نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکده مهندسی زراعی و عمران روستایی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان، ملاثانی، ایران
2 کارشناسی ارشد توسعه روستایی، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکده مهندسی زراعی و عمران روستایی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان،
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction
Farmers frequently cope with risks due to the uncertainty of climatic conditions. The population growth, changes in agricultural policies, environmental regulations, and degradation of natural resources, such as soil and water have all caused farmers face with numerous challenges. Although they have experience in coping with a certain degree of uncertainty, increased climate variability and changes may cause severe problems. Drought in particular is a climatic disaster imposing substantial costs on farmers and affects their agricultural systems extensively. It is the most complex of all natural hazards making vulnerable the arid and semi-arid regions of the world. Although it has not been well documented, the resource-dependent sectors like agriculture are the most vulnerable sectors to the impacts of this phenomenon. A review of the long-term annual precipitation trends indicated that drought had a worldwide return frequency of every 20e30 years. However, in the last 50 years, some countries, such as Iran and Bangladesh, have experienced approximately 27 and 19 drought events, respectively. Therefore, for arid and semiarid regions, drought is a recurrent feature that can lead to the loss of crop production, food shortage, and starvation if not managed properly. Drought impacts could be managed at the macro (national), mesa (local), and micro (village and household) levels. However, the micro-level management (i.e., what farmers should do in response to drought) is of great importance. A review of the studies on farmers’ decision-making in response to climate variability revealed that most research has focused on the decision event and not on the entire process (Swinburn et al., 2011).
The food ‘problem’ has become a global obsession: How much and what kind of food is produced? How and by whom is it produced? How is it moved, processed, packaged, and sold? What impacts does it have? Who gets it? What does he/she get it? How much does he/she eat? What might the future hold for all these variables? Such questions are now the subject of measurement, analysis, critique, and campaigning in research journals, policy documents, newspapers and on television screens worldwide. Moreover, the scales of the problems we face and their relationships with the food system are now well recognised and have been exhaustively described elsewhere (Godfray et al., 2010; Beddington et al., 2011; Foresight, 2011; Savari et al., 2013). Put briefly, our global population is rapidly growing and becoming urbanised and thus wealthier. Some consequences are that our dietary patterns are undergoing a change and our demands for land, resource, greenhouse gas (GHG), and intensive foods, such as meat and dairy products, are on the increase. Nonetheless, the available resources of land, water, and minerals are finite though our demands on the Earth may be growing.
The difficulties presented by this demand-supply imbalance are compounded by the changing environmental conditions, which would make food production increasingly difficult or unpredictable in many regions of the world. Our production systems not only undermine future aspects of the ecosystem such as biodiversity and water quality upon which we ultimately depend for living, but also exacerbate zoonotic diseases and other risks that directly affect our health. Perhaps most starkly, inequities and distortions in the distribution ways of the inputs to and outputs from food production have given rise to a paradoxical situation wherein 1.4 billion people in the world are overweight or obese, while other 850 million lack sufficient calories and are thus undernourished (FAO, 2011). The advocates of this dominant approach include governments and food industry actors, such as agricultural input businesses, farming unions, manufacturers, and retailers. In essence, this perspective is based on the assumption that the food security problem is a supply-side challenge. More food needs to be produced to meet the increasing and changing demands of the growing populations. Technological innovations and managerial improvements may enable us to more effectively meet these demands in a way that we put less harmful impacts on the environment besides enhancing nutrition and food production (ADAS et al., 2011). Climate change and global warming in recent decades have taken the world to the point that almost all the countries are now facing drought and water shortages.
Among the economic sectors, the agricultural sector has suffered the most due to its high dependence on rainfall. The first effects of drought begin with a reduction in food production and farmers’ incomes, which have now led to increased poverty and food insecurity in rural areas. Therefore, this study was conducted with the general aim of assessing the effects of social capital on achieving food security in drought conditions in the rural settlements of Dorud County.
Materials and Methods
The statistical population of this study included all the rural households working in the agricultural sector of Dorud County. Three hundred seventy five heads of households were selected through stratified sampling method with proportional assignment by using Krejcie and Morgan table. The data analysis was performed based on the descriptive and inferential statistics using SPSS software. The main research tool was a questionnaire whose validity and reliability were confirmed by a panel of experts and Cronbach's alpha coefficient, respectively.
Results and Discussion
The results revealed that the rural households were not in a good position in terms of food security and social capital. In addition, the results of ordinal regression showed that the components of social capital (social trust, social cohesion, participation and collective action, and group membership) had positive and significant effects on improving food security in the rural households in Dorud County. The results of this research can provide new insights for policy-makers and rural development planners to stabilize rural households in drought conditions.
Conclusion
Access to adequate nutrition (nutritional health) is one of the main pillars of development and the basis for the future development of the country. According to the studies on the role of nutrition in health, the nutrition efficiency and its relation with economic development have been corroborated. Access to adequate and desirable food is one of the earliest human rights; however, various studies have demonstrated that rural communities that are responsible for food security themselves are facing food insecurity, which is much more inferior to the situation in a drought condition. Rural households are always at the forefront of drought vulnerability and hence quickly lose their resilience and leave the agricultural sector in the absence of risk mitigation systems. Therefore, proper measures must be taken to enable them to continue their activities in agriculture in drought conditions and maintain the backbone of food security in the country.
Keywords: Social Capital, Food Security, Rural Household, Drought
References
- Ahmadi, A., Shabanali Fami, H., Nasrabadi, M., Motee, N., (2015). Designing a Model for Improving Household Food Security in Small-Scale Farming Systems of Mazandran Province, Ph.D. Thesis, Faculty of Economics and Agricultural Development, University of Tehran, 1-355.
- Aldrich, P., Page-Tan, C., Fraser, T., (2018). A Janus-faced resource: Social capital and resilience trade-offs. In Trump, B. D., Florin, M.-V., & Linkov, I. (Eds.). IRGC resource, 124.
- Amin, T., Mahmoud, S.H., Alazba, A.A., (2016). Observations, projections and impacts of climate change on water resources in Arabian Peninsula: current and future scenarios, Environmental Earth Sciences, 75 (10), 864.
- Amiri, B., Sabet dizavandi, L., Nemati, J., (2014). Strategies to deal with drought and water crisis in Lorestan province, The Second National Conference on Environmental Risks of Zagros, Khorramabad, Irani, 123 (In Persian).
- Angelstam, P., Fedoriak, M., Cruz, F., Munoz-Rojas, J., Yamelynets, T., Manton, M., Zhuk, A., (2021). Meeting places and social capital supporting rural landscape stewardship: A Pan-European horizon scanning, 114.
- Beveridge, L., Whitfield, S., Challinor, A., (2018). Crop modelling: towards locally relevant and climate-informed adaptation, Climatic change, 147 (3), 475-489.
- Bickel, G., Margaret, A., Bruce, K., (2008). Measuring Food Security in the United States: A Supplement to the CPS. in Nutrition and Food Security in the Food Stamp Program, Editors, D. Hall and M. Stavrianos. Mathematica Policy Research, Inc., Washington, DC, Pp: 48.
- Boken, V.K., Cracknell, A.P., Heathcote, R.L., (2005). Monitoring and predicting agricultural drought: a global study, Oxford University Press, 12.
- Burchi, F., De Muro, P., (2016). From Food Availability to Nutritional Capabilities: Advancing Food Security Analysis, Food Policy, 60, 10–19. https://doi.org/10.1016/j.foodpol.2015.03.008.
- Cheevapattananuwong, P., Baldwin, C., Lathouras, A., Ike, N., (2020). Social capital in community organizing for land protection and food security, Land, 9 (3), 69.
- Chriest, A., Niles, M., (2018). The role of community social capital for food security following an extreme weather event, Journal of rural studies, 64, 80-90.
- Churchill, S.A., Madhoo, Y.N., & Nath, S., (2021). Social Capital and Subjective Wellbeing in Small States, In Shaping the Future of Small Islands (pp. 125-138). Palgrave Macmillan, Singapore.
- Cui, G.H., Li, S.J., Yin, Y.T., Chen, L.J., Li, J., Q., Liang, F.Y., Chen, L., (2021). The relationship among social capital, eHealth literacy and health behaviours in Chinese elderly people: a cross-sectional study, BMC Public Health, 21 (1), 1-9.
- Delfiyan, F., Yazdanpanah, M., Forouzani, M., Yaghoubi, J., (2021). Farmers' adaptation to drought risk through farm–level decisions: the case of farmers in Dehloran county, Southwest of Iran, Climate and Development, 13 (2), 152-163.
- Dettinger, M. D., (2013). Atmospheric rivers as drought busters on the US West Coast, Journal of Hydrometeorology, 14 (6), 1721-1732.
- Diagne, R., (2013). Food security and agricultural liberalization, thesis for obtaining doctor of economic sciences, rapporteur: mr.jerome ballet/ Universite de nice sophia antipolis, 31.
- El Zahed, H., Habib, M., (2020). Social Capital & Water Conservation Behavior among University Students in Egypt, 2020 (31), 152-170.
- Ericksen, P.J., (2008). What is the vulnerability of a food system to global environmental change? Ecology and Society, 13 (2), 14.
- FAO, IFAD, UNICEF, WFP and WHO., (2018). The state of food security and nutrition in the world 2018. Building climate resilience for food security and nutrition, (FAO), Rome, Italy.
- FAO., (2008). The state of food and agriculture, FAO season report. Rome. Italy.
- Food and Agriculture Organization. (2014). Household food security and community nutrition [online], http://www.fao.org/ag/agn/nutritiun/household_en.stm.
- Fraser, T. (2021). Japanese social capital and social vulnerability indices: Measuring drivers of community resilience 2000–2017, International Journal of Disaster Risk Reduction, 52, 1-9; 101965.
- Gangadharappa, H.V., Pramod, K.T.M., Shiva, K. H.G., (2007). Gastric floating drug delivery systems: a review, Indian J. Pharm. Ed. Res. 41, 295–305.
- Hameed, M., Ahmadalipour, A., Moradkhani, H., (2020). Drought and food security in the middle east: An analytical framework, Agricultural and Forest Meteorology, 281, 1-12.
- Hannum, E., Liu, J., Frongillo, E.A., (2014). Poverty, food insecurity and nutritional deprivation in rural China: Implications for children's literacy achievement, International Journal of Educational Development, 34, 90-97.
- He, X., Estes, L., Konar, M., Tian, D., Anghileri, D., Baylis, K., Sheffield, J., (2019). Integrated approaches to understanding and reducing drought impact on food security across scales, Current Opinion in Environmental Sustainability, 40, 43-54.
- Holben, D.H., Basta, T., Bansah, A., (2012). Food Security and Social Capital of Adults with HIV/AIDS Living in Rural Appalachia, Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics, 112 (9), 90.
- IFRC. (2016). World, Disasters Report, Lyon, France, 215.
- Jamini, D., Aminin, A., Ghadermarzi, H., Tavakoli, J., (2016). Assessing food security and its determinants in rural areas (Case study: Farmers in the central part of Ravansar city, Kermanshah province), Geography and Regional Development Magazine. Vol 2, Pp 225-246. (In Persian).
- Kaiser, M., Barnhart, S., Huber-Krum, S., (2020). Measuring social cohesion and social capital within the context of community food security: A confirmatory factor analysis, Journal of Hunger & Environmental Nutrition, 15(5), 591-612.
- Lancker, K., Fricke, L., Schmidt, J. O., (2019). Assessing the contribution of artisanal fisheries to food security: A bio-economic modeling approach, Food Policy, 87, 1-8, 101740.
- Leah, J., Pradel, W., Cole, D.C., Prain, G., Creed-Kanashiro, H., Carrasco, M.V., (2013). Determinants of household food access among small farmers in the Andes: examining the path, Public health nutrition, 16 (01), 136-145.
- Leddy, A.M., Whittle, H. J., Shieh, J., Ramirez, C., Ofotokun, I., Weiser, S.D., (2020). Exploring the role of social capital in managing food insecurity among older women in the United States, Social Science & Medicine, 265, 1-12, 113-492.
- Lesk, C., Rowhani, P., Ramankutty, N., (2016). Influence of extreme weather disasters on global crop production, Nature, 529 (7584), 84-87.
- Lloyd, S., (2021). The Role of Social Capital in Improved Cookstove Adoption in Lusaka, Zambia (Doctoral dissertation).1- 41.
- Martin, K.S., Rogers, B.L., Cook, J.T., Joseph, H.M., (2004). Social capital is associated with decreased risk of hunger, Social science & medicine, 58 (12), 2645-2654.
- Misselhorn, Alison A., (2005). What drives food insecurity in southern Africa? A metaanalysis of household Economy studies, Glob. Environ. Chang. 15, 33–43. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2004.11.003.
- Mohammadzadeh, A., Dorosti-Motlagh, A., Ashraghian, M.R., (2011). Household Household Food Consumption and Food Consumption in High School Students in Isfahan, Iranian Journal of Epidemiology, Vol 1 (7), Pp 38-43. (In Persian).
- Neisi, M., Bijani, M., Abbasi, E., Mahmoudi, H., Azadi, H., (2020). Analyzing farmers' drought risk management behavior: Evidence from Iran, Journal of Hydrology, 590, 1-8, 125243.
- Nugraha, I.G.P., Antara, I.M., Budiarsa, M., Paturusi, S.A., (2021). The Role of Social Capital in Serangan Sub-District, Denpasar-Bali, Journal of tourism, 8 (1), 59-64.
- Oxfam, (2008). Turning up the heat: climate change and poverty in Uganda, Oxf. Am. 1–30.
- Pakravan-Charvadeh, M. R., Savari, M., Khan, H. A., Gholamrezai, S., Flora, C., (2021). Determinants of household vulnerability to food insecurity during COVID-19 lockdown in a mid-term period in Iran, Public Health Nutrition, 1-26.
- Paslakis, G., Dimitropoulos, G., Katzman, D.K., (2021). A call to action to address COVID-19–induced global food insecurity to prevent hunger, malnutrition, and eating pathology, Nutrition reviews, 79 (1), 114-116.
- Poulsen, M.N., McNab, P.R., Clayton, M.L., Neff, R.A., (2015). A systematic review of urban agriculture and food security impacts in low-income countries, Food Policy, 55, 131-146.
- Pozza, L.E., Field, D.J., (2020). The science of soil Security and food security, Soil Security, 1, 475-489: 100002.
- Qiu, L., Zeng, W., Kant, S., Wang, S., (2021). The Role of Social Capital in Rural Households’ Perceptions toward the Benefits of Forest Carbon Sequestration Projects: Evidence from a Rural Household Survey in Sichuan and Yunnan Provinces, China. Land, 10 (2), 91.
- Ramesh, T, Dorosti-Motlagh, A., Abolahi, M., (2008). The prevalence of food insecurity in urban households in Shiraz and the association of some socio-demographic factors in 2008 years, Iranian Journal of Science and Nutrition and Food Industry, Vol 7, Pp 53-64. (In Persian).
- Renzaho, A. M., Mellor, D., (2010). Food security measurement in cultural pluralism: Missing the point or conceptual misunderstanding? Journal of Nutrition, 26 (1), 1-9.
- Sarlio-Lahteenkorva, S., Lahelma, E., (2001). Food insecurity is associated with past and present economic disadvantage and body mass index, The Journal of nutrition, 131 (11), 2880-2884.
- Savari, M., Shokati Amghani, M., (2021). Factors influencing farmers’ adaptation strategies in confronting the drought in Iran, Environment, Development and Sustainability, 23, 4949-4972.
- Savari, M., Damaneh, H.E., Damaneh, H.E., (2020a). Factors influencing local people’s participation in sustainable forest management, Arabian Journal of Geosciences, 13 (13), 1-13.
- Savari, M., Eskandari Damaneh, H., Damaneh, H.E., (2021a). Factors influencing farmers’ management behaviors toward coping with drought: evidence from Iran, Journal of Environmental Planning and Management, 1-49.
- Savari, M., Zhoolideh, M., Khosravipour, B., (2021b). Explaining pro-environmental behavior of farmers: A case of rural Iran, Current Psychology, 1-19.
- Savari, M., Abdeshahi, A., Gharechaee, H., Nasrollahian, O., (2021c). Explaining farmers’ response to water crisis through theory of the norm activation model: Evidence from Iran, International Journal of Disaster Risk Reduction, 60, 1-12.
- Savari, M., Zhoolideh, M., (2021). The role of climate change adaptation of small-scale farmers on the household’s food security level in the west of Iran, Development in Practice, 1-15.
- Savari, M., Sheykhi, H., Amghani, M.S., (2020b). The role of educational channels in the motivating of rural women to improve household food security, One Health, 10, 1-9, 100150.
- Savari, S., Shabanali Fami, H., Daneshvar Ameri, Z., (2015). Rural women's empowerment in improving household food security in the Divandarreh county, Journal of Research and Rural Planning, 3 (4), 107-121.
- Scanlon, B.R., Ruddell, B.L., Reed, P.M., Hook, R.I., Zheng, C., Tidwell, V.C., Siebert, S., (2017). The food‐energy‐water nexus: Transforming science for society, Water Resources Research, 53 (5), 3550-3556.
- Sepulcre-Canto, G., Horion, S.M.A.F., Singleton, A., Carrao, H., Vogt, J., (2012). Development of a Combined Drought Indicator to detect agricultural drought in Europe, Natural Hazards and Earth System Sciences, 12 (11), 3519-3531.
- Shakibazadeh, E., Rashidian, A., Larijani, B., Shojaeezadeh, D., Forouzanfar, M.H., Karimi Shahanjarini, A., (2010). Perceived Barriers and Self-efficacy: Impact on Self-care Behaviors in Adultswith Type2 Diabetes, Faculty of Nursing and Midwifery, 15 (4):69-78.
- Simon. G. (2012). Food Security: Definition, Four dimensions, History, University of Roma. Faculty of Economics, 18.
- Skaf, L., Buonocore, E., Dumontet, S., Capone, R., Franzese, P.P., (2019). Food security and sustainable agriculture in Lebanon: An environmental accounting framework, Journal of cleaner production, 209, 1025-1032.
- Smiley, K., Howell, J., Elliot, J., (2018). Disasters, Local Organizations, and Poverty in the USA, 1998 to 2015, Population and Environment, 40 (2), 15–35.
- Sözbilir, F., (2018). The interaction between social capital, creativity and efficiency in Organizations, Thinking Skills and Creativity, 27 (2), 92–100.
- Sur, C., Park, S. Y., Kim, J. S., Lee, J. H., (2020). Prognostic and diagnostic assessment of hydrological drought using water and energy budget-based indices, Journal of Hydrology, 591, 1-8, 125549.
- Szreter, S., Woolcock, M., (2004). Health by association? Social capital, social theory, and the political economy of public health, International Journal of Epidemiology 33 (4), 650– 667, https://doi.org/10.1093/ije/dyh013
- Tompkins, E. L., Adger, W. N., Boyd, E., Nicholson-Cole, S., Weatherhead, K., & Arnell, N., (2010). Observed adaptation to climate change: UK evidence of transition to a well-adapting society, Global environmental change, 20 (4), 627-635.
- Turton, C., (2000). The sustainable livelihoods approach and programme development in Cambodia, Working paper 130, London: Overseas Development Institute, 1-123.
- Udmale, P., Ichikawa, Y., Manandhar, S., Ishidaira, H., Kiem, A.S., (2014). Farmers׳ perception of drought impacts, local adaptation and administrative mitigation measures in Maharashtra State, India, International Journal of Disaster Risk Reduction, 10, 250-269.
- UN, (2015). Overcoming Population Vulnerability to Water Scarcity in the Arab Region: Population and Development, Report Issue No. 7, 124. Beirut-United Nations.
- USDA Food Security Module, (2008). Guide to Measuring Household Food Security, Availableat:http://www.sciencedirect.com/science?_0b=RedirctURLmetod=externObjLink&_locaor=url&_cd=3021&_plsSign=2B&_targetURL=http%253A%252F%252Fwww.ers.usda.gov%252FBriefing%252FFoodSecurity%252F (Accessed June 15, 2008, Pp: 37 – 44.
- Van Loon, A.F., (2015). Hydrological drought explained, Wiley Interdisciplinary Reviews: Water, 2 (4), 37.
- Van Loon, A.F., Ploum, S.W., Parajka, J., Fleig, A.K., Garnier, E., Laaha, G., Van Lanen, H.A., (2014). Hydrological drought typology: temperature-related drought types and associated societal impacts, Hydrology & Earth System Sciences Discussions, 11 (9), 359-392.
- Vicente‐Serrano, S.M., McVicar, T.R., Miralles, D.G., Yang, Y., Tomas‐Burguera, M., (2020). Unraveling the influence of atmospheric evaporative demand on drought and its response to climate change, Wiley Interdisciplinary Reviews: Climate Change, 11 (2), e632.
- Vipham, J.L., Amenu, K., Alonso, S., Ndahetuye, J.B., Zereyesus, Y., Nishimwe, K., ... & Grace, D., (2020). No food security without food safety: Lessons from livestock related research, Global Food Security, 26, 1-8, 100382.
- Warren, E., Hawkesworth, S., Knai, C., (2015). Investigating the association between urban agriculture and food security, dietary diversity, and nutritional status: A systematic literature review, Food Policy, 53, 54-66.
- Whitney, C., William, L., Eike, H., Oliver, T., John R.S., Krawinkel, M., Gebauer, J., Kehlenbeck, K., Whitney, C., (2018). The role of homegardens for food and nutrition security in Uganda, Hum. Ecol. 1–18.
- Wollenberg, E., Vermeulen, S.J., Girvetz, E., Loboguerrero, A.M., Ramirez-Villegas, J., (2016). Reducing risks to food security from climate change, Glob. Food Sec. 11, 34–43. https://doi.org/10.1016/j.gfs.2016.06.002.
- Wu, C., (2021). Social capital and COVID-19: a multidimensional and multilevel approach, Chinese Sociological Review, 53 (1), 27-54.
- Yoon, D.K., Kang, J.E., Brody, S.D., (2016). A measurement of community disaster resilience in Korea. Journal of Environmental Planning and Management, 59 (3), 436-460.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
از میان مخاطرات طبیعی شناسایی‌شده، خشکسالی به دلیل گسترة پیامدها، مخاطره‌آمیزترین بلایای طبیعی در جهان شناسایی شده است (Hameed et al., 2020: 1-12). خشکسالی با کمبود بارش آغاز می‌شود و منعکس‌کنندة وضعیتی است که در آن آب کمتر از مقدار متوسط باشد و آثار زیان‌باری را بر جای می‌گذارد (بهرامی و سپری، 1399: 173-194). وقوع چندبارة خشکسالی به‌ویژه در مناطق دارای آب‌وهوای گرم و نیمه‌خشک، آثار دوچندانی دارد؛ زیرا آثار زیادی بر منابع آب، کیفیت آب، دردسترس‌بودن آب شرب و کشاورزی می‌گذارد (Amin et al., 2016: 864; Scanlon et al., 2017: 3550-3556; van Loon et al., 2014: 359-392; Hameed et al., 2020: 1-12; Savari et al., 2021c: 1-12). خشکسالی علاوه بر تولیدات کشاورزی بر محصولات دامی، سطح پوشش گیاهی، شیلات و سایر جنبه‌های معیشت جوامع اثرگذار است (Wollenberg et al., 2016: 34-43). سازمان ملل متحد در این زمینه بیان می‌دارد که کشاورزان دیم‌کار به مراتب آثار بیشتری را در این زمینه متحمل می‌شوند (UN, 2015: 124). تنش آبی در زمان خشکسالی باعث رشد کم محصولات کشاورزی می‌شود؛ معمولاً خشکسالی با کاهش رشد و بلوغ محصولات، به‌طور مستقیم به کاهش محصول منجر می‌شود (Savari & Shokati Amghani, 2020: 4949-4972; Savari et al., 2021b: 1-19)؛ بنابراین به دلیل کاهش تولیدات محصولات کشاورزی و تنوع درآمدی خانوارهای روستایی- کشاورز، سطح امنیت غذایی به‌شدت کاهش می‌یابد (Oxfam, 2008: 1-30; Whitney et al., 2018: 1-18)؛ درواقع خشکسالی با کاهش بهره‌وری در بخش کشاورزی، به کاهش دسترسی به غذا منجر خواهد شد (He et al., 2019: 43-54). این امر در جوامعی که وابستگی بیشتری به کشاورزی دارند، شدت بیشتری دارد (Lesk et al., 2016: 84-87; Savari & Zhoolideh, 2021: 1-15)؛ بنابراین می‌توان گفت که حساس‌ترین مقوله دربرابر شوک‌های اقلیمی، موضوع امنیت غذایی است (Misselhorn, 2005: 33-43)؛ به‌طورکلی خشکسالی و تغییرات اقلیمی اثر معناداری بر درآمد و رفاه کشاورزان می‌گذارد (Burchi and Muro, 2016: 10-19)؛ بنابراین در صورت نبود سیستم‌های کاهش خطر، آثار خشکسالی می‌تواند به مراتب بیشتر از گذشته باشد؛ زیرا خشکسالی‌های گذشته سطح تاب‌آوری کشاورزان را کاهش داده است (Beveridge et al., 2018: 475-489). از طرفی به دلیل افزایش پیوستة جمعیت جهان و روند رو به فزایندة شهری‌شدن، نیاز به مواد غذایی روزبه‌روز در حال افزایش است (Poulsen et al., 2015: 131-146). افزایش جمعیت جهان و نیاز روزافزون به غذا از مهم‌ترین مشکلات عصر کنونی است (Pakravan-Charvadeh et al., 2021: 1-26)؛ بنابراین دسترسی به غذا، یکی از ضروریات اساسی برای بقا و ادامة حیات بشر است. براساس نظریة مازلو[1]، غذا نخستین نیازمندی از نیازهای پنج‌گانة انسان است؛ همچنین غذا یکی از نیازهای جامعة بشری است که تأمین آن در مقولة امنیت غذایی نهفته است (شعبانعلی‌فمی و همکاران، 1398: 603-630). در شرایط خشکسالی دولت‌ها خود به‌تنهایی نمی‌توانند به یک دامنة امن غذایی دست یابند و امنیت غذایی را برای همة قشرهای جامعه تضمین کنند. این امر نیازمند حس همدردی، همکاری و مشارکت همگانی همة آحاد جامعه است تا با حفظ ارزش‌های انسانی، همة مردم یک کشور به‌ویژه قشر کم‌درآمد به غذای سالم دسترسی داشته باشند (IFRC, 2016: 215). تجربة زیستی حیات بشر نشان می‌دهد بعضی جوامع در برخورد با بحران، رفتار تاب‌آورتری را از خود نشان می‌دهند. یکی از عوامل اثرگذار، ظرفیت‌های موجود در جامعه و یکی از این ظرفیت‌های مهم، سرمایة اجتماعی است. اهمیت این سرمایه از این روست که در مواجهه با بلایا ازجمله خشکسالی، کمترین آسیب را نسبت به سایر سرمایه‌ها می‌بیند (ملکان و همکاران، 1399: 65-80).
پژوهشگران اذعان می‌کنند که سرمایة اجتماعی در مواقع استرس‌زا به‌عنوان یک عامل حمایت‌کننده عمل می‌کند و می‌توان در جهت بهبود رفاه و امنیت غذایی از آن استفاده کرد (Fraser, 2021: 1-9)؛ زیرا قدرت پیوندهای اجتماعی افراد همواره از مهم‌ترین راهبردهای مقابله با خشکسالی در نظر گرفته شده است (Aldrich & Meyer, 2015: 124; Yoon et al., 2016: 436-460; Smiley et al., 2018: 15–35; Churchill et al., 2021: 125-138). سرمایة اجتماعی می‌تواند سطح تاب‌آوری خانوارهای روستایی را در شرایط خشکسالی بهبود بخشد (سواری و عبدشاهی، 1398: 214-229)؛ بنابراین سرمایة اجتماعی، انسجام اجتماعی و مشارکت جامعه، ساختارهای عاملی منحصربه‌فردی هستند که به توسعة جوامع و مداخلات مبتنی بر بهبود امنیت غذایی در شرایط استرس‌زا منجر می‌شوند (Kaiser et al., 2020: 591-612). مطالعات پیشین نشان می‌دهد سرمایة اجتماعی به‌عنوان مزیت مادی و اجتماعی ناشی از روابط بین افراد درون و بین گروهها می‌تواند به کاهش ناامنی غذایی کمک کند (Leddy et al., 2020: 1-12). به‌طورکلی می‌توان گفت که سرمایة اجتماعی با کل مسائلی که در جامعه اتفاق می‌افتد، مرتبط است. در این زمینه امنیت غذایی ازجمله مسائلی است که سرمایة اجتماعی می‌تواند در بهبود آن نقش اساسی داشته باشد (Cui et al., 2021; Wu, 2021).
براساس اعلامیة جهانی، حقوق بشر حق دسترسی به غذا و رهایی از گرسنگی را به‌عنوان یکی از حقوق ذاتی انسان به رسمیت می‌شناسد. مادة 25 این اعلامیه تصریح می‌کند که همة افراد حق دارند سطحی مناسب از زندگی را که برای سلامتی و رفاه خود و خانواده‌شان لازم است، فراهم کنند (شکری و عصاری‌آرانی، 1399: 181-202)؛ به بیانی می‌توان گفت که تأمین امنیت غذایی خانوارها حق همة افراد است و امنیت غذایی زمانی وجود دارد که همة مردم در همة زمان‌ها به غذای کافی، ایمن و مغذی دسترسی می‌یابند تا زندگی‌ای سالم و فعال را حفظ کنند (Warren et al., 2015: 54-66).
سازمان غذا و کشاورزی امنیت غذایی را وضعیتی تعریف می کند که در آن همة افراد، در هر زمان، از دسترسی فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی به غذای کافی، ایمن و مغذی برخوردار باشند (Cheevapattananuwong et al., 2020: 69)؛ اما برنامة جهانی غذای سازمان ملل بیان کرد که تا پایان سال 2020 تعداد 265 میلیون نفر با ناامنی حاد غذایی روبه‌رو می‌شوند؛ بنابراین تقریباً تعداد افراد در معرض تهدید ناامنی غذایی در سراسر جهان نسبت به گذشته دو برابر شده است (Paslakis et al., 2021: 114-116).
بر اثر خشکسالی‌های رخ‌داده در ایران نیز طی 60 سال گذشته میزان ناامنی غذایی به‌طور چشمگیری افزایش یافته است؛ در این بین میزان ناامنی غذایی در جوامع روستایی بیشتر از جامعة شهری بوده است (Savari et al., 2020b: 1-9). تولید داخلی و واردات محصولات کشاورزی قادر است به‌خوبی غذای کافی برای همة کشور تأمین کند، اما توزیع ناعادلانة مواد غذایی در شهر و روستا به‌ویژه در مناطق محروم موجب شده تعداد زیادی از مردم کشور دچار سوء‌تغذیه باشند. آمارها نشان می‌دهد خانوارهای زیادی به نوعی از امنیت غذایی محروم هستند. این خانوارها بیشتر در حاشیة شهرهای بزرگ یا در مناطق فقیرنشین شهرها یا در روستاهای دورافتاده زندگی می‌کنند و بیشترشان از بیکاری و فقر آسیب دیده‌اند. این تصویر از ناامنی غذایی مزمن و خطر تغذیه‌ای ناسالم و روند فزایندة آن حکایت می‌کند و احتمال می‌رود در آینده دامنة این مشکلات و پیامدهای زیان‌بار اقتصادی و سلامتی آن وسیع‌تر شود (کیانی، 1393: 1-8). همچنین مطالعه‌ای دیگر در کل روستاهای ایران نشان داد دهک‌های پایین درآمدی تغذیة مناسبی ندارند و مواد مغذی به اندازة کافی به آنها نمی‌رسد؛ همچنین گروههای کم‌درآمد نسبت به گروههای پردرآمد تنوع کمتری در مصرف اقلام خوراکی دارند، که می‌توان آن را ناشی از درآمد اندک خانوارهای دهک‌های اولیه دانست (شیرانی بیدآبادی و احمدی کلیجی، 1392: 25-43). بررسی وضعیت امنیت غذایی در شهرستان‌های استان لرستان نیز نشان می‌دهد وضعیت امنیت غذایی خانوارهای روستایی مناسب نیست و نزدیک به 60 درصد از آنها با ناامنی غذایی مواجه هستند (ملکی‌فرد و همکاران، 1400: 289).
دربارة منطقة مطالعه‌شده نیز می‌توان گفت که شهرستان‌های استان لرستان مانند سایر مناطق کشور متأثر از آثار خشکسالی است. از مهم‌ترین آثار خشکسالی در شهرستان‌های استان لرستان می‌توان به خشک‌شدن بسیاری از آبشارها و رودخانه‌های کشاورزی اشاره داشت. هم‌اکنون بخش‌هایی از رودخانه‌های این استان کاهش آبدهی زیادی داشتند و کشاورزان و بهره‌برداران با چالش‌های زیادی روبه‌رو شده‌اند. کاهش آبدهی رودخانه‌ها، اراضی و باغ‌ها، شهرستان دورود را در معرض بی‌آبی و نابودی قرار داده است. همچنین از دیگر آثار خشکسالی بر مناطق روستایی شهرستان دورود می‌توان به کاهش میزان عملکرد محصولات کشاورزی و درآمد خانوارهای روستایی اشاره کرد که به افزایش فقر و ناامنی غذایی منجر شده است (Amiri et al., 2014: 12). درنهایت از مهم‌ترین آثار خشکسالی بر مناطق روستایی این استان، افزایش مهاجرت به مناطق شهری استان لرستان است که باعث خالی‌شدن روستاها از سکنه شده است. در تأیید این مطلب می‌توان به نتایج مطالعه‌ای که در شهرستان دورود انجام شده است، اشاره کرد که نشان داد حس تعلق مکانی خانوارهای روستایی این شهرستان به دلیل خشکسالی‌های گذشته در وضعیت مناسبی قرار ندارد و به مهاجرت بیشتر روستاییان به شهرها منجر شده است (سواری و برفی‌زاده، 1400: 1-18). به‌طورکلی می‌توان گفت که خشکسالی چالش‌های بزرگی را برای خانوارهای روستایی شهرستان دورود به وجود آورده است؛ بنابراین نیاز است مطالعاتی درزمینة کاهش آسیب‌پذیری خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی به انجام برسد. در این زمینه این پژوهش با هدف کلی بررسی آثار سرمایة اجتماعی بر دستیابی به امنیت غذایی در شرایط خشکسالی در سکونتگاههای روستایی شهرستان دورود انجام شد.
مبانی نظری پژوهش
خشکسالی
به دلیل قرارگرفتن ایران در کمربند خشک آب‌وهوایی جهان و کاهش نزولات جوّی، بیش از دوسوم این کشور در قلمرو خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته است (Neisi et al., 2021: 1-8). بنا بر عقیدة بسیاری از پژوهشگران، خشکسالی در ایران یک واقعیت اقلیمی و جزئی جدانشدنی از شرایط کشاورزی این سرزمین است که نمی‌توان از آن اجتناب کرد (Savari & Shokati Amghani, 2021: 4949-4972). با توجه به پژوهش‌های انجام‌شده، خشکسالی در ایران فراوانی زیاد، شدت‌های زیاد، گسترش وسیع و دوره‌های تداوم طولانی دارد. وقوع خشکسالی در دو سه سال اخیر، بسیاری از مناطق ایران را به‌شدت و در همة ابعاد خود به‌لحاظ اقلیمی و آب‌وهوایی، کشاورزی، هیدرولوژیکی و اقتصادی‌اجتماعی تحت تأثیر قرار داده است (Delfiyan et al., 2021: 152-163). خشکسالی زمانی اتفاق می‌افتد که بارش در طول یک فصل زراعی کمتر از حد نرمال باشد؛ درنتیجه آب کافی برای فعالیت‌های انسانی و محیط‌زیست وجود ندارد (Tompkins et al., 2010: 627-635). به‌طورکلی چهار نوع خشکسالی شامل خشکسالی هواشناسی، خشکسالی کشاورزی، خشکسالی هیدرولوژیکی و خشکسالی اقتصادی و اجتماعی وجود دارد (Udmale et al., 2014: 250-269):
خشکسالی هواشناسی: معمولاً براساس درجه و مدت دورة خشکی تعریف می‌شود، اما در یک تعریف مشخص آن را دوره‌ای می‌دانند که در آن تعداد روزهای بدون بارش از حد مشخصی بیشتر است (Vicente‐Serrano et al., 2020: 632). درواقع در این نوع خشکسالی معمولاً در یک ناحیه میزان بارندگی کمتر از آستانه‌های معین است (Dettinger, 2013: 1721-1732).
خشکسالی کشاورزی: خشکسالی کشاورزی ناشی از تعاملاتی است که بین فعالیت‌های کشاورزی و رویدادهای طبیعی اتفاق می‌افتد که درنتیجة آن، آب موجود برای گیاه یا حیوانات کافی نخواهد بود (Sepulcre-Canto et al., 2012: 3519-3531)؛ به بیان دیگر کافی‌نبودن رطوبت برای رشد گیاه را «خشکسالی کشاورزی» می‌گویند (Savari et al., 2021a: 1-49). این نوع خشکسالی معمولاً پس از خشکسالی هواشناسی و پیش از خشکسالی هیدرولوژیکی اتفاق می‌افتد و کشاورزی معمولاً اولین بخش اقتصادی است که تحت تأثیر خشکسالی قرار می‌گیرد (Boken et al., 2005: 12).
خشکسالی هیدرولوژیکی: این نوع خشکسالی معمولاً دیرتر از خشکسالی هواشناسی و کشاورزی اتفاق می‌افتد؛ زیرا کاهش بارندگی در اجرای سیستم هیدرولوژیکی از قبیل رطوبت خاک، جریان رودخانه، سطوح آب‌های زیرزمینی و منابع آبی دیرتر آشکار می‌شود (Van Loon, 2015: 359-392). خشکسالی هیدرولوژیکی زمانی اتفاق می‌افتد که سطح تراز ذخایر آب‌های سطحی و زیرزمینی از حد معمول خود پایین‌تر باشد (Sur et al., 2020: 1-8).
خشکسالی اقتصادی و اجتماعی: چهارمین نوع خشکسالی است که در این پژوهش نیز این نوع خشکسالی مورد توجه بود. این نوع با دیگر انواع خشکسالی متفاوت است؛ زیرا فعالیت انسانی را با عناصر خشکسالی اقلیمی، کشاورزی و آب مرتبط می‌کند (Guo et al., 2019: 1-10). از دیدگاه اجتماعی، خشکسالی زمانی حادث می‌شود که بحران آب، توان تولید کشاورزان را به حدی کاهش دهد که به کاهش زیاد درآمد خانوارهای کشاورز منجر شود و به پیامدهای اجتماعی مانند مهاجرت و ازهم‌پاشیدگی خانوار بینجامد (Delfiyan et al., 2020: 152-163).
سرمایة اجتماعی
اصطلاح سرمایة اجتماعی را پیش از سال 1916، هانی فان[2] از دانشگاه ویرجینیای غربی در مقاله‌ای مطرح کرد؛ اما نخستین‌بار در سال 1961، شخصی به نام ژان ژاکوب[3] کتابی در آمریکا نوشت و در آن اصطلاح سرمایة اجتماعی را به کار برد و منظورش این بود که در حاشیه‌نشین‌های شهر ویژگی‌ها و خصلت‌هایی وجود دارد که برمبنای آنها حاشیه‌نشین‌ها می‌توانند به‌خوبی با همدیگر ارتباط برقرار کنند و گروههایی را تشکیل دهند که خودشان مسائل و مشکلاتشان را حل کنند. در اصل، در آنجا منظور از سرمایة اجتماعی، نوعی همکاری و همفکری خودجوش و از درون گروههای محروم حاشیه‌نشین بود (خوش‌فر و میرزاخانی، 1395: 1-25). سرمایة اجتماعی می‌تواند متناسب با بسیاری از رشته‌ها در طیف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی باشد؛ بنابراین می‌تواند معانی متفاوتی داشته باشد (Lloyd, 2021: 1-41). سرمایة اجتماعی مجموع منابع اجتماعی است که در بین یک جامعه تقسیم شده و دردسترس است و نیز به‌عنوان یک منبع ساختاری اجتماعی در نظر گرفته می‌شود که از بعضی عناصر یک ساختار اجتماعی تشکیل شده است و بعضی از اقدامات افرادی را که در ساختار هستند، تسهیل می‌کند (Qiu et al., 2021: 91). سرمایة اجتماعی خاصیت گروه یا شبکه‌ای از بازیگران سیستم اجتماعی است. این روش نحوة قرارگیری این کنشگران اجتماعی را در ارتباط با افراد دیگر و گروههای اجتماعی مشخص می‌کند و با پویایی و قدرت اجتماعی در ارتباط است که بر تعاملات اجتماعی در یک زمینة فرهنگی خاص بنا می‌شود (Angelstam et al., 2021: 114). سرمایة اجتماعی برای ایجاد بنیادی از همبستگی لازم است. مشارکت عمومی عمدتاً با شرایط ایجادشده توسط دولت در ایجاد اعتماد در جامعه تعیین می‌شود. برقراری ارتباط بین ساکنان برای موفقیت در ایجاد همبستگی در یک جامعه بسیار مهم است (Nugraha et al., 2021: 59-64)؛ بنابراین سرمایة اجتماعی رابطه‌ای است که در آن افراد می‌توانند از طریق شبکه‌های اجتماعی، هنجارها و ارزش‌های مشترک و اعتماد، اطلاعات، دانش و منابع را به دست آورند. شبکه‌های اجتماعی بعد ساختاری سرمایة اجتماعی است که الگوی ارتباطات را تعیین می‌کند و اعضای جامعه را به هم پیوند می‌دهد (El Zahed & Habib, 2020: 152-170). از نظر پاتنام[4] سرمایة اجتماعی شامل شبکه‌ها، هنجارها، پیوندها و اعتماد اجتماعی است که همکاری و هماهنگی را برای منافع متقابل تسهیل می‌کند (خاوری و خاوری، 1390: 277-298). علاوه بر تعاریف مفاهیم سرمایة اجتماعی، پژوهشگران شاخص‌های متعددی را برای این مفهوم ارائه کرده‌اند؛ برای نمونه لینا و وان بورن[5] (1999) دو شاخص وابستگی و اعتماد را ابعاد عمدة سرمایة اجتماعی معرفی کردند (سلطانی و همکاران، 1394: 220- 199).
بنا بر مبانی نظری، یکی از مؤلفه‌های مهم سرمایة اجتماعی که محصول وضعیت شبکة روابط اجتماعی است، میزان مشارکت فرد در نظام اجتماعی است. براساس نظریة ولکان و نارایان[6] مشارکت به کمک منافع حاصل از عضویت در انجمن‌های غیررسمی و دسترسی به منابع برون‌گروهی بر کیفیت زندگی ثأثیر می‌گذارد (Sözbilir, 2018: 92-100). پاتنام شبکه‌های اجتماعی را عامل اصلی ایجاد رابطه بین سرمایة اجتماعی و عضویت در یک گروه می‌داند. شبکة اجتماعی ازنظر کلمن[7] یکی از خاصیت‌های روابط اجتماعی است که هنجارهای نافذ به آن بستگی دارد. به‌طورکلی می‌توان گفت که یکی از شروط لازم و نه کافی برای ظهور هنجارهای نافذ، عملی است که آثار خارجی بر دیگران تحمیل می‌کند (Shakibazadeh et al., 2010: 69-78). مهم‌ترین مؤلفه‌های سرمایة اجتماعی شامل اعتماد اجتماعی (Turton, 2000: 1-123; Renzaho & Mellor, 2010: 1-9; Ericksen, 2008: 14; Martin et al., 2004: 2645-2654)، انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، شبکه‌های اجتماعی (Turton, 2000: 1-123; Renzaho & Mellor, 2010: 1-9; Ericksen, 2008: 14) و عضویت در گروهها (Renzaho & Mellor, 2010: 1-9; Leah et al., 2013: 136-145) است. منظور از عضویت در گروهها، عضویت افراد در نهادها، انجمن‌ها، مؤسسات محلی، سازمان‌های اجتماعی، تعاونی‌ها و سایر تشکل‌ها و همچنین مشارکت در انجمن‌ها و تشکل‌های کشاورزی و مشارکت در فعالیت‌های گروهی (سازمان‌های اجتماعی) است.
امنیت غذایی
نخستین تعریف امنیت غذایی در سال 1930 ارائه شد و پس از آن در سال 1948، پس از اعلام چارچوب حقوق بشر در منشور ملل متحد، این نوع امنیت در دنیا شناخته شد (Simon, 2012: 18). روند تکاملی امنیت غذایی از سال 1935 و توجه به تأثیرات قیمت محصولات کشاورزی بر تأمین مواد غذایی در سال 1944 از کشور کانادا آغاز شد. فرانسه نخستین کشوری است که بر امنیت غذایی تمرکز کرد و از سال 1945 تا زمان تأسیس سازمان خواربار کشاورزی ملل متحد (فائو) برای آن بودجه تعیین می‌کرد. در خلال این سال‌ها، یک‌سوم از مردم که بیشتر آنها در آفریقا و آسیا ساکن بودند، در معرض خطر ناامنی غذایی قرار گرفتند (FAO, 2008). فائو یک کمیته برای شناسایی افزایش تولید محصولات کشاورزی و کنترل نوسانات قیمت این محصولات، پس از بررسی شرایط امنیت غذایی، در فوریة 1952 تشکیل داد که به‌عنوان طرح «از مزرعه تا سفره» شناخته شد. این بررسی از کشورهای فقیر آغاز شد و مجمع عمومی سازمان ملل در سال 1954 برای نخستین‌بار در حوزة امنیت غذایی در سطح جهانی قوانینی تصویب کرد. کارشناسان فائو طی سال‌های 1954 تا 1970 در حال بررسی راههایی برای کاهش فقر جهانی ناشی از گرسنگی در سراسر جهان بودند؛ به طوری که در سال 1970 تصمیم به کنارگذاشتن دیدگاه کلی از دیدگاه سلسله‌مراتبی در امنیت غذایی گرفتند و نگرش محلی به‌منظور شناخت دیدگاهی جدید نسبت به مسئلة امنیت غذایی جای دیدگاه ملی را گرفت؛ بنابراین در سال 1970 تمرکز بر امنیت غذایی در سطح ملی با تأکید بر امنیت غذایی خانوار در دستورکار اصلی بیشتر کشورها قرار گرفت (احمدی و همکاران، 1393: 119-109؛ آقامیری و رحمانی، 1397: 56-76). در دهة 1990 و در کامل‌ترین تعریف، سازمان ملل امنیت غذایی را چنین تعریف کرد: وقتی همة مردم در هر زمان از دسترسی جسمی، اجتماعی و اقتصادی به غذای کافی، ایمن و مقوی برخوردار باشند که مطابق با ترجیحات غذایی و نیازهای غذایی آنها برای داشتن یک زندگی فعال و سالم باشد (Vipham et al, 2020: 1-8; Skaf et al., 2019: 1025-1032; Lancker et al., 2019: 1-8). این تعریف امنیت غذایی چهار بعد دردسترس‌بودن غذا، دستیابی به غذا، استفاده و ثبات را دربرمی‌گیرد (Pozza & Field, 2020: 475-489).
مفهوم امنیت غذایی در دهة 1970 شکل گرفت و در سال 2014، سازمان خواربار جهانی (فائو) بیان کرد که امنیت غذایی خانواده زمانی تأمین می‌شود که خانواده برای حدود یک سال آینده دسترسی به مقدار کافی و متنوع از مواد غذایی برای رفع نیازهای اعضای خود داشته باشد، در خانواده سرانة سبد غذایی به‌صورت درست انتخاب و تهیه شده و برای افراد خانواده کافی باشد و غذای خانواده به‌صورت درست طبخ شود تا عناصر و مواد غذایی سالم به سلول‌ها و اندام‌های بدن برسد (FAO, 2014)؛ این در حالی است که تأمین امنیت غذایی جامعه، یکی از شروط تحقق امنیت ملی است و از وظایف اساسی دولت‌ها در هر کشوری به شمار می‌رود؛ همچنین بهبود وضعیت امنیت غذایی به بهبود وضعیت درآمدی و شغلی خانوارها وابسته است و باید مسئولان بیشتر به این موضوع توجه کنند (ضیایی و همکاران، 1397: 47-69).
ناامنی غذایی به مفهوم دسترسی محدود یا نامطمئن به غذاهای سالم و کـافی ازنظـر تغذیه‌ای و از راههای قابل قبول اجتماعی است (نجفیان‌زاده و همکاران، 1393: 35-44). شـواهد نشان می‌دهد دستیابی نامطمئن به مواد غذایی، هنوز یکی از مشکلات مهم جهانی است (Hannum et al., 2014: 90-97). ناامنی غذایی، پدیده‌ای پیچیده و چندبعدی است که در سطح فـرد و خانوار به‌طور متفاوتی تجربه شده و در بـین کودکان و بزرگسالان هم متفاوت است (Pozza & Field, 2020: 475-489). ناامنی غذایی به دو نوع موقت و مزمن طبقه‌بندی می‌شود؛ نوع موقت ممکن است بر اثر یک حادثـه از قبیل از دست دادن شغل ایجاد شود، اما نوع مزمن ناشی از فقر و عوامل اجتماعی است و پیوسته گریبانگیر خانوارها و قشر کم‌درآمد و فقیر جامعه است (محمدزاده و همکاران، 1389: 55-62؛ نجفیان‌زاده و همکاران، 1393: 35-44). ناامنی غذایی علاوه بر کمیت و کیفیت زندگی، ابعاد اجتماعی‌فرهنگی و روانی نیز دارد و فقط به افرادی که ذخایر کافی انرژی و مواذ مغذی ندارند، محدود نمی‌شود؛ بلکه زمانی که مردم حق انتخاب غذا را ندارند، ترس از تمام‌شدن غذا دارند یا تغییرات عمده‌ای در ترجیحات غذایی خود می‌دهند نیز پدیدار می‌شود (Sarlio-Lahteenkorva & Lahelma, 2001: 2880-2884). ناامنی غذایی با پیامدهای بالقوه‌ای چون اضافه‌وزن و چاقی، لطمه به وضعیت سلامت جسمی و ذهنی و ابتلا به بیماری‌های مـزمن همراه است (حکیم و همکاران، 1391: 797-791). پیشینة مطالعات و مبانی نظری نشان می‌دهد امنیت غذایی چهار بعد عمده دارد (FAO, 2018):
پیشینة پژوهش
در این زمینه تعدادی پژوهش رابطة بین سرمایة اجتماعی و امنیت غذایی را در شرایط استرس‌زا بررسی کرده‌اند که در ادامه به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
کوهی (1393) در پژوهشی با عنوان «ناامنی غذایی و سرمایة اجتماعی» به این نتیجه رسید که میزان ناامنی غذایی در خانوارهای شهر تبریز در سطح پایین قرار دارد و تحلیل همبستگی پیرسون نیز حاکی از آن است که ابعاد سرمایة اجتماعی یعنی اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و شبکة روابط اجتماعی با ناامنی غذایی همبستگی منفی و معکوسی داشته است. در بین ابعاد چندگانة سرمایة اجتماعی، شبکة روابط اجتماعی و مشارکت اجتماعی، مهم‌ترین متغیرهای شناسایی‌شده هستند.
زراعت‌کیش و کمالی (1396) در پژوهشی با هدف «بررسی عوامل مؤثر بر امنیت غذایی در خانوارهای کشاورز روستایی استان کهگیلویه و بویراحمد» به این نتیجه رسیدند که شبکه‌های اجتماعی، یکی از مهم‌ترین متغیرهای تأثیرگذار است.
سواری و عبدشاهی (1398) در مطالعه‌ای درزمینة نقش سرمایة اجتماعی در تاب‌آوری خانوارهای روستایی دریافتند که سرمایة اجتماعی نقش جالب توجهی در بهبود تاب‌آوری خانوارهای روستایی دارد و با افزایش اعتماد و ارتباط بین افراد سطح ناامنی غذایی کاهش می‌یابد.
بهرامی و سپری (1399) در مطالعه‌ای دیگر پی بردند که سرمایة اجتماعی زمینة افزایش تنوع شغلی را در بین خانوارهای روستایی فراهم و کمک می‌کند تا سطح امنیت غذایی خانوارها با توجه به میزان کاهش درآمد آنها طی خشکسالی تغییرات اساسی نداشته باشد.
چیپاپتانانووونگ و همکاران[8] (2020) در پژوهشی با عنوان «سرمایة اجتماعی و امنیت غذایی» دریافتند که سطح بالای سرمایة اجتماعی و اعتماد اجتماعی در شرایط استرس‌زا می‌تواند به بهبود امنیت غذایی کمک کند.
لیددی و همکاران[9] (2020) در مطالعه‌ای دیگر با عنوان «بررسی نقش سرمایة اجتماعی در مدیریت ناامنی غذایی در زنان مسن در ایالات متحده» به این نتیجه رسیدند که سرمایة اجتماعی در محافظت دربرابر ناامنی غذایی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد.
چریست و نیلز[10] (2018) در مطالعه‌ای درزمینة نقش سرمایه‌های معیشتی در بهبود امنیت غذایی عنوان کردند در میان سرمایه‌های معیشتی، سرمایة اجتماعی رابطة مثبت و معناداری با بهبود امنیت غذایی دارد و اثر آن به مراتب بیشتر از سرمایه‌های فیزیکی و طبیعی بوده است.
هولبین و همکاران[11] (2012) در پژوهشی درزمینة اثر سرمایة اجتماعی بر بهبود امنیت غذایی در شرایط استرس‌زا بیان کردند اعتماد اجتماعی، شبکه‌های اجتماعی و همبستگی اجتماعی نقش زیادی در کاهش ناامنی غذایی دارد.
پاکروان– چروده و همکاران[12] (2021) در مطالعه‌ای در شرایط کووید 19 دریافتند که شبکه‌های اجتماعی، اعتماد اجتماعی و همبستگی اجتماعی به کاهش ناامنی غذایی کمک می‌کند.
بر این اساس فرضیة اصلی پژوهش حاضر در قالب مدل زیر شکل می‌گیرد:
شکل 1. چارچوب مفهومی پژوهش
Fig. 1. Conceptual framework of research
منبع: یافته‌های پژوهش
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر ازلحاظ هدف، کاربردی و ازلحاظ روش‌شناسی، توصیفی‌تحلیلی و پیمایشی است. جامعة آماری شامل خانوارهای روستایی شاغل در بخش کشاورزی شهرستان دورود در استان لرستان است (شکل 2). خانوارهای روستایی- کشاورز به سه دلیل انتخاب شدند:
به‌منظور انتخاب اعضای نمونه از روش نمونه‌گیری چند مرحله‌ای طبقه‌ای با انتساب متناسب استفاده شد؛ بدین معنی که ابتدا میزان جمعیت خانوارهای روستایی در دو بخش شهرستان دورود و براساس میزان جمعیت هر بخش حجم نمونة آماری مشخص شد. حجم نمونه با استفاده از جدول کرجسی و مورگان، 375 سرپرست خانوار برای مطالعه انتخاب شد. دو معیار برای انتخاب نمونه‌ها وجود داشت؛ اول اینکه نمونه‌ها باید در شرایط خشکسالی باشند؛ برای شناسایی نمونه‌ها در شرایط خشکسالی، شاخص SPI خشکسالی در دهة اخیر محاسبه شد (شکل 3). با توجه به اینکه اکثریت نقاط با خشکسالی مواجه هستند، سعی شد مناطقی انتخاب شوند که از تمامی نقاط نمونه‌برداری شود. دو اینکه نمونه باید پراکنش مناسبی در سطح شهرستان داشته باشد؛ بنابراین از هر دهستان (شهرستان دورود فقط دو بخش و پنج دهستان دارد) باید چند روستا برای مطالعه انتخاب شوند که درمجموع 15 روستا (اکبرآباد، ناصرالدین، حشمت‌آباد، بنک‌آباد، سیاهکله، سیزان، برزان، کلکله، سیاول، ترشاب، دره‌اسیر، دهنو، پیرآباد، چغابدار، داریاب) برای مطالعه انتخاب شدند. به‌منظور برآورد روایی ابزار پژوهش از پانل متخصصان استفاده و براساس دیدگاه آنان اصلاحات لازم در پرسش‌نامه اعمال شد. همچنین برای سنجش پایایی پرسش‌نامه از آزمون ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که برای بخش امنیت غذایی 74/0 و برای بخش سرمایة اجتماعی 76/0 به دست آمد. با توجه به اینکه مقادیر به‌دست‌آمده بیش از 7/0 است، می‌توان گفت که پرسش‌نامه پایایی مناسبی دارد.
ابزار اصلی پژوهش، پرسش‌نامه‌ای پژوهشگرساخته و از پیش آزمون شده شامل سه بخش بود؛ بخش اول مربوط به ویژگی‌های فردی و حرفهای سرپرستان خانوارهای روستایی و بخش دوم شامل 17 گویه برای سنجش مؤلفه‌های سرمایة اجتماعی بود که براساس ادبیات نظری پژوهش مؤلفه‌های اعتماد اجتماعی (Turton, 2000: 1-123; Renzaho & Mellor, 2010: 1-9; Ericksen, 2008: 14; Martin et al., 2004: 2645-2654; Ahmadi et al., 2015: 1-355)، انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، شبکه‌های اجتماعی (Turton, 2000: 1-123; Renzaho & Mellor, 2010: 1-9; Ericksen, 2008: 14; Ahmadi et al., 2015:1-355) و عضویت در گروهها را (Renzaho & Mellor, 2010: 1-9; Leah et al., 2013: 136-145; Ahmadi et al., 2015: 1-355) مورد سنجش قرار می‌داد. مقیاس این بخش طیف لیکرت (1- خیلی کم تا 5 خیلی زیاد) بود (جدول 1).
جدول 1. مؤلفه‌ها و گویه‌های به کار گرفته شده در متغیر سرمایة اجتماعی
Table 1. Components and items used in the social capital variable
|
مؤلفه‌های سرمایة اجتماعی |
گویه‌ها |
تعداد گویه |
مقدار آلفا |
|
عضویت در گروهها |
عضویت در تعاونی تولید کشاورزی در شرایط خشکسالی، تشکیل صندوق‌های اعتباری مالی و پس‌انداز و عضویت در آنها (صندوق اعتبارات خرد روستایی، صندوق‌های خانوادگی و...)، عضویت در انجمن/ تشکل آب‌بران (مانند تعاونی آب‌بران) در شرایط خشکسالی، عضویت در سازمان‌های عام‌المنفعه، تشکیل NGOها برای کمک به مردم در شرایط خشکسالی |
4 |
72/0 |
|
انسجام اجتماعی |
تشکیل خانة همیاری در روستا با مردم در شرایط خشکسالی، معاشرت با بیشتر مردم روستا برای حفظ انسجام اجتماعی، شرکت فعال در برگزاری مراسم جشن و شادی در روستا و حفظ نشاط اجتماعی روستاییان در شرایط خشکسالی، مشورت با دیگر اهالی روستا در اجرای بعضی کارهای مقابله با خشکسالی، داشتن رابطة صمیمانه با همسایگان و دیگر اهالی روستا برای کمک به همدیگر در شرایط خشکسالی |
5 |
76/0 |
|
اعتماد اجتماعی |
قرض‌دادن پول به دوستان و آشنایان در شرایط خشکسالی، امانت‌دادن وسایل کشاورزی به دوستان و آشنایان در شرایط خشکسالی، قبول ضمانت دوستان و آشنایان در شرایط خشکسالی، امانت‌دادن وسایل کشاورزی به افراد غیرخویشاوند و غریبه‌ها، اعتماد به حرفهای مأموران دولتی در شرایط خشکسالی (مانند کارشناسان ادارة جهاد کشاورزی، کارکنان بانک کشاورزی، مسئولان مراکز خرید محصولات کشاورزی، مأمور بهداشت و...) |
5
|
77/0 |
|
مشارکت و اقدام جمعی |
مشارکت در طرح‌های مقابله با خشکسالی در روستا، مشورت فکری و ارائة نظرات برای برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های مقابله با خشکسالی، قبول هزینه‌های مالی طرح‌های مقابله با خشکسالی، کمک به دیگران در کارهای زراعی هنگام خشکسالی برای جمع‌آوری سریع محصول |
3 |
82/0 |
مقیاس: 1- خیلی کم، 2- کم، 3- متوسط، 4- زیاد، 5- خیلی زیاد
Source: Martin et al., 2004: 2645-2654; Turton, 2000: 1-123; Ericksen, 2008: 14; Renzaho & Mellor, 2010: 1-9; Leah et al., 2013: 136-145; Ahmadi et al., 2015: 1-355
بخش سوم پرسش‌نامه شامل 18 پرسش برای بررسی وضعیت امنیت غذایی خانوارهای روستایی در 12 ماه گذشته بود. این قسمت از پرسش‌نامه براساس پرسش‌نامة استاندارد وزارت کشاورزی آمریکا استفاده شد (US Department of Agriculture (USDA), 2008: 37). گویه‌های این بخش در جدول 2 ارائه شده است. مقیاس این بخش از پرسش‌نامه براساس طیف استاندارد سنجش امنیت غذایی یعنی هرگز، گاهی اوقات و اغلب بود.
جدول 2. گویه‌های سنجش امنیت غذایی در میان خانوارهای روستایی
Table 2. Food security assessment items among rural households
|
گویه‌ها |
گویه‌ها |
|
- تهیه و تدارک مواد غذایی ارزان‌قیمت برای بچه‌ها |
- بچه‌ها به مدت سه ماه یا بیشتر بعضی از وعده‌های غذایی را حذف کرده‌اند |
|
- نگرانی دربارة تمام‌شدن غذا |
- احساس گرسنگی‌کردن، اما چیزی برای خوردن نداشتن |
|
- ناتوانی در تهیة وعده‌های غذایی متعادل برای بچه‌ها |
- حذف‌کردن تعدادی از وعده‌های غذایی بزرگسالان |
|
- حذف‌شدن تعدادی از وعده‌های غذایی توسط بزرگسالان |
- بچه‌ها در طول یک روز غذا نخورده‌اند |
|
- ناتوانی در تهیة وعده‌های غذایی متعادل و متناسب |
- به علت ناتوانی در خرید چند بار بچه‌ها گرسنه مانده‌اند |
|
- خوردن غذا در هر وعدة غذایی کمتر از حد معمول |
- بزرگسالان به مدت سه ماه یا بیشتر در طول تمام روز غذا نخورده‌اند |
|
- کاهش وزن به علت نخوردن غذای کافی |
- کاهش تعداد یا میزان وعده‌های غذایی بچه‌ها |
|
- کافی‌نبودن مواد غذایی خریداری‌شده و ناتوانی در خرید غذا |
- حذف‌کردن بعضی از وعده‌های غذایی بچه‌ها |
|
- تغذیه‌نشدن بچه‌ها به اندازة کافی |
- نداشتن مواد غذایی برای خوردن در تمام طول روز |
مقیاس: 1- هرگز، ۲- گاهی اوقات، ۳- به‌ندرت
Source: Department of Agriculture (USDA), 2008: 37
به‌منظور گروه‌بندی وضعیت امنیت غذایی خانوارهای مطالعه‌شده از گروه‌بندی استاندارد وزارت کشاورزی آمریکا استفاده شد (Bickel et al., 2008: 48). گفتنی است که پرسش‌نامة اشاره‌شده برای کشورهای در حال توسعه ساخته شده است و در ایران نیز در استان‌های مختلف مانند اصفهان (Mohammadzadeh et al., 2011: 38-43)، کرمانشاه (Jamini et al., 2016: 225-246)، شیراز (Ramesh et al., 2008: 53-64) و غرب ایران (ایلام، کردستان و کرمانشاه) (Savari et al., 2020b: 1-9; Savari et al., 2015: 107-121) از آن استفاده و روایی و پایایی آن نیز تأیید شده است. این گروه‌بندی در جدول 3 آورده شده است.
جدول 3. تحلیل وضعیت امنیت غذایی در میان خانوارهای روستایی
Table 3. Analysis of food security situation among rural households
|
امتیاز خانوار |
|||
|
بیشتر از 53/6 |
53/6- 56/4 |
56/4 – 32/2 |
کمتر از 32/2 |
|
ناامنی غذایی |
امنیت غذایی |
||
|
ناامنی غذایی با گرسنگی |
ناامنی غذایی بدون گرسنگی |
||
|
ناامنی غذایی با گرسنگی شدید |
ناامنی غذایی با گرسنگی متوسط |
|
|
Source: Bickel et al., 2008: 48
در تفسیر جدول 3 می‌توان گفت که اگر امتیاز خانوار کمتر از 32/2 باشد، در قسمت امنیت غذایی، و بیشتر از این مقدار در قسمت ناامنی غذایی قرار می‌گیرد. قسمت ناامنی غذایی خود به دو قسمت تقسیم می‌شود؛ ناامنی غذایی بدون گرسنگی (امتیاز خانوار بین 32/2 تا 56/4) و ناامنی غذایی با گرسنگی (امتیاز خانوار بیش از 56/4). البته این قسمت خود به دو زیربخش تقسیم می‌شود؛ ناامنی غذایی با گرسنگی متوسط (امتیاز خانوار 56/4 تا 53/6) و ناامنی غذایی با گرسنگی شدید (امتیاز خانوار بیش از 53/6)؛ بنابراین برای به‌دست‌آوردن مقادیر اشاره‌شده باید براساس استاندارد جهانی به گویه‌ها وزن داده شود. بیان این نکته نیز ضروری است که در موقع اعمال وزن به گویه‌ها، باید خانوارهای دارای فرزند و خانوارهای بدون فرزند از هم تفکیک شوند.
در تحلیل داده‌ها در دو بخش توصیفی و استنباطی از نرم‌افزارهای SPSSwin18 استفاده شد؛ همچنین به‌منظور طبقه‌بندی و گروه‌بندی خانوارهای روستایی مطالعه‌شده براساس سطح سرمایة اجتماعی از معیار تفاوت انحراف معیار از میانگین یا معیار (ISDM) به صورت زیر استفاده شد (Gangadharappa et al., 2007: 295-305):
A
Mean- Sd<B<Mean+ :متوسط
C>Mean+ Sd :زیاد
گفتنی است که در فرمول بالا، Mean میانگین و Sd انحراف معیار از میانگین است. به‌منظور تحلیل داده‌ها در دو بخش توصیفی و استنباطی از نرم‌افزار SPSS نسخة 18 استفاده شد. بدین منظور در بخش آمار توصیفی از آماره‌های توصیفی نظیر فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار استفاده و در بخش آمار استنباطی از رگرسیون ترتیبی بهره گرفته شد.
شکل 2. منطقة پژوهش
Fig. 2. Study area
نتایج پژوهش
- محاسبة خشکسالی در دهستان‌های شهرستان دورود
به‌منظور بررسی وضعیت خشکسالی در شهرستان دورود در یک دهة گذشته از شاخص SPI استفاده شد. نتایج نشان داد تمامی سطح شهرستان در دو طبقة خشکسالی متوسط و شدید قرار گرفتند. دهستان‌های حشمت‌آباد و دورود در طبقة خشکسالی شدید و دهستان‌های ژان، سیلاخور و چالانچولان در طبقة متوسط خشکسالی قرار گرفتند (شکل 3).
شکل 3. وضعیت خشکسالی در دهستان‌های مطالعه‌شده براساس شاخص SPI
Fig. 3. Drought situation in the studied villages based on SPI index
منبع: یافته‌های پژوهش
بررسی ویژگی‌های فردی و حرفهای پاسخگویان مطالعه‌شده
نتایج بررسی ویژگی‌های فردی و حرفهای پاسخگویان نشان داد میانگین سن آنها 74/48 با انحراف 01/12 سال بوده است و در دامنة سنی 18 تا 75 قرار داشته‌اند. همچنین نتایج نشان داد 21 نفر (6/5 درصد) زن و 354 نفر (4/94 درصد) نیز مرد بودند؛ علاوه بر این، نتایج نشان داد 90 نفر از آنان بی‌سواد، 118 نفر ابتدایی، 94 نفر سیکل، 54 نفر دیپلم و 19 نفر بالاتر از دیپلم بوده‌اند. میانگین سابقة کار کشاورزی و تعداد اعضای خانوار آنان به ترتیب 25/30 سال و 19/4 نفر بود؛ علاوه بر این، نتایج بررسی وضعیت شرکت افراد در دوره‌های آموزشی مقابله با خشکسالی نشان داد 92 نفر اصلاً در این دوره‌ها شرکت نداشتند و 136 نفر (خیلی کم)، 117 نفر (کم)، 25 نفر (متوسط) و 5 نفر (زیاد) شرکت داشتند.
- بررسی وضعیت امنیت غذایی و سرمایة اجتماعی خانوارهای مطالعه‌شده در شرایط خشکسالی
به‌منظور اولویت‌بندی وضعیت امنیت غذایی خانوارهای روستایی شهرستان از آمارة میانگین رتبه‌ای استفاده شد. براساس نتایج جدول 4 می‌توان گفت که عوامل «تهیه و تدارک مواد غذایی ارزان‌قیمت برای بچه‌ها» و «نگرانی دربارة تمام‌شدن غذا» در 12 ماه گذشته بیش از سایر عوامل برای خانوارهای مطالعه‌شده اتفاق افتاده بودند.
جدول 4. اولویت‌بندی گویه‌های سنجش امنیت غذایی در میان خانوارهای روستایی
Table 4. Prioritize food security assessment items among rural households
|
گویه‌ها |
هرگز |
گاهی اوقات |
اغلب |
میانگین رتبه‌ای |
رتبه |
|
- تهیه و تدارک مواد غذایی ارزان‌قیمت برای بچه‌ها |
5/20 |
5/52 |
9/26 |
67/12 |
1 |
|
- نگرانی دربارة تمام‌شدن غذا |
5/24 |
2/47 |
3/28 |
44/12 |
2 |
|
- ناتوانی در تهیة وعده‌های غذایی متعادل برای بچه‌ها |
9/30 |
9/54 |
1/14 |
27/11 |
3 |
|
- حذف‌شدن تعدادی از وعده‌های غذایی توسط بزرگسالان |
1/18 |
4/54 |
5/27 |
21/11 |
4 |
|
- ناتوانی در تهیة وعده‌های غذایی متعادل و متناسب |
3/41 |
6/41 |
1/17 |
60/10 |
5 |
|
- خوردن غذا در هر وعدة غذایی کمتر از حد معمول |
5/39 |
9/49 |
7/10 |
43/10 |
6 |
|
- کاهش وزن به علت نخوردن غذای کافی |
4/42 |
7/43 |
9/13 |
33/10 |
7 |
|
- کافی‌نبودن مواد غذایی خریداری‌شده و ناتوانی در خرید غذا |
7/42 |
6/45 |
7/11 |
23/10 |
8 |
|
- تغذیه‌نشدن بچه‌ها به اندازة کافی |
1/42 |
5/47 |
4/10 |
23/10 |
9 |
|
- بچه‌ها به مدت سه ماه یا بیشتر بعضی از وعده‌های غذایی را حذف کرده‌اند |
7/50 |
2/43 |
1/6 |
36/9 |
10 |
|
- احساس گرسنگی‌کردن، اما چیزی برای خوردن نداشتن |
1/53 |
1/42 |
8/4 |
11/9 |
11 |
|
- حذف‌کردن تعدادی از وعده‌های غذایی بزرگسالان |
9/58 |
1/33 |
0/8 |
76/8 |
12 |
|
- بچه‌ها در طول یک روز غذا نخورده‌اند |
3/65 |
6/29 |
1/5 |
15/8 |
13 |
|
- به علت ناتوانی در خرید چند بار بچه‌ها گرسنه مانده‌اند |
9/65 |
2/31 |
9/2 |
98/7 |
14 |
|
- بزرگسالان به مدت سه ماه یا بیشتر در طول تمام روز غذا نخورده‌اند |
9/69 |
1/26 |
0/4 |
72/7 |
15 |
|
- کاهش تعداد یا میزان وعده‌های غذایی بچه‌ها |
2/83 |
7/14 |
1/2 |
56/6 |
16 |
|
- حذف‌کردن بعضی از وعده‌های غذایی بچه‌ها |
2/87 |
3/12 |
5/0 |
18/6 |
17 |
|
- نداشتن مواد غذایی برای خوردن در تمام طول روز |
3/88 |
5/11 |
3/0 |
09/6 |
18 |
مقیاس: 1- هرگز، ۲- گاهی اوقات، ۳- به‌ندرت
منبع: یافته‌های پژوهش
برای گروه‌بندی تحلیل وضعیت امنیت غذایی خانوار، همان‌طور که در روش پژوهش بیان شد، از مقیاس طراحی‌شدة وزارت کشاورزی آمریکا استفاده شد. نتایج این قسمت در شکل 4 ارائه شده است. براساس نتایج ارائه‌شده می‌توان گفت که از میان خانوارهای روستایی شهرستان دورود فقط 2/23 درصد از آنان امنیت غذایی، 0/56 درصد ناامنی غذایی بدون گرسنگی، 81/14 درصد ناامنی غذایی با گرسنگی متوسط و 99/5 درصد نیز ناامنی غذایی با گرسنگی شدید دارند؛ بنابراین می‌توان اظهار داشت که خانوارهای روستایی شهرستان دورود وضعیت مطلوبی ازنظر امنیت غذایی ندارند؛ زیرا 233 خانوار (9/76 درصد) در قسمت ناامنی غذایی قرار دارند.
شکل 4. تحلیل وضعیت امنیت غذایی خانوارهای روستایی
Fig. 4. Analysis of food security status of rural households
منبع: یافته‌های پژوهش
همچنین بررسی وضعیت ابعاد سرمایة اجتماعی نشان داد به‌طورکلی سرمایة اجتماعی بیشتر از مقدار متوسط (۳ از ۵) است؛ اما انسجام اجتماعی به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های مهم سرمایة اجتماعی که در شرایط خشکسالی اهمیت زیادی دارد، از مقدار متوسط کمتر است. نتایج این بخش در شکل 5 ارائه شده است.
شکل 5. بررسی وضعیت ابعاد سرمایة اجتماعی در میان خانوارهای روستایی
Fig. 5. Investigating the situation of social capital dimensions among rural households
منبع: یافته‌های پژوهش
در گروه‌بندی وضعیت سرمایة اجتماعی براساس شاخص (ISDM) نتایج نشان داد 113 خانوار (1/30 درصد) سرمایة اجتماعی کم، 155 خانوار (3/41 درصد) متوسط و 107 خانوار (6/28 درصد) زیاد دارند؛ بنابراین به‌طورکلی می‌توان گفت ازلحاظ سرمایة اجتماعی در سطح مساعدی قرار ندارند؛ زیرا بیش از 70 درصد در طبقة متوسط و پایین قرار دارند (شکل 6).
شکل 6. گروه‌بندی سطوح سرمایة اجتماعی در میان خانوارهای روستایی
Fig. 6. Grouping social capital levels among rural households
منبع: یافته‌های پژوهش
به‌منظور گروه‌بندی سطوح سرمایة اجتماعی خانوارهای مطالعه‌شده در شرایط خشکسالی، از معیار (ISDM) استفاده شد. نتایج این بخش در جدول 5 آمده است. همان‌طور که از نتایج پیداست، بیشتر خانوارهای مطالعه‌شده ازنظر سرمایة اجتماعی در وضعیت نسبتاً مناسبی قرار دارند؛ زیرا طبقة متوسط معمولاً طبقة غالب بود.
جدول 5. گروه‌بندی سطوح سرمایة اجتماعی خانوارهای مطالعه‌شده
Table 5. Grouping the level of social capital of the studied households
|
نام روستا |
سرمایة اجتماعی (درصد) |
||
|
کم |
متوسط |
زیاد |
|
|
اکبرآباد |
29/0 |
56/0 |
15/0 |
|
ناصرالدین |
33/0 |
46/0 |
21/0 |
|
حشمت‌آباد |
29/0 |
48/0 |
23/0 |
|
بنک‌آباد |
24/0 |
51/0 |
25/0 |
|
سیاهکله |
24/0 |
54/0 |
22/0 |
|
سیزان |
23/0 |
46/0 |
31/0 |
|
برزان |
20/0 |
5۷/0 |
23/0 |
|
کلکله |
19/0 |
59/0 |
22/0 |
|
سیاول |
18/0 |
45/0 |
37/0 |
|
ترشاب |
29/0 |
53/0 |
18/0 |
|
دره‌اسیر |
33/0 |
43/0 |
24/0 |
|
دهنو |
21/0 |
53/0 |
26/0 |
|
پیرآباد |
23/0 |
49/0 |
28/0 |
|
چغابدار |
25/0 |
51/0 |
24/0 |
|
داریاب |
27/0 |
49/0 |
24/0 |
منبع: یافته‌های پژوهش
تأثیرات سرمایة اجتماعی بر امنیت غذایی در شرایط خشکسالی
برای شناسایی عوامل متمایزکننده و همچنین پیش‌بینی امنیت غذایی از رگرسیون ترتیبی استفاده شد (با توجه به اینکه متغیر امنیت غذایی ترتیبی بود). سطر اول جدول ۶ بیانگر درست‌نمایی مدل و عرض از مبدأ بود و سطر دوم شامل ابعادی از سرمایة اجتماعی است که اثر آنها بر امنیت غذایی معنادار است. معناداری اختلاف آماره‌های درست‌نمایی برای دو مدل نشان می‌دهد مدل نهایی برای داده‌ها برازندگی بیشتری دارد و متغیرهای مستقل، تغییرات وابستة متغیر وابسته را به‌خوبی تبیین می‌کنند (جدول 6).
جدول 6. اطلاعات برازش مدل رگرسیون ترتیبی
Table 6. Ordinal regression model fit information
|
معناداری |
درجه آزادی |
کای اسکویر |
-2 Log Likelihood |
مدل |
|
000/0 |
3 |
124/864 |
467/256 |
Intercept Only |
|
748/341 |
Final |
منبع: یافته‌های پژوهش
در ادامه نتایج برازش مدل رگرسیونی برای مؤلفه‌های سرمایة اجتماعی مؤثر بر سطح امنیت غذایی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی بررسی شد که نتایج این بخش در جدول 7 ارائه شده است.
جدول 7. نتایج برازش مدل رگرسیونی برای متغیرهای مؤثر بر امنیت غذایی
Table 7. Results of regression model fitting for variables affecting food security
|
متغیر |
Wald |
درجه آزادی |
معناداری |
Estimait |
EXP (B) |
|
اعتماد اجتماعی |
867/8 |
1 |
001/0 |
092/0 |
01/1 |
|
عضویت در گروهها |
698/7 |
1 |
001/0 |
084/0 |
03/1 |
|
مشارکت و اقدام جمعی |
023/7 |
1 |
001/0 |
072/0 |
03/1 |
|
انسجام اجتماعی |
137/6 |
1 |
001/0 |
057/0 |
06/1 |
منبع: یافته‌های پژوهش
از طریق رگرسیون می‌توان وابستگی یک متغیر وابستة ترتیبی را با چند متغیر مستقل مدل‌سازی کرد. برای این کار، داده‌های مربوط به متغیرهای مستقل زمینة استفاده از آزمون رگرسیون ترتیبی را فراهم کرد. برای درک معناداری حضور هر متغیر مستقل در مدل، از آمارة والد استفاده می‌شود که معادلة آمارة t در رگرسیون خطی است. چنانچه سطح معناداری مقدار این آماره دربارة متغیر کمتر از 05/0 باشد، متغیر برای مدل مفید است. براساس نتایج رگرسیون، چهار بعد سرمایة اجتماعی (اعتماد اجتماعی، عضویت در گروهها، مشارکت و اقدام جمعی و انسجام اجتماعی) به‌عنوان متغیرهای مستقل پژوهش کمتر از 05/0 و بیانگر آن است که حضور این چهار متغیر در مدل مفید است. در ادامه با مقدار تخمین مشخص می‌شود که سهم هریک از متغیرهای مستقل در تغییرات میزان امنیت غذایی چقدر است. براساس مقادیر این آماره، دربارة بعد اعتماد اجتماعی در سطح خطای کمتر از 01/0 معناداری است، مقدار برآورد این آماره 092/0 است و این نشان می‌دهد یک واحد تغییر در مؤلفة اعتماد اجتماعی 092/0 واحد در لگاریتم متغیر وابستة امنیت غذایی همراه می‌شود. مقدار برآورد عضویت در گروهها 084/0 است که یک واحد تغییر در عضویت در گروهها 084/0 واحد در لگاریتم متغیر وابستة امنیت غذایی همراه می‌شود؛ همچنین میزان این عملکرد در بعد مشارکت و اقدام جمعی برابر با 072/0 است که نشان می‌دهد با یک واحد تغییر در آن 072/0 واحد در لگاریتم متغیر وابسته تغییر به وجود می‌آید. درنهایت مقدار آمارة والد متغیر انسجام اجتماعی برابر با 057/0 است که بیانگر مقادیر تغییر این متغیر و اثر آن بر امنیت غذایی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی است.
یکی از مهم‌ترین فرضیه‌ها در این رگرسیون، فرض تسهیم متناسب شانس بین سطوح مختلف متغیر وابسته است. این فرض با استفاده از آزمون خطوط موازی انجام می‌گیرد (جدول 8).
جدول 8. آزمون خطوط موازی
Table 8. Test parallel lines
|
سطح معناداری |
درجه آزادی |
کای اسکویر |
-2 Log Likelihood |
مدل |
|
- |
- |
- |
685/426 |
- Null Hypothesis |
|
374/0 |
12 |
045/16 |
768/386 |
- General |
منبع: یافته‌های پژوهش
با توجه به جدول 9، معناداری آمارة کای اسکویر بالای 05/0 است؛ بدین معنی که فرض صفر مبنی بر تسهیم متناسب شانس بین سطوح متغیر وابسته پذیرفته می‌شود.
نتیجه‌گیری
این پژوهش با هدف کلی بررسی آثار سرمایة اجتماعی بر دستیابی به امنیت غذایی در شرایط خشکسالی در شهرستان دورود انجام شد. نتایج پژوهش نشان داد خانوارهای روستایی شهرستان دورود در وضعیت ناامنی غذایی هستند؛ زیرا بیش از 70 درصد از خانوارهای روستایی این شهرستان در قسمت ناامنی غذایی قرار دارند. یافته‌های این بخش با مطالعات کوهی (1393) در شهرستان تبریز و سواری و همکاران (2020) در غرب ایران (استان‌های کرمانشاه، ایلام و کردستان) مبنی بر ناامنی غذایی زیاد در جوامع روستایی همخوانی دارد.
در تحلیل این یافته می‌توان گفت که عمدة غذاهای مصرفی در خانوارهای روستایی مطالعه‌شده دارای سیری شکمی است تا سیرسلولی؛ زیرا براساس نتایج، طبقة ناامنی غذایی بدون گرسنگی در این شهرستان طبقة غالب بود؛ این نتیجه بیانگر مصرف کم غذاهای متعادل در این شهرستان است. ازجمله عوامل مهم در افزایش ناامنی غذایی در این شهرستان، علاوه بر خشکسالی، عواملی نظیر قیمت کم تولیدات و نبود خرید تضمینی با قیمت مناسب است.
علاوه بر این، نتایج نشان داد خانوارهای روستایی ازنظر سطح سرمایة اجتماعی در وضعیت نسبتاً مناسبی قرار دارند. در تحلیل این یافته می‌توان گفت که در شرایط خشکسالی، سطح اعتماد و روابط اجتماعی به‌شدت کاهش می‌یابد، اما براساس نتایج این پژوهش هنوز سطح سرمایة اجتماعی در جامعة مدنظر در سطح نسبتاً مناسبی برآورد شده و می‌توان از این سطح از سرمایه در جهت بهبود امنیت غذایی بهره جست؛ زیرا در زمان خشکسالی سطح نیازمندی کشاورزان به همدیگر بیشتر خواهد شد. سطح بالای سرمایة اجتماعی به توانمندسازی جوامع محلی برای کاهش آثار خشکسالی و افزایش سطح آستانة کشاورزان برای مقابله با خشکسالی منجر خواهد شد. اهمیت این سرمایه از این روست که در مواجهه با بلایا ازجمله خشکسالی، کمترین آسیب را نسبت به سایر سرمایه‌ها به خود می‌بیند؛ علاوه بر این، نتایج پژوهش نشان داد که اعتماد اجتماعی، مهم‌ترین متغیر سرمایة اجتماعی در اثرگذاری بر امنیت غذایی است. نتایج این قسمت با مطالعاتTurton, 2000; Renzaho & Mellor, 2010; Ericksen, 2008; Martin et al., 2004; Ahmadi et al., 2015; Cheevapattananuwong et al., 2020 همسوست. در تحلیل این یافته می‌توان گفت مردم با اعتماد به یکدیگر در جهت همکاری با هم نقش مؤثری در موفقیت برنامه‌های مقابله با خشکسالی دارند؛ زیرا ارتباط نزدیک، تعهد، مسئولیت‌پذیری و کل شاخص‌های رفتار اجتماعی در کاهش آثار ناشی از خشکسالی و اجرای بهتر برنامه‌های کنترل بحران نقش اساسی دارد. در این زمینه احیای اعتماد اجتماعی در سطوح مختلف جامعه سبب بهبود فضای همدلی، شناخت از یکدیگر و درک درست مشکلات می‌شود که به افزایش تعهد به همدیگر و کمک به همنوع خود برای مقابله با خشکسالی می‌انجامد؛ بنابراین سطوح اعتماد در شرایط خشکسالی موجب تبادل کالا به کالا و کمک‌های مالی و نقدی به همدیگر خواهد شد؛ این فعالیت‌ها درنهایت موجب بهبود امنیت غذایی خواهد شد.
دومین فاکتور تأثیر بر بهبود امنیت غذایی در شرایط خشکسالی، عضویت در گروههای اجتماعی بود. نتایج مطالعه در این بخش با یافته‌های Renzaho & Mellor, 2010; Holben et al., 2012; Leah et al., 2013; Ahmadi et al., 2015; Chriest & Niles, 2018 همسوست. در تحلیل این یافته می‌توان گفت که عضویت در گروههای اجتماعی می‌تواند به تبادل دانش بین کشاورزان (ترویج کشاورز به کشاورز) منجر شود؛ زیرا وقتی که کشاورزان در گروههای اجتماعی حضور دارند، دربارة مسائل مختلف خود به‌ویژه در شرایط خشکسالی صحبت خواهند کرد؛ بنابراین در صورتی که کشاورزان پیشرو و نوآور در تعاونی‌ها و گروههای کشاورزان حضور داشته باشند، این حضور موجب انتقال اطلاعات و افزایش سطح یادگیری در بین آنها می‌شود. انتقال اطلاعات در گروههای کشاورزی همواره موجب بهبود انتقال فناوری خواهد شد و به پذیرش آن کمک خواهد کرد؛ بنابراین به‌کارگیری راهبردهای سازگاری کشاورزان در مقابله با خشکسالی در جهت کاهش آثار آن و بهبود سطح امنیت غذایی خانوار نیازمند اطلاعات و نحوة به‌کارگیری آن در میان کشاورزان است که گروههای کشاورزان و تعاونی‌ها در این زمینه نقش پررنگی ایفا خواهند کرد.
سومین مؤلفة سرمایة اجتماعی اثرگذار بر بهبود امنیت غذایی، مشارکت و اقدام جمعی بود. این یافته با مطالعات Turton, 2000; Renzaho & Mellor, 2010; Ericksen, 2008; Ahmadi et al., 2015; Leddy et al., 2020; Cheevapattananuwong et al., 2020; Pakravan-Charvadeh et al., 2021 همسوست. در تحلیل این یافته می‌توان گفت که کنترل آثار خشکسالی نیازمند اقدام جمعی و اشتراکی است؛ زیرا شکل‌گیری مشارکت و چگونگی عضویت و همکاری افراد جامعه در تشکل‌های غیردولتی و فعالیت‌های دسته‌جمعی سازمان‌یافته در شرایط خشکسالی از مهم‌ترین فعالیت‌های سازگاری و مقابله‌ای با خشکسالی است. به‌کارگیری توانمندی‌های گروهی برای دستیابی به یک هدف و رفتار آگاهانه همواره با موفقیت بیشتری همراه است. به‌طورکلی در برنامه‌های مقابله‌ای با خشکسالی برای بهبود امنیت غذایی می‌توان گفت رویکرد بالا به پایین هزینه‌های زیادی را به دولت و جامعه تحمیل می‌کند و اثربخشی کافی ندارد؛ به همین دلیل تغییر دیدگاه کنونی و به‌کارگیری راهبردهایی که مردم در تدوین آن نقش اساسی دارند، می‌تواند مفید واقع شود؛ بنابراین عضویت در گروههای اجتماعی به‌منظور برنامه‌ریزی برای مقابله با خشکسالی، یک راهبرد پایین به بالا و مهم برای دستیابی سازگاری بیشتر در شرایط خشکسالی است.
آخرین مؤلفة سرمایة اجتماعی تأثیرگذار بر کاهش آثار خشکسالی بر امنیت غذایی، انسجام اجتماعی است. یافته‌های Turton, 2000; Renzaho & Mellor, 2010; Ericksen, 2008; Ahmadi et al., 2015; Leddy et al., 2020; Pakravan-Charvadeh et al., 2021 از این یافته حمایت می‌کند. در تحلیل این یافته می‌توان گفت که بدون شک رشد و تعالی هر نظام اجتماعی در پرتو همبستگی اجتماعی و مشارکت عمومی افراد آن جامعه میسر می‌شود. جامعه‌شناسان ایجاد همبستگی اجتماعی و مشارکت عمومی جامعه را ناشی از عواملی چون اعتقادات و احساسات مشترک و تعادل و هماهنگی میان باورها و ارزش‌ها می‌دانند؛ احساس مسئولیت متقابل بین چند نفر یا چند گروه که از آگاهی و اراده برخوردار باشند و پیوندهای انسانی و برادری بین انسان‌ها به‌طورکلی و حتی وابستگی متقابل حیات و منافع آنها. به زبان جامعه‌شناختی، همبستگی پدیده‌ای را می‌رساند که برپایة آن در سطح یک گروه یا یک جامعه، اعضا به یکدیگر وابسته‌اند و به‌طور متقابل نیازمند یکدیگر هستند؛ بنابراین در شرایط خشکسالی منافع کشاورزان ایجاب می‌کند که همبستگی زیاد خود با دیگران را حفظ کنند.
[1]. Maslow’s
[2]. Hani Fan
[3]. Jean Jacob
[4]. Putnam
[5]. Lina and Van Born
[6]. Velkan and Narian
[7]. Kolman
[8]. Cheevapattananuwong et al.
[9]. Leddy et al.
[10]. Chriest & Niles
[11]. Holben et al.
[12]. Pakravan-Charvadeh et al.
)
