شناسنامه علمی شماره
دوره 32، شماره 4 ، دی 1400، صفحه 1-154
مقاله پژوهشی
برنامه ریزی در محیط های روستایی
مسلم سواری؛ لیلا برفی زاده؛ زینب اسدی
چکیده
تغییرات آب‌وهوایی و گرم‌شدن کرة زمین بیشتر کشورهای جهان را با بحران خشکسالی و کمبود آب مواجه کرده است؛ در این کشورها، بخش‌های اقتصادی بخش کشاورزی به دلیل وابستگی زیاد به نزولات جوّی بیش از همة بخش‌ها آسیب دیده است. نخستین اثر خشکسالی به شکل کاهش تولید و درآمد کشاورزان پدیدار می‌شود که به افزایش فقر و ناامنی غذایی در مناطق روستایی ...
بیشتر
تغییرات آب‌وهوایی و گرم‌شدن کرة زمین بیشتر کشورهای جهان را با بحران خشکسالی و کمبود آب مواجه کرده است؛ در این کشورها، بخش‌های اقتصادی بخش کشاورزی به دلیل وابستگی زیاد به نزولات جوّی بیش از همة بخش‌ها آسیب دیده است. نخستین اثر خشکسالی به شکل کاهش تولید و درآمد کشاورزان پدیدار می‌شود که به افزایش فقر و ناامنی غذایی در مناطق روستایی می‌انجامد و در صورتی که برای مقابله با آن چاره‌ای اندیشه نشود، جوامع روستایی با مشکلات زیادی روبه‌رو خواهند شد. در این زمینه، پژوهش حاضر با هدف کلی بررسی آثار سرمایة اجتماعی بر دستیابی به امنیت غذایی در شرایط خشکسالی در سکونتگاههای روستایی شهرستان دورود انجام شد. جامعة آماری این پژوهش، تمامی خانوارهای روستایی شاغل در بخش کشاورزی شهرستان دورود بود. حجم نمونه با استفاده از جدول کرجسی و مورگان، 375 سرپرست خانوار با روش نمونه‌گیری طبقه‌ای با انتساب متناسب برای مطالعه انتخاب شد. تجزیه و تحلیل داده‌ها در دو بخش آمار توصیفی و استنباطی با استفاده از نرم‌افزار SPSS انجام شد. ابزار اصلی پژوهش، پرسش‌نامه‌ای بود که روایی آن با پانل متخصصان و پایایی آن با ضریب آلفای کرونباخ تأیید شد. نتایج نشان داد خانوارهای روستایی ازنظر امنیت غذایی و سرمایة اجتماعی در وضعیت مناسبی قرار ندارند؛ علاوه بر این، نتایج رگرسیون ترتیبی نشان داد مؤلفه‌های سرمایة اجتماعی (اعتماد اجتماعی، انسجام اجتماعی، مشارکت و اقدام جمعی، عضویت در گروه) اثر مثبت و معنا‌داری بر بهبود امنیت غذایی در خانوارهای روستایی شهرستان دورود دارد. نتایج این پژوهش بینش‌های جدیدی را برای سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان توسعة روستایی به‌منظور پایدارسازی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی ایجاد می‌کند.
مقاله پژوهشی
ژئوموفولوژی
موسی عابدینی؛ فهیمه پورفراش زاده؛ مرتضی قراچورلو
چکیده
مدل‌سازی جریان آب برای بسیاری از فعالیت‌ها مانند کنترل سیلاب یا خشکسالی و بهره‌برداری درست از منابع آب ضروری است. این پژوهش با هدف تحلیل و مدل‌سازی تغییرات مکانی دبی ماهانة حوضه‌ها در ارتباط با تغییرات خصوصیات ژئومورفومتری آنها در حوضة آبریز کشف‌رود واقع در استان خراسان رضوی انجام شد. کم و کیف این ارتباط با اجرای آزمون‌های همبستگی ...
بیشتر
مدل‌سازی جریان آب برای بسیاری از فعالیت‌ها مانند کنترل سیلاب یا خشکسالی و بهره‌برداری درست از منابع آب ضروری است. این پژوهش با هدف تحلیل و مدل‌سازی تغییرات مکانی دبی ماهانة حوضه‌ها در ارتباط با تغییرات خصوصیات ژئومورفومتری آنها در حوضة آبریز کشف‌رود واقع در استان خراسان رضوی انجام شد. کم و کیف این ارتباط با اجرای آزمون‌های همبستگی و رگرسیون چندمتغیره بین دبی‌های کمینه، بیشینه و متوسط ماهانه به‌عنوان متغیرهای وابسته و 16 متغیر مستقل ژئومورفومتری شامل محیط، مساحت، ارتفاع حداکثر، ارتفاع حداقل، ارتفاع متوسط، دامنة ارتفاعی، شیب حداکثر، شیب متوسط، شیب آبراهة اصلی، طول آبراهة اصلی، مجموع طول آبراهه‌ها، تراکم زهکشی، نسبت ناهمواری شیوم، ضریب گراویلیوس، کشیدگی و زمان تمرکز مشخص شد. سطح معنا‌داری روابط، 05/0 و کمتر در نظر گرفته شد. نتایج تحلیل همبستگی نشان داد روابط معنا‌داری بین دبی کمینة ماهانه و متغیرهای مستقل وجود ندارد که احتمالاً ناشی از وضعیت خشکی و تغییرات اندک دبی کم‌آبی در بین زیرحوضه‌هاست. درمقابل وجود روابط معنا‌دار بین دبی‌های متوسط و بیشینة ماهانه و شش متغیر ژئومورفومتری شامل ارتفاع حداکثر، ارتفاع متوسط، اختلاف ارتفاع، شیب متوسط، تراکم زهکشی و نسبت ناهمواری به ارائة مدل‌های رگرسیونی از تغییرات مکانی دو متغیر وابسته انجامید. دو مدل حاصل از دقت و کارایی خوبی برخوردار و قادر به تبیین 90 درصد واریانس دبی حداکثر ماهانه و 80 درصد واریانس دبی متوسط ماهانه بودند. خصوصیات ارتفاعی و ناهمواری به‌عنوان مهم‌ترین خصوصیات هندسی حوضه‌ها در تبیین تغییرات مکانی دبی ماهانه شناخته شدند. به‌علاوه برخلاف انتظار، رابطة معنا‌داری بین مساحت حوضه و دبی‌های میانگین و حدی ماهانه به دست نیامد.
مقاله پژوهشی
مدیریت عرصه های طبیعی
فاطمه بهادری امجز؛ مجتبی سلیمانی ساردو
چکیده
سدها ازنظر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی سازه‌هایی بسیار مهم به شمار می‌آیند و نقش آنها در توسعة کشورها انکارناپذیر است. از سوی دیگر، سدها سازه‌هایی با خطر پیش‌رونده محسوب می‌شوند؛ بنابراین با توجه به اهمیت راهبردی آنها، لازم است بتوان بهطور دقیق ریسک‌‌هایی را شناسایی کرد که این سازه‌‌ها ایجاد می‌کنند. سد جیرفت، یکی از مهم‌ترین ...
بیشتر
سدها ازنظر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی سازه‌هایی بسیار مهم به شمار می‌آیند و نقش آنها در توسعة کشورها انکارناپذیر است. از سوی دیگر، سدها سازه‌هایی با خطر پیش‌رونده محسوب می‌شوند؛ بنابراین با توجه به اهمیت راهبردی آنها، لازم است بتوان بهطور دقیق ریسک‌‌هایی را شناسایی کرد که این سازه‌‌ها ایجاد می‌کنند. سد جیرفت، یکی از مهم‌ترین سدهای بتنی دو قوسی در جنوب استان کرمان روی رودخانة هلیل‌رود است که وظیفة تأمین نیاز آبی بخش‌های مختلف را بر عهده دارد. هدف از پژوهش حاضر، شناسایی و ارزیابی ریسک سد جیرفت در فاز بهره‌برداری با استفاده از روش EFMEA است. بدین منظور ریسک‌های مدنظر در پنج گروه محیط فیزیکی‌شیمیایی، طبیعی، بیولوژیکی، محیط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و ایمنی و بهداشتی طبقه‌بندی شدند و سپس با مصاحبه با کارشناسان و متخصصان خبره دربارة سد جیرفت کاربرگ ارزیابی ریسک براساس احتمال وقوع، شدت اثر و احتمال کشف تکمیل شد. در این روش امتیازدهی به هریک از ریسک‌های احتمالی در محیط‌های پذیرنده صورت گرفت. با مشخص‌شدن احتمال وقوع، شدت و احتمال کشف، مقدار عددی اولویت هر ریسک (RPN) محاسبه شد و درنهایت به‌منظور تعیین اولویت سطح ریسک، حد بالا و پایین ریسک، مقادیر میانگین و انحراف معیار با استفاده از نرم‌افزار SPSS به دست آمد. نتایج این پژوهش نشان داد در گروه ریسک‌های مربوط به محیط فیزیکی‌شیمیایی فرسایش خاک و رسوب‌گذاری، در محیط بیولوژیکی ریسک اثرگذاری بر زیستگاه و تهدید حیات آبزیان در پایین‌دست، در گروه ریسک‌های ایمنی و بهداشتی خطاها و اشتباهات انسانی، قبل، بعد و حین بهره‌برداری، سطح ریسک بالا را به خود اختصاص داده‌اند. با تکیه بر نتایج پژوهش و با برنامه‌ریزی درست و ارائة راهکارهای پیشگیرانه و اصلاحی، می‌توان خطرات محیط‌زیستی ناشی از سد را به میزان زیادی کاهش داد.
مقاله پژوهشی
مدیریت عرصه های طبیعی
صیاد اصغری سرسکانرود؛ شیوا صفری؛ الهام ملانوری
چکیده
آب‌های زیرزمینی، منبع اصلی آب شیرین در بسیاری از نقاط جهان است. در مطالعة حاضر پس از بررسی سطح آب‌های زیرزمینی شمال غرب کشور با استفاده از ماهوارة ثقل‌سنج GRACE، وضعیت این آب‌ها در منطقة خیاو با استفاده از داده‌های ایستگاههای پیزومتری و داده‌های بارشی اخذشده از ماهوارة اینترنتی TRMM و همچنین داده‌های GRACE اخذشده در رابطه با شمال غرب ...
بیشتر
آب‌های زیرزمینی، منبع اصلی آب شیرین در بسیاری از نقاط جهان است. در مطالعة حاضر پس از بررسی سطح آب‌های زیرزمینی شمال غرب کشور با استفاده از ماهوارة ثقل‌سنج GRACE، وضعیت این آب‌ها در منطقة خیاو با استفاده از داده‌های ایستگاههای پیزومتری و داده‌های بارشی اخذشده از ماهوارة اینترنتی TRMM و همچنین داده‌های GRACE اخذشده در رابطه با شمال غرب کشور بررسی شد. در ادامه برای بررسی تأثیر تغییرات کاربری اراضی بر نوسانات آب‌های زیرزمینی، با استفاده از تصاویر سنجندة OLI لندست ۸ مربوط به سال 1395 و سنجندة TM لندست 5 مربوط به سال 1381، نقشة کاربری اراضی مربوط به حوضة خیاو استخراج شد. نتایج GRACE روند نزولی و کاهش 33سانتی‌متری سطح آب‌های زیرزمینی شمال غرب کشور را در بازة زمانی 14ساله نشان داد. بررسی تغییرات کاربری اراضی خیاو نیز روند نزولی سطح سفره‌ها به‌ویژه در کاربری مسکونی را به دلیل کاهش چشمگیر نفوذپذیری و برداشت‌های بیش از حد از آب‌های زیرزمینی نشان داد. از پژوهش حاضر چنین استنباط می‌شود که تغییر سطح سفره‌های آب زیرزمینی متأثر از کاربری اراضی است. در کنار تغییرات کاربری با توجه به اطلاعات بارشی به‌دست‌آمده و صحت‌سنجی این اطلاعات با استفاده از دادة ایستگاه سینوپتیک، نوسانات بارشی نیز بی‌تأثیر نبوده و بر کاهش سطح سفره‌ها تأثیرگذار است. پیشنهاد می‌شود در مطالعات آینده، وضعیت سفره‌ها با استفاده از داده‌های GRACE و تغییرات کاربری اراضی و تأثیر آن بر سطح سفره‌های آب زیرزمینی در مناطق مختلف به‌ویژه مناطق خشک بررسی شود.
مقاله پژوهشی
آب و هواشناسی
محدثه ارشادحسینی؛ امیر رضا کشتکار؛ سیدموسی حسینی؛ علی افضلی
چکیده
چکیده 1آب زیرزمینی از مهم‌ترین منابع تأمین‌کنندة آب مورد نیاز کشاورزی، شرب و صنعت به‌ویژه در مناطق خشک فلات مرکزی ایران است؛ بنابراین بررسی روند تغییرات کیفی آن اهمیت فراوانی در مدیریت پایدار منابع آب دارد. در همین زمینه پژوهش حاضر روند تغییرات کیفی آب زیرزمینی را در دشت یزد- اردکان با استفاده از روش ناپارامتری منکندال و تخمینگر ...
بیشتر
چکیده 1آب زیرزمینی از مهم‌ترین منابع تأمین‌کنندة آب مورد نیاز کشاورزی، شرب و صنعت به‌ویژه در مناطق خشک فلات مرکزی ایران است؛ بنابراین بررسی روند تغییرات کیفی آن اهمیت فراوانی در مدیریت پایدار منابع آب دارد. در همین زمینه پژوهش حاضر روند تغییرات کیفی آب زیرزمینی را در دشت یزد- اردکان با استفاده از روش ناپارامتری منکندال و تخمینگر شیب سن بررسی کرده است. برای این منظور از آمار و اطلاعات 25 محل اندازه‌گیری (چاه، چشمه و قنات) در بازة زمانی 83- 84 تا 93- 94 مربوط به دورة تغذیه و تخلیه استفاده شد. پارامترهای بررسی‌شده شامل میزان اسیدیته، هدایت الکتریکی، غلظت املاح محلول، نسبت جذب سدیم، بی‌کربنات، کلر، سولفات، پتاسیم، منیزیم، کلسیم، سدیم و درصد سدیم محلول بوده است. در این انتخاب تلاش شده است منابع برداشت (چاه، چشمه و قنات) پراکنش مناسب در کل سطح دشت و آمار استفاده‌شده ازنظر طول دورة آماری نواقص کمتری داشته باشد. نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش نشان داد روند تغییرات تمامی متغیرهای کیفی بررسی‌شده در این دشت رو به افزایش بوده است و در طول دورة تغذیه 2/49 درصد و در طول دورة تخلیه 8/50 درصد، روند منفی معنا‌دار را در سطح اعتماد 90 درصد نشان دادند. حال آنکه روند مثبت معنا‌دار در طول دورة زمانی تغذیه، 3/45 درصد و در طول دورة تخلیه، 7/54 درصد را در سطح اعتماد 90 درصد نشان داد. با توجه به مثبت‌بودن شیب خط روند برای متغیرهای کیفی مؤثر در منابع آب زیرزمینی می‌توان نتیجه گرفت که روند تغییرات کیفی آب زیرزمینی در این دشت رو به کاهش بوده و این روند در زمان‌های تخلیه یا برداشت نسبت به زمان‌های تغذیه بیشتر بوده که ناشی از کاهش بارش‌ها و پیرو آن کاهش کیفیت منابع آب زیرزمینی بوده است.
مقاله پژوهشی
مدیریت عرصه های طبیعی
محمد رضا همزه ای؛ محمد حسین بابایی؛ عبدالحمید پاپ زن
چکیده
روند رو به افزایش پدیدة ریزگردها در سال‌های اخیر، توجه جوامع جهانی را به خود جلب کرده است. کاهش خسارت احتمالی ریزگردها در آینده مستلزم شناسایی و پهنه‌بندی دقیق مناطقی است که از ریزگردها تأثیر می‌پذیرند. برای انجام این پژوهش، آمار روزانة گرد و غبار با کد 06 مربوط به 14 ایستگاه هواشناسی سراسر استان کرمانشاه طی دورة آماری 1381 تا 1397 از ادارة ...
بیشتر
روند رو به افزایش پدیدة ریزگردها در سال‌های اخیر، توجه جوامع جهانی را به خود جلب کرده است. کاهش خسارت احتمالی ریزگردها در آینده مستلزم شناسایی و پهنه‌بندی دقیق مناطقی است که از ریزگردها تأثیر می‌پذیرند. برای انجام این پژوهش، آمار روزانة گرد و غبار با کد 06 مربوط به 14 ایستگاه هواشناسی سراسر استان کرمانشاه طی دورة آماری 1381 تا 1397 از ادارة کل هواشناسی استان کرمانشاه دریافت و به‌صورت روزانه، ماهیانه و سالیانه در محیط نرم‌افزارهای Excel و SPSS تحلیل و محاسبه شد؛ سپس نقشة پهنه‌بندی و لایه‌های اطلاعاتی آن برای کل دوره در محیط نرم‌افزاری Arc GIS ترسیم شد. نتایج به‌دست‌آمده نشان داد شهرستان‌های نوار غربی استان کرمانشاه یعنی سرپل ذهاب، قصر شیرین، پاوه، گیلان‌غرب و ثلاث باباجانی به ترتیب با مجموع 1333، 1301، 1103، 1047 و 1001 روز در سال، بیشترین فراوانی گرد و غبار و سنقر و هرسین با 544 و 532 روز در سال، کمترین فراوانی گرد و غبار را دارند. درمجموع و طی بازة 16ساله، 12163 روز همراه با گرد و غبار در شهرستان‌های استان کرمانشاه مشاهده شده و هر شهرستان بهطور میانگین دست‌کم 2/48 روز در سال با گرد و غبار مواجه بوده است. پهنه‌بندی گرد و غبار برای ایستگاههای مطالعه‌شده نشان داد ازنظر فراوانی سالیانة طوفان‌های گرد و غبار معلق در هوا، این ایستگاهها در سه دستة خیلی شدید، شدید و متوسط قرار می‌گیرند. در دستة خیلی شدید شهرستان‌های سرپل ذهاب، قصر شیرین، پاوه، گیلان‌غرب و ثلاث باباجانی قرار می‌گیرند. در دستة شدید شهرستان‌های کرمانشاه، جوانرود، روانسر، دالاهو و اسلام‌آباد قرار دارند و در دستة متوسط شهرستان‌های صحنه، کنگاور، سنقر و هرسین قرار می‌گیرند. باید این واقعیت را بپذیریم که ما همچنان پدیدة گرد و غبار را تجربه خواهیم کرد و فقط زمانی این پدیده کاهش خواهد یافت که زمین دوباره رطوبت مناسب جذب کند و بارندگی مؤثری در بخش‌های غربی خاورمیانه ازجمله عراق، عربستان، کویت و ایران روی دهد و هورالعظیم دوباره همانند گذشته پرآب و کار کاشتن درختان (کمربند سبز) هرچه سریع‌تر آغاز شود؛ زیرا هر هکتار جنگل تا 68 تن گرد و خاک را جذب می‌کند؛ از سویی وجود جنگل‌های دست‌کاشت در مناطق بیابانی نیز موجب تثبیت شن‌های روان، ایجاد تعادل اکولوژیکی و حفاظت از منابع آب و خاک مناطق زیر پوشش می‌شود.
مقاله پژوهشی
برنامه ریزی در محیط های روستایی
اصغر نوروزی؛ بهروز قرنی آرانی؛ مریم عبدالحسینی
چکیده
در دهه‌های اخیر با افزایش روزافزون جمعیت، صنعتی‌شدن جوامع، تغییر در سبک زندگی و افزایش تنوع نیازهای انسانی، میزان تولید مواد زائد و پسماندها با پیامدهای منفی برای سلامت انسان و محیط افزایش یافته است. نواحی روستایی نیز به‌موازات تحولات جهانی با انواع مختلف پسماندها و پیامدهای منفی آنها روبه‌رو بوده‌اند و «مدیریت پسماند» ...
بیشتر
در دهه‌های اخیر با افزایش روزافزون جمعیت، صنعتی‌شدن جوامع، تغییر در سبک زندگی و افزایش تنوع نیازهای انسانی، میزان تولید مواد زائد و پسماندها با پیامدهای منفی برای سلامت انسان و محیط افزایش یافته است. نواحی روستایی نیز به‌موازات تحولات جهانی با انواع مختلف پسماندها و پیامدهای منفی آنها روبه‌رو بوده‌اند و «مدیریت پسماند» پاسخی به این وضعیت است؛ بر این اساس پژوهش حاضر تأثیرات مدیریت پسماند را بر حفظ محیط نواحی روستایی شهرستان شاهین‌شهر و میمه ارزیابی می‌کند. با توجه به گستردگی جامعة آماری، چهار روستای حسن‌رباط، جهادآباد، ونداده و سُه به شیوة خوشه‌ای‌تصادفی تعیین و براساس فرمول کوکران، 282 نمونه (مردم و کارشناسان) انتخاب شدند. نوع پژوهش، توصیفی‌تحلیلی و ازلحاظ هدف، کاربردی است. داده‌ها با روش پیمایشی و پس از طراحی پرسش‌نامة پژوهشگرساخته از سطح روستاهای نمونه به روش تصادفی جمع‌آوری شده است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از آزمون‌های تی تک‌نمونه‌ای، تحلیل واریانس و همچنین آزمون توکی در نرم‌افزار SPSS استفاده شده است. براساس نتایج، میانگین کل شاخص‌ها در ناحیة مطالعه‌شده بیش از 3 و برای شاخص آب 419/3، خاک 414/3، هوا 330/3، انسانی 538/3، کالبدی 476/3، گیاهی 400/3 و جانوری 425/3 بوده است. همچنین نتایج آزمون تی تک‌نمونه‌ای نشان داد از دیدگاه کارشناسان و مردم، مدیریت پسماند بر ابعاد مختلف محیطی نواحی روستایی تأثیر مثبت و بیش از حد متوسط دارد. نتایج تحلیل واریانس یک‌طرفه، تفاوت میان شاخص‌های مطالعه‌شده و نتایج آزمون تی و توکی، تفاوت میان نواحی روستایی (تفاوت مکانی) را نشان داده است؛ به‌طوری‌که روستای حسن‌رباط در بهترین شرایط و روستای سُه در بدترین شرایط (به‌ویژه در شاخص‌های خاک، هوا، حیات جانوری و انسانی) قرار داشته‌اند.
