمینه، ادراک، زمان، اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی و زیستبوم (کرمونا، 1391: 65-77؛ بهزادفر، 1388: 3-18). پس از شناخت و تبیین مسیر مطالعهشده، تحلیل در ابعاد دهگانة یادشده و با تکنیک سوات انجام میشود. به طور کلی پروژههای طراحی شهری در هر مقیاسی که باشند درزمینة محلی خود قرار میگیرند و آن را تقویت میکنند (کرمونا، 1391: 12). معیارهای ارزیابی در ابعاد مطالعهشده با اندک تغییراتی بررسی میشود. این تغییرات به افزودن مؤلفة ادبی و تفکیک کارکرد به دو مؤلفة کاربری و فعالیت و دسترسی و حرکت محدود است؛ بنابراین ابعاد پژوهش حاضر عبارتاند از: تاریخی، ادبی، فضاییکالبدی، معنایی، زیستمحیطی، منظر عینی و ذهنی، دسترسی و حرکت، کاربری و فعالیت، فرهنگی و اجتماعی و روحیروانی. چهارچوب مفهومی بهدستآمده را میتوان در ارزیابی نمونههای موردی از دیدگاه کاربران و مراجعان استفاده کرد.
شکل 10. چهارچوب مفهومی پژوهش (نگارنده، 1399)
Firure 10. Conceptual framework of research (Author, 2020)
سردرود، شهری در استان آذربایجان شرقی و در نزدیکی شهر تبریز است. این شهر به باغهای میوه بهویژه آلو و کوچهباغهای خود معروف است. باغهای سردرود هم در داخل شهر و هم در حریم شهر هستند و باغهای اطراف شهر، شهر را به روستاهای پیرامون متصل میکنند. بیشتر باغها و کوچهباغهای داخل شهری از بین رفتهاند، اما در حریم شهر که بافت شهری مصنوع بهتدریج از طریق کوچهباغها به روستاهای پیرامون پیوند میخورد، مناظر زیبایی از کوچهباغها و درختان مثمر و دیوارهای کاهگلی و خانههای کاهگلی بالای ورودی باغها مشهود است.
شکل 11. کوچهباغهای سردرود (نگارنده، 1399)
Firure 11. Sardrood Bagh Alley (Author, 2020)
با توجه به مؤلفهها و معیارهای اشارهشده در مدل مفهومی پژوهش برای الگوی کوچهباغ، پرسشنامهای تنظیم و در بین مراجعان و استفادهکنندگان از فضا توزیع شد. اطلاعات حاصل از پرسشنامهها در نرمافزار اسپیاساس[3] بارگذاری و تحلیل شد. همانطور که در نمودار میلهای نیز نشان داده شده است، کیفیات و معیارهای پژوهش در کوچهباغهای سردرود، بهصورت میانگین امتیازات پرسششوندگان در نمودار زیر قابل ملاحظه است.
شکل 12. نمودار میانگین امتیازات ارزیابی کیفیات محیطی ازنظر پرسششوندگان (نگارنده، 1399)
Firure 12. Graph of average scores of environmental quality assessment from the respondents (Author, 2020)
آنگونه که از نتایج حاصل از تحلیل پرسشنامهها و بررسیهای پژوهشگر برمیآید، کوچهباغهای سردرود ازلحاظ کیفیات محیطی میانگین امتیاز زیادی دارد. میانگین امتیازات پرسششوندگان به کیفیات انسانی و محیطی کوچهباغها اغلب بین 90 تا 100 درصد است. این ارزیابی حاکی از کیفیات زیاد انسانی و محیطی در الگوی کوچهباغ است و رضایتمندی کاربران را در ابعاد مختلف انسانی و محیطی نشان میدهد.
جدول 5. قوانین و مقررات مرتبط با حفاظت و توسعة باغها و کوچهباغها (نگارنده، 1399)
Table 5. Laws and regulations related to the protection and development of gardens and Bagh alleys (Author, 2020)
|
قوانین و مقررات |
مقررات موجود برای حفاظت از باغها و کوچهباغها و احیای آنها |
ضعفها و خلأهای مقرراتی |
|
قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغها (1374) |
بهمنظور حفظ کاربری اراضی زراعی و باغها و تداوم و بهرهوری آنها از تاریخ تصویب این قانون، تغییر کاربری اراضی زراعی و باغها در خارج از محدودة قانونی شهرها و شهرکها جز در موارد ضروری ممنوع است (قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغها، 1374). |
- بیتوجهی به کیفیات انسانی و محیطی - بیتوجهی به حفاظت از باغها و مزارع - بیتوجهی و اشارهنشدن به کوچهباغ بهمثابة فضای سبز و عمومی و نیمهعمومی شهری و کارکردهای تفرج و گردشگری آن |
|
اصلاحیة قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغها (1385) |
همة مالکان یا متصرفان اراضی زراعی و باغهای موضوع این قانون که بهصورت غیرمجاز و بدون اخذ مجوز از کمیسیون موضوع تبصرة (1) مادة (1) این قانون اقدام به تغییر کاربری کنند، علاوه بر قلع و قمع بنا، به پرداخت جزای نقدی از یک تا سه برابر بهای اراضی زراعی و باغها به قیمت روز زمین با کاربری جدید که مدنظر متخلف بوده است و در صورت تکرار جرم به حداکثر جزای نقدی و حبس از یک ماه تا ششماه محکوم خواهند شد (اصلاحیة قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغها، 1385). |
- بیتوجهی به کیفیات انسانی و محیطی - مراحل قانونی تغییر کاربری باغها و جرائم مربوطه (ضرورت مجوز و تأیید ادارة جهاد کشاورزی) - ارائة خدمات از طرف شهرداریها به مالکان باغها - بیتوجهی و اشارهنشدن به کوچهباغ |
|
سند پهنهبندی حریم (شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، 1391)
|
هدف از تهیة سند پهنهبندی، حفاظت از حریم شهر و اتخاذ تدابیر مشخص برای صیانت از عرصههای واقع در آن و جلوگیری از دخل و تصرف غیرقانونی و ممانعت از تخریب اراضی زراعی، باغی، جنگلی، منابع طبیعی و محیط زیست پیرامون شهر و همچنین جلوگیری از هرگونه دخل و تصرف در اراضی است که براساس سیاستهای طرح جامع برای توسعة برنامهریزی آتی شهر مورد نیاز است. طبعاً استقرار هرگونه فعالیت در حریم شهر فقط در صورتی مجاز خواهد بود که با اهداف حفاظتی بیانشده در تعارض نباشد. |
- بیتوجهی به کیفیات انسانی و محیطی - بیتوجهی و اشارهنشدن به کوچهباغ - امکان تغییر کاربری باغهای واقع در حریم شهرها برای مواقع ضروری و پیشنهاد طرحهای توسعة شهری - حفاظت از باغها و مزارع واقع در حریم شهرها و جلوگیری از ساخت و ساز و تصرف آنها |
|
قوانین میراث فرهنگی |
قوانین بینالمللی بهویژه منشور فلورانس (1982) دربارة حفاظت از باغ تاریخی (قوانین میراث فرهنگی، 1397). - قانون میراث فرهنگی (1366 و 1382) دربارة حفاظت از باغ تاریخی، جنگلها و میراث طبیعی و درختان کهنسال (قانون میراث فرهنگی، 1366) |
- بیتوجهی به کیفیات انسانی و محیطی - بیتوجهی و اشارهنشدن به کوچهباغ - ثبت ملی و جهانی جنگلها و باغهای تاریخی و حفاظت از آنها - ثبت ملی نشدن کوچهباغها |
|
قوانین محیطزیست |
اصل 50 قانون اساسی: جمهوری اسلامی حفاظت از محیط زیست را که نسل امروز و نسلهای بعد باید در آن حیات رو به رشدی داشته باشند، وظیفة عمومی تلقی میکند؛ از این رو فعالیتهای اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب جبرانناپذیر آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است (قانون اساسی، 1358). قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست (1353): حفاظت و بهبود و بهسازی محیطزیست و پیشگیری و ممانعت از هر نوع آلودگی و اقدام مخربی که موجب برهمخوردن تعادل و تناسب محیط زیست میشود؛ همچنین همة امور مربوط به جانوران وحشی و آبزیان آبهای داخلی از وظایف سازمان حفاظت محیطزیست است (قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، 1353). |
- بیتوجهی به کیفیات انسانی و محیطی - بیتوجهی و اشارهنشدن به کوچهباغ - حفاظت از درختان و جلوگیری از قطع آنها |
|
قوانین و طرحهای جامع و تفصیلی شهری |
طرحهای جامع و تفصیلی شهری که سند توسعة شهر و مدیریت آن را در افقهای دو ساله و بیشتر ارائه میدهند، بیشتر به سه نقشة کاربری اراضی، شبکة معابر و تراکم ساختمانی و ضوابط احداث بنا با نگاه کمّی معطوف هستند. |
- بیتوجهی به کیفیات انسانی و محیطی - در بیشتر طرحهای جامع و تفصیلی به الگوی کوچهباغها و حفاظت از آنها و توسعة آنها اشارهای نشده است. |
)
