نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری توسعه کشاورزی، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
2 دانشیار گروه ترویج و آموزش کشاورزی، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
3 استادیار گروه ترویج و آموزش کشاورزی، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
Agritourism can promote socio-cultural values in rural areas by creating new job opportunities, helping to preserve the environment, and reversing rural-urban migration flows. However, studies have shown that this type of tourism in Iran has not yet become acceptable for development. The aim of this research was to identify the barriers to and facilitators of sustainable development of agro-tourism in the west of Mazandaran Province based on an exploratory sequential mixed (qualitative-quantitative) method. First, 21 experts in the field of agritourism were purposefully selected from the quality departments of various organizations through semi-structured interviews. After collecting the necessary information, 120 indicators were extracted by using Conventional Content Analysis (CCA), which were then categorized in 8 socio-cultural, physical-physical, political-legal, management, intellectual infrastructure, communication-advertising, participatory, and marketing dimensions. The statistical population in the quantitative section included 69 rural residents in the western villages of Mazandaran Province, who were selected via a multi-stage method. To analyze the data, force field analysis was done by using SPSSwin20 and Pathmakerver5.5 software. The results showed that the outcomes of the deterrent forces of all the 8 factors were higher than those of the promoters, which revealed infeasibility of the sustainable development of agritourism. For each factor, the strongest facilitator and obstacle were identified and introduced. In conclusion, it should be said that it is necessary to facilitate agritourism development by strengthening the driving forces and removing obstacles to reach the equilibrium point and ultimately sustainability.
Extended abstract
Introduction:
Agritourism is an activity to attract tourists to an area in order to diversify agricultural activities and receive tourists on farms. Most countries of the world have considered this type of tourism as a new strategy for socio-economic development, revitalization, and reconstruction of rural areas. Agricultural tourism is a value-added product that introduces additional revenues from production lands and farm brands to customers. This is an opportunity to create a loyal consumer basis for all agricultural products. This type of tourism can provide farmers with economic incentives so as to maintain their agricultural lands and the related natural resources. Despite the advantages and benefits of agritourism, it can cause environmental degradation, illegal construction, destruction of wildlife, dispersal of plant species, spread of wastes, and loss of local culture quality in the absence of proper educational promotion among farmers, residents, and tourists. Hence, in their tourism development studies, experts and thinkers from different countries have emphasized the importance and necessity of paying attention to sustainability in the tourism sector. Sustainable tourism development is a type of development, in which the balance of the values and quality of ethics with economic principles and advantages is maintained and efforts are made to replace the balanced development with a purely economical comprehensive development. Studies have shown that agritourism, especially in the west of Mazandaran Province, has not been very prosperous and there are no specific programs and actions for its development to be considered by the relevant organizations and officials. Therefore, this issue was addressed in the present study so as to identify the facilitators of and barriers to this type of sustainable development.
Methodology:
This research was conducted based on an exploratory sequential mixed (qualitative-quantitative) method. In the first stage, i.e., the qualitative part, the obstacles to and promoters of agricultural tourism development were identified through semi-structured interviews with 21 tourism experts from various organizations. Selection of the experts was done based on a purposeful method. The results of the qualitative part finally led to identifying 50 indicators and 70 deterrents, which were categorized in the 8 socio-cultural, physical-physical, political-legal, managerial, communication-advertising, intellectual infrastructure, participatory, and marketing factors based on their natures in order to conduct the quantitative part of the research by assessing each of the drivers and inhibitors of agritourism development in the form of a questionnaire. The questions were based on a 5-part Likert scale. In this part, a force field analysis was utilized. This method is a technique for identifying and analyzing the forces that affect a problem situation. The statistical population included a small part of rural villagers living in the west of Mazandaran Province. Due to the population dispersion and extent of distribution, a multi-stage method was applied for sampling, through which 69 general villagers were employed to complete the questionnaire. The obtained data were coded, analyzed, and described based on the force field analysis method using SPSSWIN20 and Pathmakerver5.5 software.
Results:
The following results were achieved for the current situation assessed by the driving and restraining forces related to the 8 mentioned factors affecting agritourism sustainability in the studied area: The highest scores of the physical-physical driving factors and barriers were related to the indices of the region's susceptibility to planning of and investment in agritourism and the tendencies of most people to use the private spaces of their villages in the forms of villas and private gardens, respectively. The highest scores of the political-legal driving factors and deterrents were related to the indices of providing appropriate measures to prevent the change of garden and agricultural land use to residential land use and difficulty in obtaining permits, respectively. The highest scores of management driving factors and deterrents were related to the indices of holding scientific educational workshops, personal meetings, and agricultural conferences and lack of concern for agricultural tourism among city officials, respectively. The highest scores of communication-advertising factors and barriers were related to the indices of timely information for holding agricultural exhibitions and weak advertisement for identifying agritourism capabilities in the region, respectively. The highest scores of the factors promoting and hindering the intellectual infrastructure were related to the indices of academic attention to agriculture and existence of a university unit in the province and lack of indigenous people’s education in the different surrounding regions, respectively. The highest scores of the participatory drivers and deterrents were related to the indices of villagers and indigenous peoples’ participations in the tourist guidance program and weak participation of travel agencies in agricultural tourism, respectively. Finally, the highest scores of marketing drivers and deterrents were related to the indices of tourist demand for agricultural tourism purposes and local organic products and lack of local people and tourists’ knowledge of the market and its capacities, respectively. The results of the obtained scores revealed that out of the 8 factors of promotion and deterrence in the mentioned dimensions, the scores of the deterrents were higher, indicating that the deterrents were stronger in the current situation. In general, agriculture in the current situation in western Mazandaran was associated with more obstacles and greater deterrents.
Conclusion:
The results demonstrated that the outcome scores of the deterrent forces were higher than those of the driving forces, and thus, the deterrent forces were stronger than the driving forces in the current situation. This indicated that sustainable development of agricultural tourism in the studied area was not possible based on the present driving factors. Therefore, according to the suggestions and solutions presented for each factor in the section of suggestions, it is necessary to strengthen the driving forces and weaken the inhibitors, the end-result of which will be agritourism sustainability.
Keywords: sustainable development, agritourism, facilitator, force field analysis
References:
- Anderson, J. R. (2003). Risk management in rural development: A review of the Rural Development Family. The World Bank’s Rural Development Strategy, 20(3), 4-14.
- Altinay, M. & Kashif, H. (2015). Sustainable tourism development: a case study of North. Journal of Annals of Tourism Research, 27(3), 37-52.
- Arachi, D. J. (2017). Agri-tourism: Family Style. Cornhusker Economics, University of Nebraska–Lincoln Extension, 4(2), 1-25.
- Baulcomb, J. S. (2003). Management of Change through Force Field Analysis. Journal of Nursing Management, 11(3), 80-275.
- Bahatta, K., Itagaki, M., & Ohe, Y. (2019). Determinant Facyors of Farmer's Willingness to Start Agritourism in Rural Nepal. Journal of Agricultural Extension and Rural Development, 4(1), 146-167.
- Bagi, F. S. & Reeder, R. J. (2012), Factors affecting farmer participation in agritourism. Agricultural and Resource Economics Review, 2(41), 189-199.
- Ciolac, R., Adamov, T., Iancu, T., Popescu, G., Lile, R., Rujescu, C., & Marin, D. (2019). Agritourism: A sustainable Development Factor for Improving the Health of Rural Settlements (Case Study: Apuseni Mountains Area). International Journal of Business Tourism and Applied Sciences, 4(3), 1-24.
- Clemens, R. (2014). Keeping Farmers on the Land: Agritourism in the European Union. Iowa Ag Review, 10(3), 8-9.
- Calina, A., Calina, J., & Iancu. T. (2017). Research regarding the implementation, development, and impact of Agritourism on Pomania's Rural areas between 1990 and 2015. Environ. Eng. Manage, 16(4), 157-168.
- Flanigan, S., Blackstock, K., & Hunter, C. (2015). Generating public and private benefits through understanding what drives different types of agritourism. Journal of Rural Studies, 41: 129-141.
- Gao, J., Barbieri, C., & Valdivia, C. (2013). Agricultural landscape preferences: Implications for agritourism development. Journal of Travel Research, 3(53), 366-379.
- Giaccio, V., Mastronardi. L., Marino, D., Giannelli. A., & Scardera. A. (2018). Do Rural Policies Impact on Tourism Development in Italy? A Case Study of Agritourism Employment and Income Growth from Sustainable Tourism. 10(8). 29-38.
- Icoz, O., Pırnar, I., & Gunlu, E. (2010). The Agri-tourism potential of the Aegean region: SWOT analysis and suggestions for improvement. Passion for Hospitality Excellence, 14(3), 25-38.
- Kumar, S. (2001). Force field analysis: applications in PRA, PLA notes.London. IIED, 199(36), 17-23.
- Kisi, N. A. (2019). Strategic approach to sustainable tourism development using the a'wot hybrid method: A case study of Zonguldak, Turkey. Sustainability, 11(2), 964-983.
- Lucha, C., Ferreira, G., Walker, M. A., & Groover, G. E. (2014). A Geographic Analysis of Agritourism in Virginia. Virginia Cooperative Extension, (62), 1-17.
- Mahmoodi, M., Chizari, M., Kalantari, K., & Eftekhari, A. R. (2014). The Quantitative Strategic Planning Matrix (QSPM) applied to agri-tourism: A case study in coastal provinces of Iran. International Journal of Business Tourism and Applied Sciences, 2(2), 74-82.
- Mohd Said, H., Chui Yee, C., & Mei Fung, O. )2012(. A SWOT analysis on agrotourism destination: A case on rural development in a small town Sekinchan Selangor, Malaysia. International Journal of Business and Management Studies, 1(2), 29-43.
- Mak, A. H. N. and Chang, R. (2019). The driving and restraining forces for environmental strategy adoption in the hotel industry: A force field analysis approach. Tourism Management, 73, 48-60.
- Parkar, P. (2015). Developing agritourism in Ratnagiri District of Konkan (Maharashtra): issues and challenges. Online International Interdisciplinary Research Journal, 5(2), 145-152.
- Rietbergen-McCracken, J. and Narayan, D. (1998). Participation and social assessment: tools and techniques. The International Bank for Reconstruction and Development (IBRD), World Bank Research Institute: N.W., Washington D. C., USA.
- Su, B. (2011). Rural Tourism in China. Tourism Management, 32(6), 38-41.
- Yang, L. I. (2012). Impacts and Challenges in Agritourism Development in Yunnan, China. Tourism Planning & Development. 9(4), 81-369.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
مناطق روستایی ایران برای بقای خود با محدودیتهای متعددی بهویژه در توسعة اقتصادی مواجه هستند؛ زیرا اشتغال و درآمدهای حاصل از فعالیتهای کشاورزی بهتنهایی توانایی نگهداشت جمعیت در حال رشد را ندارد و همین امر به آسیبپذیری و شکنندهبودن شرایط اقتصادی، سطح کیفی پایین زندگی، نارسایی زیرساختیخدماتی و نظایر آن منجر میشود (بهمنی و همکاران، 1400: 320؛ کریمی، 1394: 87؛ Yang, 2012: 96). از سوی دیگر چالشهای روزافزون کشاورزی نظیر قیمت کم کالاهای کشاورزی، افزایش هزینههای تولید، فشارهای زیستمحیطی، تغییرات آبوهوا، نبود برنامههای دولتی حمایتکننده از کشاورزی و نوسان بازار کالاهای کشاورزی، درآمد کشاورزان خردهپا را روزبهروز کاهش میدهد (بوذرجمهری و همکاران، 1396: 11؛ محمودی و همکاران، 1392: 26). کاهش توانایی کشاورزی برای تولید و درآمد ناکافی حاصل از آن سبب شده است بسیاری از کشاورزان ناگزیر مزارع خود را بفروشند و در جاهای دیگر به دنبال شغل و درآمد باشند یا بهدنبال راهبردهای اقتصادی جایگزین و منابع درآمد جدید و تنوعبخشیدن به اقتصاد محلی برای حفظ مزارع خود باشند (عنابستانی و مظفری، 1397: 820؛ نوروزی و فتحی، 1397: 247؛ Clemens, 2014: 8). این راهبردها میتواند با گسترش اندازة مزارع، تولید تخصصی، اشتغال غیرکشاورزی و متنوعسازی مزارع، وابستگی خانوادههای کشاورز را به محصولات کشاورزی کاهش دهد؛ به گونهای که وقتی تولید در مزارع کاهش یافت، خودکفا و پایدار باقی بمانند (کریمی، 1394: 84).
نوع فعالیت متنوع مزارع با توجه به محل و ساختار مزرعه، علایق خانوارهای کشاورز و بازار بالقوه متفاوت است. اگر متنوعسازی مزرعه شامل فعالیتهای سرگرمی و اوقات فراغت باشد، «گردشگری کشاورزی» نامیده میشود (Flanigan et al., 2015: 132).
گردشگری کشاورزی فعالیتی برای جذب گردشگران به یک منطقه بهمنظور تنوعبخشیدن به فعالیتهای کشاورزی و پذیرایی از گردشگران در مزرعه است (Arachi, 2017: 3). بیشتر کشورهای جهان این نوع گردشگری را بهمثابة راهبردی نوین برای توسعة اجتماعیاقتصادی و احیا و بازسازی نواحی روستایی مدنظر قرار دادهاند (حیدری و مطیعی لنگرودی، 1391: 30). این موضوع بهویژه در مناطقی که گزینههای محدودی برای توسعه دارند، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است (Su, 2011: 38). گردشگری کشاورزی محصولی با ارزش افزوده است که درآمد اضافی از زمین تولید و یک برند مزرعه را به مشتریان معرفی میکند که این موضوع فرصتی را برای افزایش بازاریابی و فروش تمامی محصولات مزرعه فراهم میآورد؛ همچنین برای تنوعبخشی به منابع درآمد و درنتیجه کاهش خطرپذیری بازار به کار میرود (Lucha et al., 2014: 2). این نوع گردشگری مشوقهای اقتصادی به کشاورزان ارائه میدهد تا زمینهای کشاورزی و امکانات طبیعی مرتبط را حفظ کنند (Bagi and Reeder, 2012: 191).
با وجود برتریها و سودمندیهای گردشگری کشاورزی در صورت کمبود آموزش و نبود زمینة ترویج مناسب آن در بین کشاورزان، ساکنان و گردشگران، تخریب محیطزیست، ساختوسازهای بیرویه، نابودی حیات وحش و گونههای گیاهی، پراکندگی زباله و از دست دادن کیفیت فرهنگ محلی رخ میدهد (فتحی سقزچی و همکاران، 1397: 253؛ ظاهری و سعدی، 1397: 270)؛ از این رو کارشناسان و صاحبنظران کشورهای مختلف در بررسیهای توسعة گردشگری بر اهمیت و ضرورت توجه به پایداری در بخش گردشگری تأکید کردهاند (عنابستانی و مظفری، 1397: 127).
توسعة پایدار گردشگری توسعهای است که در آن توازن و تعادل حفظ ارزشها و کیفیت اخلاقیات و اصول اقتصادی و نیز مزایای اقتصادی همه به همراه هم دیده میشوند و کوشش میشود تا توسعهای متعادل و همهجانبه جایگزین توسعة صرفاً اقتصادی شود (ورمزیاری و همکاران، 1395: 650). این نوع توسعه امروزه رویکردی عمومی است که دولتها به آن توجه داشتهاند تا گردشگری ازلحاظ بومشناسی در طولانیمدت پذیرفته، ازلحاظ مالی، خودکفا و ازنظر دیدگاههای اجتماعی و اخلاقی برای جوامع محلی مفید و نویدبخش باشد (Altinay & Kashif, 2015: 272).
در این زمینه استان مازندران بهویژه غرب آن، یکی از مستعدترین مناطق کشور برای توسعة گردشگری کشاورزی است. غرب استان مازندران ازلحاظ شرایط آبوهوایی و جاذبههای طبیعی و انسانساخت، یکی از نخستین مناطق در جذب و ورود مسافر و گردشگر است و با توجه به اینکه یکی از قطبهای کشاورزی کشور نیز محسوب میشود، ظرفیتهای بالقوة فراوانی دارد که با فراهمکردن زیرساختها، بسترها و به فعلیت رساندن آنها در جذب و توسعة گردشگری کشاورزی مؤثر واقع میشوند؛ اما بررسیهای میدانی نشان میدهد در استان مازندران بهویژه غرب آن گردشگری کشاورزی رونق چندانی ندارد و در بین سازمانهای مرتبط و مسئولان ذیربط برنامه و اقدام خاصی درزمینة توسعة آن در دستورکار نیست؛ به طوری که فقط تعداد محدودی کشاورز بهصورت غیررسمی اقدام به ایجاد سایت گردشگری کشاورزی کردهاند که در صورت بیتوجهی و برطرفنکردن مسائل و مشکلات آنها گردشگری کشاورزی در این منطقه پایدار نخواهد بود. از سویی با توجه به مشکلات کشاورزان این استان ازجمله نارضایتی از درآمد کشاورزی، بلایای طبیعی، بیکاری و مهاجرت، توسعه و پایداری گردشگری کشاورزی میتواند تا حد زیادی از این آسیبها بکاهد و به توسعة روستایی بینجامد و این استان را به قطب گردشگری کشاورزی تبدیل کند. با توجه به این موضوع در پژوهش حاضر تسهیلکنندهها و موانع توسعة پایدار گردشگری کشاورزی در غرب استان مازندران شناسایی شده است.
پیشینة پژوهش
درزمینة گردشگری و گردشگری کشاورزی مطالعاتی هرچند محدود در داخل و خارج از کشور انجام شده است که بررسی و مرور آنها، ما را در شناسایی موانع و تسهیلکنندههای توسعة پایدار گردشگری کشاورزی در غرب استان مازندران یاری میرساند؛ زیرا توفیق در کسب دستاوردهای توسعة پایدار گردشگری کشاورزی با اتکا بر ادبیات موجود در گرو تعامل عوامل و متغیرهای بسیار زیادی است که با مرور پیشینة پژوهش میتوان به آنها دست یافت.
پژوهش بهمنی و همکاران (1400) با عنوان «تحلیلی بر عوامل مؤثر بر توسعة گردشگری کشاورزی و زمینهیابی کارآفرینی در مناطق روستایی» نشان داد که عواملی مانند تأمین اقامت برای گردشگران، طرحهای تشویقی دولت، هماهنگی بین سازمانهای دولتی، آگاهیبخشی به کشاورزان و بسترسازی برای سرمایهگذاری بخش خصوصی، مهمترین اولویتهای مؤثر در توسعة گردشگری کشاورزی هستند.
محمودی چناری و همکاران (1399) در پژوهشی با عنوان «الگوسازی مؤلفههای مؤثر بر توسعة گردشگری کشاورزی شهرستان ماسال» نشان دادند که شاخصهایی مانند ویژگیهای فردی، دانش و مهارت، سرمایهداری، انگیزه و تمایل به خدمترسانی به گردشگران در توسعة گردشگری کشاورزی مؤثرند.
بذرافشان و سامانی (1398) در بررسی عوامل مؤثر بر توسعة گردشگری کشاورزی شهرستان جهرم پی بردند که زیرساخت فکری، زیرساخت فیزیکیکالبدی، عوامل نهادی، عوامل ترویج و توسعه و عوامل رقابتپذیری بر توسعة گردشگری کشاورزی مؤثرند.
عنابستانی و مرادی (1396) در تحلیل عوامل مؤثر بر توسعة گردشگری کشاورزی در شهرستان محلات به این نتیجه دست یافتند که عوامل فرهنگیاجتماعی، تأثیرگذارترین عوامل بر توسعة گردشگری کشاورزی است و پس از آن فرهنگسازی و تبلیغات مؤثر است.
نتیجة پژوهش رضوانی و همکاران (1395) دربارة چالشهای توسعة گردشگری کشاورزی در مناطق روستایی شاهرود نشان داد فاصله از مراکز عمدة جمعیتی، سیاستهای جامع ملی و منطقهای، آگاهی و آموزش، بازاریابی محصولات، آداب و رسوم و قوانین از موانع عمده است.
مطالعة غفوری (1393) با عنوان «الگوی توسعة گردشگری برمبنای توسعة بازیهای بومی و محلی در کشور» نشان داد که برگزاری جشنها و مراسم سنتی در کنار سایتهای گردشگری، برخورد مناسب جامعة میزبان با گردشگران و توسعة فرهنگ گردشگری کشاورزی در جامعه و نهادینهسازی مهمانپذیری و فرهنگ گردشگرپذیری در میان کشاورزان و روستاییان در توسعة گردشگری کشاورزی مؤثر است.
Bahatta et al. (2019) در پژوهش خود با عنوان «فاکتورهای تعیینکنندة تمایل کشاورزان برای شروع گردشگری کشاورزی در نپال» به این نتیجه دست یافتند که توسعة گردشگری کشاورزی با تمایل و مشارکت کشاورزان به گردشگری کشاورزی ارتباط دارد؛ همچنین کشاورزان جوانتر با تحصیلات بیشتر و زمین بزرگتر تمایل بیشتری به توسعة گردشگری کشاورزی دارند که لازم است برنامهریزان برای توسعة گردشگری کشاورزی این کشاورزان را مدنظر قرار دهند.
Ciolac et al. (2019) پژوهشی با عنوان «عوامل مؤثر بر توسعة پایدار گردشگری کشاورزی در نواحی کوهستانی آپاسنی» انجام دادند. نتایج پژوهش نشان داد که برخورد مناسب میزبان و داشتن فرهنگ مهمانپذیری، تبلیغات مناسب و فرهنگسازی بر پایداری گردشگری کشاورزی در منطقه مؤثر بوده است.
در پژوهش مشابه دیگری (2019) Kisi درزمینة راهبردهای پایداری گردشگری با استفاده از روش آمیخته نشان داد مشارکت و علاقة جامعة میزبان به گردشگری کشاورزی، فراهمبودن زیرساختها، سرمایهگذاری دولت و بخش خصوصی و همچنین آشنایی و آموزش جامعة میزبان و گردشگران در توسعه و پایداری گردشگری کشاورزی مؤثر است. در این پژوهش همچنین بعضی موانع بهمثابة بازدارندة گردشگری کشاورزی معرفی شده است؛ مانند طولانیبودن پروسة دریافت مجوز و نارضایتی کشاورزان از این جهت، الگوگرفتن روستاها از فرهنگ شهری و کمرنگشدن فرهنگ نواحی روستایی و همچنین نشناختن ظرفیتهای گردشگری کشاورزی منطقه توسط کشاورزان.
نتیجة پژوهش Giaccio et al. (2018) با عنوان «آیا سیاستهای روستایی بر توسعة گردشگری کشاورزی در ایتالیا تأثیر دارد؟» نشان داد که حمایت دولت از کشاورزان بهویژه کشاورزان دارای مزارع کوچک، تسهیل در صدور مجوزها، متنوعسازی فعالیتهای کشاورزی و ارائة آموزشها در توسعة گردشگری کشاورزی مؤثر است.
Calina et al. (2017) براساس نتیجة مطالعة خود درزمینة اثرهای گردشگری کشاورزی، ضمن بیان تأثیرات اقتصادی و زیستمحیطی آن بر جامعة میزبان در راستای توسعة گردشگری کشاورزی، بعضی راهکارها ازجمله برپایی مکانهای اقامتی مناسب، تصویب قوانین و مقررات گردشگری کشاورزی و حمایت دولت در این زمینه را مهم دانسته و بر آنها تأکید داشتهاند.
در همین زمینه Parkar (2015) در مطالعهای با عنوان «توسعة گردشگری کشاورزی» نشان داد کمبود نیروی کار، نبود مسیرهای دسترسی مطلوب، نبود برق، تأمیننشدن منابع مالی، نبود تجربة حرفهای، بیمة کم زراعت، دسترسی محدود به اطلاعات، فقدان آموزش مؤثر، مشکل در گرفتن مجوز، تداخل فعالیتهای گردشگری کشاورزی با فعالیتهای کشاورزی، فاصله از بازار، نداشتن دسترسی به نیروی کار شایسته، کمبود آب، محدودیت زیرساخت و چالشهای تبلیغی و بازاریابی از موانع توسعة گردشگری کشاورزی در منطقه هستند.
Mahmoodi et al. (2014) در پژوهشی با عنوان «توسعة برنامهریزی گردشگری کشاورزی» نشان دادند که بین وسعت زمینهای کشاورزی و تنوع محصولات کشاورزی و گیاهان دارویی با توسعة گردشگری کشاورزی رابطه وجود دارد.
مطالعة Mohd Said et al. (2012) با عنوان «تجزیه و تحلیل سوات درمورد مقصد آگروتوریسم» نشان داد نبود سرمایة انسانی متخصص، آلودگی محیطزیست، زیرساختهای ضعیف، نبود فناوریهای پیشرفته در فعالیتهای کشاورزی، سیستم دفع مواد زائد نامناسب و وضعیت نامناسب جاده از مهمترین موانع توسعة گردشگری کشاورزی هستند.
Icoz et al. (2010) در پژوهشی با عنوان «پتانسیل گردشگری کشاورزی براساس تحلیل سوات و ارائة راهبردها» نشان دادند مستعدبودن منطقه برای سرمایهگذاری و برنامهریزی گردشگری، وسعت زمینهای کشاورزی و تنوع محصولات کشاورزی میتواند در توسعة گردشگری کشاورزی مؤثر باشد.
مرور پژوهشهای انجامشده مشخص میکند که با توجه به نوبودن مبحث گردشگری کشاورزی در کشور، پژوهشها در این زمینه نیز محدود است. در مطالعات انجامشده بهصورت مجزا موانع یا عوامل مؤثر بررسی شده است. بیشتر مطالعات بهصورت کمّی و با استفاده از شاخصهای بهدستآمده از مبانی نظری انجام شده است؛ بنابراین با توجه به ضعف پژوهشهای پیشین در مطالعة پیش رو سعی شده است این محدودیتها پوشش داده شود؛ به طوری که هر دو عامل پیشبرنده و بازدارنده همزمان بررسی شده است؛ شاخصها براساس مصاحبه با کارشناسان و تأیید دهیاران ارزیابی شده است؛ به بیانی پژوهش بهصورت آمیخته انجام شده است که این مهم میتواند موجب گسترش حوزههای نظری مربوط به گردشگری بهویژه گردشگری کشاورزی شود. انجام این پژوهش همچنین میتواند سبب افزایش دانش و آگاهی کشاورزان و گردشگران دربارة گردشگری کشاورزی شود و به برنامهریزان و مسئولان لیستی از موانع و پیشبرندهها را برای توسعة گردشگری کشاورزی در کشور بهویژه غرب استان مازندران ارائه کند تا پایهای برای تدوین برنامهها و سیاستها و همچنین قوانینی برای رشد و توسعة گردشگری کشاورزی باشد.
نظرات پژوهشگران گردشگری کشاورزی دربارة موانع و تسهیلکنندهها متفاوت و متنوع است. نگارندگان براساس نتیجة مطالعات انجامشده و ادغام، تفکیکسازی و مداخلة بعضی متغیرهای جدید، موانع و تسهیلکنندههای توسعة پایدار گردشگری کشاورزی را شناسایی کردند. این موانع و تسهیلکنندهها در هشت دسته عوامل اجتماعیفرهنگی، فیزیکیکالبدی، سیاستیقانونی، مدیریتی، زیرساخت فکری، ارتباطیتبلیغی، مشارکتی و بازاریابی بهمثابة چهارچوب مفهومی پژوهش در شکل 1 ارائه شدهاند.
|
توسعة پایدار گردشگری کشاورزی |
|
موانع |
|
تسهیلکنندهها |
|
اجتماعیفرهنگی-فیزیکیکالبدی-سیاستیقانونی- مدیریتی-زیرساخت فکری-ارتباطیتبلیغی- مشارکتی-بازاریابی
|
|
اجتماعیفرهنگی-فیزیکیکالبدی-سیاستیقانونی- مدیریتی-زیرساخت فکری-ارتباطیتبلیغی- مشارکتی-بازاریابی |
شکل 1. چهارچوب مفهومی پژوهش
Figure 1. Conceptual framework
روش پژوهش
این پژوهش با هدف شناسایی موانع و تسهیلکنندههای توسعة گردشگری کشاورزی در غرب استان مازندران بهصورت آمیختة (کیفی- کمی) اکتشافی انجام شد. در مرحلة نخست و بخش کیفی پژوهش از طریق مصاحبة نیمهساختارمند با 21 نفر از کارشناسان گردشگری در سازمان جهاد کشاورزی، پژوهشکدة مرکبات و میوههای نیمهگرمسیری، ادارة کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان، سازمان محیطزیست و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان، موانع و پیشبرندههای توسعة گردشگری کشاورزی شناسایی شدند. روش انتخاب کارشناسان هدفمند بود که از مصاحبة هجدهم، تکرار در اطلاعات دریافتی مشاهده شد؛ اما برای اطمینان تا مصاحبة 21 ادامه یافت. مصاحبه با طرح مباحثی دربارة «علت انجام پژوهش و ضرورت انجام آن در منطقه آغاز و پس از ورود تدریجی مصاحبهشوندگان در بحث، دربارة موانع توسعة پایدار گردشگری کشاورزی و تسهیلکنندههای توسعة پایدار گردشگری کشاورزی پرسش شد.» درخلال پاسخهای ارائهشده، گاهی پژوهشگر خاصبودن یا عامبودن پاسخها را بررسی میکرد. درنهایت پس از گردآوری دادهها با استفاده از تحلیل محتوای متعارف، متن مصاحبهها و صداهای ضبطشده تجزیه و تحلیل و با مشورت تیم پژوهش بررسی و شاخصهایی که سنخیتی با اهداف پژوهش نداشتند، حذف شد.
بهمنظور افزایش اعتبار دادهها با استفاده از روش مثلثسازی، گروههای صاحبنظر درزمینة موضوع تشکیل شدند که با تسهیلگری پژوهشگران و برای دستیابی به اهداف پژوهش درزمینة موانع و تسهیلکنندهها تبادل نظر شد؛ همچنین پاسخهایی که یادداشت شده بود، بار دیگر در اختیار پاسخدهندگان قرار داده شد تا دربارة برداشت مصاحبهکننده از پاسخها نظر دهند و تأیید کنند مطالبی که یادداشت شده، همان مطالب مدنظر پاسخگوست. بهمنظور تأیید روایی و پایایی بخش کیفی سعی شد با استفاده از روش بازبینی اعضا و خودبازبینی پژوهشگر طی فرایند گردآوری و تحلیل دادهها اعتبار آن تأیید شود. بهمنظور تأیید انتقالپذیری پژوهش سعی شد توسعه و توصیفی غنی از مجموعة دادههای پژوهش در طول مرحلة گردآوری دادهها صورت پذیرد. تأییدپذیری و اطمینانپذیری پژوهش نیز با ثبت و ضبط دقیق فرایند مصاحبهها و تمامی جزئیات آن انجام شد (Anderson, 2003: 4). پس از تأیید روایی گویهها، پایایی آنها از طریق آلفای کرونباخ بررسی شد که برای تمامی عوامل مقدار قابل قبولی به دست آمد (جدول 1).
حاصل بخش کیفی درنهایت شناسایی 120 شاخص بهمثابة تسهیلکننده (50 شاخص) و موانع (70 شاخص) بود که براساس ماهیت در هشت عامل اجتماعیفرهنگی، فیزیکیکالبدی، سیاستیقانونی، مدیریتی، ارتباطیتبلیغی، زیرساخت فکری، مشارکتی و بازاریابی دستهبندی و بهمنظور انجام بخش کمّی (بهمنظور ارزیابی وضع موجود هریک از تسهیلکنندهها و موانع توسعة گردشگری کشاورزی) در قالب پرسشنامه تنظیم شد.[1] طیف پرسشهای پرسشنامه براساس طیف 5 قسمتی لیکرت (1= خیلی کم، 2= کم، 3= متوسط، 4= زیاد، 5= خیلی زیاد) بود.
جدول 1. میزان آلفا، تعداد عوامل و شاخصهای بخشهای مختلف پرسشنامهها
Table 1. Alpha Coefficient, factors and indicators of the questionnaire
|
نوع پرسشنامه |
عوامل |
تعداد شاخص |
میزان آلفا |
کل |
|
تسهیلکنندههای توسعة پایدار گردشگری کشاورزی |
اجتماعیفرهنگی |
4 |
89/0 |
87/0 |
|
فیزیکیکالبدی |
11 |
91/0 |
||
|
سیاستیقانونی |
8 |
88/0 |
||
|
مدیریتی |
3 |
87/0 |
||
|
ارتباطیتبلیغی |
8 |
89/0 |
||
|
زیرساخت فکری |
5 |
88/0 |
||
|
مشارکتی |
5 |
84/0 |
||
|
بازاریابی |
6 |
84/0 |
||
|
موانع توسعة پایدار گردشگری کشاورزی |
اجتماعیفرهنگی |
4 |
88/0 |
89/0 |
|
فیزیکیکالبدی |
17 |
91/0 |
||
|
سیاستیقانونی |
12 |
91/0 |
||
|
مدیریتی |
9 |
88/0 |
||
|
ارتباطیتبلیغی |
5 |
87/0 |
||
|
زیرساخت فکری |
13 |
92/0 |
||
|
مشارکتی |
6 |
86/0 |
||
|
|
بازاریابی |
4 |
84/0 |
در بخش کمّی پژوهش از تحلیل میدان نیرو[2] استفاده شد. در بررسی روشهای مناسب برای تحقق این هدف براساس مطالعات انجامشده (نوروزی و همکاران، 1399: 51؛ Mac & Chang, 2019: 48) مشخص شد که روش تحلیل میدان نیرو، روش مناسبی برای دستیابی به این هدف است. این روش راKurt Lewin (1951) ارائه و پیشنهاد کرده است که در آن ریشه و علت یک موضوع و مسئله و ارتباط بین آنها بهخوبی مشخص میشود (Rietbergen & Nariyan, 1998). براساس تحلیل میدان نیرو، نیروهای تسهیلکننده به ایجاد تغییر تمایل دارند؛ در حالی که نیروهای بازدارنده به گونهای عمل میکنند که نیروهای تسهیلکننده را کاهش دهند یا محدود کنند (Baulcomb, 2003: 83). موازنه زمانی برقرار میشود که مجموع نیروهای تسهیلکننده و بازدارنده مساوی باشد. در شکل 2، پژوهشگر پیش از انجام برنامهریزی برای توسعة پایدار گردشگری کشاورزی در نقطة تعادل نیروهای گوناگونی دارد و میخواهد با پیادهسازی و اجرا به سمت هدف حرکت کند.
شکل ۲. تعامل بین نیروهای تسهیلکننده و بازدارندة توسعة پایدار گردشگری کشاورزی
Figure 2. Interaction between facilitators and barriers to sustainable development of agricultural tourism
جامعة آماری بخش کمّی پژوهش، دهیاران روستاهای غرب استان مازندران بودند. با توجه به نبود چهارچوب نمونهگیری (نبود فهرست اعضای جامعه) و همچنین پراکندگی و گستردگی توزیع جمعیتی جامعه بهمنظور انتخاب و شناسایی افراد از روش خوشهای چند مرحلهای استفاده شد. به این صورت که در غرب استان مازندران هفت شهرستان رامسر، چالوس، نوشهر، نور، عباسآباد، کلاردشت و تنکابن وجود دارد که در مرحلة نخست حدود 40 درصد این شهرستانها یعنی رامسر، چالوس و تنکابن بهصورت تصادفی انتخاب شدند. این سه شهرستان هشت بخش داشتند که بهصورت تصادفی 50 درصد (4 بخش دالخانی از شهرستان رامسر، بخش مرزنآباد از شهرستان چالوس، و بخش مرکزی و کوهستان از شهرستان تنکابن) از بخشها انتخاب شدند. این چهار بخش نیز هشت دهستان داشتند که 50 درصد این دهستانها یعنی 4 دهستان جنت رودبار از بخش دالخانی، دهستان کوهستان از بخش مرزنآباد، دهستان دوهزار از بخش کوهستان و دهستان گلیجان از بخش مرکزی بهصورت تصادفی انتخاب شدند. دهستان جنت رودبار در جنوب غربی شهرستان رامسر در فاصلة 60کیلومتری این شهرستان قرار دارد که به «سرزمین گل گاوزبان» شهرت دارد. این محصول یکی از پردرآمدترین محصولات منطقه محسوب میشود که به سراسر کشور و کشورهای خاورمیانه صادر میشود. دهستان کوهستان، دهستانی از توابع بخش مرزنآباد شهرستان چالوس به مرکزیت توهر است. روستاهای این دهستان به دلیل برخورداری از شرایط اقلیمی و شگفتیهای طبیعی بهمثابة روستاهای اکوتوریسم مطرح هستند که گونههای متعدد گیاهی و انواع محصولات دامی دارند. در این دهستان بیشتر جمعیت به فعالیتهای کشاورزی، دامداری و شیلات مشغول هستند که تمرکز عمده روی فعالیتهای کشاورزی است. دهستان دوهزار از توابع بخش کوهستان شهرستان تنکابن است. روستاهای این دهستان از خوش آبوهواترین مناطق ییلاقی در استان مازندران هستند که باغداری، زراعت و دامپروری مهمترین فعالیت مردم این روستاهاست. این دهستان از شمال به دهستان گلیجان و دریای خزر و از جنوب به پوشش جنگلی و ارتفاعات محدود میشود. دهستان گلیجان نیز دهستانی از توابع بخش مرکزی شهرستان تنکابن با 71 روستاست. در این منطقه شالیزارهای برنج و باغهای مرکبات بهوفور به چشم میخورد. پس از انتخاب این دهستانها، 50 درصد روستاهای آنها (80 روستا) انتخاب و بررسی شد (از دهستان جنت رودبار 11 روستا، از دهستان کوهستان 22 روستا، از دهستان گلیجان 35 روستا و از دهستان دوهزار 12 روستا) (شکل 3) و درنهایت تعداد 69 دهیار در این روستاها در تکمیل پرسشنامه همکاری کردند.
شکل 3. موقعیت استان مازندران، شهرستانها، دهستانها و روستاهای آن برای انجام پژوهش
Figure 3. Location of Mazandaran province, its townships, and villages for research
پس از تکمیل پرسشنامهها، دادههای بهدستآمده کدگذاری و برمبنای روش تحلیل میدان نیرو با استفاده از نرمافزارهای SPSSWIN20 و Pathmakerver5.5 توصیف و تحلیل شد. به این منظور مراحل زیر دنبال شد که مرکز اروپایی توسعة سیاستهای مدیریتی[3] (2004) از آنها استفاده کرده است (نوروزی و همکاران، 1399: 51):
رابطة (1)
Eq=
Eq= نقطة تعادل
SD= میانگین نیروهای پیشبرنده
SR= میانگین نیروهای بازدارنده
n = تعداد نیروهای پیشبرنده یا بازدارنده
یافتههای پژوهش
پس از شناسایی شاخصها (موانع و تسهیلکنندهها)، پرسشنامه برای بررسی وضعیت موجود موانع و تسهیلکنندهها در اختیار دهیاران قرار گرفت. جدول 2 وضعیت موانع و تسهیلکنندههای پایداری گردشگری کشاورزی مرتبط با عامل اجتماعیفرهنگی مؤثر را نشان میدهد. بیشترین امتیاز عوامل تسهیلکنندة اجتماعیفرهنگی به شاخص «برخورد مناسب جامعة میزبان با گردشگران» با نمرة میانگین (76/3) و بیشترین امتیاز موانع اجتماعیفرهنگی به شاخص «تغییر شیوة زندگی، آداب و رسوم و فرهنگ روستا» با نمرة میانگین (67/4) مربوط است. نقطة تعادل بین این دسته از نیروهای پیشبرنده و بازدارنده 86/10 است که براساس رابطة 1 به دست آمده است؛ بنابراین برای رسیدن به تعادل، لازم است برآیند امتیاز نیروهای پیشبرنده و بازدارنده، هر دو به 86/10 برسد یا به نفع نیروهای تسهیلکننده (برآیند این نیروها بیشتر از مقدار تعادل باشد) و به ضرر نیروهای بازدارنده باشد (برآیند این نیروها کمتر از مقدار تعادل باشد).
جدول 2. نیروهای پیشبرنده و بازدارندة مرتبط با عامل اجتماعیفرهنگی
Table 2. Socio-cultural Facilitators and barriers
|
|
اجتماعیفرهنگی |
|
|||
|
5 |
نیروهای پیشبرنده |
نیروهای بازدارنده |
5 |
||
|
27/1 |
احیا و عرضة مراسم مذهبی و فرهنگی محلی در مزارع یا روستاها |
برخورد نادرست مسئولان با گردشگران کشاورزی |
23/1 |
||
|
76/3 |
برخورد مناسب جامعة میزبان با گردشگران** |
تعارض میان فرهنگ گردشگران و مردم منطقه |
22/3 |
||
|
34/1 |
توسعة فرهنگ گردشگری کشاورزی در جامعه |
تغییر شیوة زندگی، آداب و رسوم و فرهنگ روستا** |
67/4 |
||
|
74/1 |
نهادینهسازی مهمانپذیری و فرهنگ گردشگرپذیری در میان کشاورزان و روستاییان |
افول صنایع دستی روستا |
39/4 |
||
|
جمع |
11/8 |
61/13- |
جمع |
||
*علامت منفی نشاندهندة بازدارندگی عامل است.
وضعیت موجود موانع و تسهیلکنندههای مرتبط با عامل فیزیکیکالبدی مؤثر بر پایداری گردشگری کشاورزی در جدول 3 ارائه شده است. بیشترین امتیاز عوامل پیشبرندة فیزیکیکالبدی به شاخص «مستعدبودن منطقه برای سرمایهگذاری و برنامهریزی گردشگری کشاورزی» با نمرة میانگین (92/4) و بیشترین امتیاز عوامل بازدارندة فیزیکیکالبدی به شاخص «گرایش اغلب مردم به استفادة اختصاصی از فضای روستا در قالب ویلا و باغ خصوصی» با نمرة میانگین (88/4) مربوط است. نقطة تعادل بین این دسته از نیروهای پیشبرنده و بازدارنده 53/34 است؛ بنابراین برای رسیدن به تعادل لازم است برآیند امتیاز نیروهای پیشبرنده و بازدارنده هر دو به 53/34 برسد.
جدول 3. نیروهای پیشبرنده و بازدارندة مرتبط با عامل فیزیکیکالبدی
Table 3. Physical Facilitators and barriers
|
|
فیزیکیکالبدی |
|
|||
|
5 |
نیروهای پیشبرنده |
نیروهای بازدارنده |
5 |
||
|
76/1 |
طراحی و احداث معابر جدید در منطقه و مکانهای گردشگری براساس اصول فنی |
پایینبودن کیفیت و استانداردنبودن بسیاری از سایتها |
17/4 |
||
|
92/4 |
مستعدبودن منطقه برای سرمایهگذاری و برنامهریزی گردشگری کشاورزی** |
سرمایهگذاری نامناسب و اندک در بخشهای زیربنایی گردشگری کشاورزی |
47/4 |
||
|
14/3 |
موقعیت منطقه ازنظر نزدیکی و دسترسی به مراکز جمعیتی |
کمبود زیرساختهای گردشگری کشاورزی |
21/4 |
||
|
91/4 |
مطرحبودن بهمثابة قطب کشاورزی |
فقر و بیکاری مردم روستا |
52/4 |
||
|
46/4 |
وسعت زمینهای کشاورزی و تنوع محصولات کشاورزی و گیاهان دارویی |
از بین رفتن اراضی کشاورزی و کوچکبودن آنها |
68/4 |
||
|
68/2 |
قابلیت تبدیل خانههای روستایی به اقامت بومگردی |
فاصلة روستا تا شهرستان |
66/2 |
||
|
57/4 |
بهبود خطوط ارتباطی در روستا |
کمبود تسهیلات و تجهیزات اقامتی در روستاها |
58/4 |
||
|
13/1 |
تهیة نقشة مزارع گردشگری |
نامناسببودن و کمبود تسهیلات رفاهی در روستا (رستوران و...) |
12/4 |
||
|
63/1 |
توسعة آژانسهای گردشگری و ارائة تورهای گردشگری کشاورزی |
نبود مکانی در روستا یا مزارع برای برپایی جشنوارههای فرهنگیتفریحی و پخت غذاهای محلی |
77/4 |
||
|
11/1 |
بازسازی بناهای تخریبشده برای استفادة گردشگران |
تعارض گردشگری کشاورزی با فعالیتهای اولیة کشاورزی |
84/3 |
||
|
08/1 |
جمعآوری فضولات دامی از محیط روستا و مزرعه |
نبود فضای مناسب برای پارک مناسب و مطمئن اتومبیل |
57/3 |
||
|
71/1 |
- |
|
گرایش بیشتر مردم به استفادة اختصاصی از فضای روستا در قالب ویلا و باغ خصوصی** |
88/4 |
|
|
59/2 |
- |
|
نبود فناوری پیشرفته در فعالیتهای کشاورزی |
34/3 |
|
|
26/4 |
- |
|
|
مواد غذایی و سایر محصولات مزرعه که بهخوبی ترویج و سازماندهی نشدهاند |
08/4 |
|
84/3 |
|
|
صاحبان متعدد یک مزرعه |
49/4 |
|
|
|
- |
|
نبود تسهیلات و امکانات درمانی |
28/4 |
|
|
|
|
|
نبود شبکة امداد جادهای |
41/2 |
|
|
جمع |
44/31 |
07/69- |
جمع |
||
جدول 4 وضعیت موجود موانع و تسهیلکنندههای مرتبط با عامل سیاستیقانونی مؤثر بر پایداری گردشگری کشاورزی را نشان میدهد. بیشترین امتیاز عوامل پیشبرندة سیاستیقانونی به شاخص «ارائة تدابیر مناسب برای جلوگیری از تغییر کاربری باغی و زراعی به مسکونی» با نمرة میانگین (68/2) و بیشترین امتیاز عوامل بازدارندة سیاستیقانونی به شاخص «مشکل در گرفتن مجوزها» با نمرة میانگین (91/4) مربوط است. نقطة تعادل بین این دسته از نیروهای پیشبرنده و بازدارنده 18/30 است.
جدول 4. نیروهای پیشبرنده و بازدارندة مرتبط با عامل سیاستیقانونی
Table 4. Political-legal Facilitators and barriers
|
|
سیاستیقانونی |
|
|||
|
5 |
نیروهای پیشبرنده |
نیروهای بازدارنده |
5 |
||
|
1 |
تصویب قوانین و مقررات گردشگری کشاورزی |
قوانین محیطی سختگیرانه |
64/1 |
||
|
66/2 |
ارائة تدابیر مناسب از طرف مسئولان برای برقراری و حفظ نظم عمومی منطقه |
ارائهنشدن تسهیلات برای احداث سایت گردشگری و سرمایهگذارینکردن دولت در این زمینه |
69/4 |
||
|
1 |
وجود طرحهای دولتی برای تشویق و پشتیبانی از اقدامات و ابتکارات گردشگری کشاورزی |
|
نارسایی و ضعف قوانین و مقررات در حوزة گردشگری کشاورزی |
59/4 |
|
|
03/1 |
ایجاد کارگروه مشخص گردشگری کشاورزی |
اجرای با تأخیر اصلاحات ارضی |
41/3 |
||
|
1 |
ارائة تسهیلات و سیاستهای تشویقی دولت برای جذب سرمایهگذاری در زیرساختهای گردشگری کشاورزی |
مشکل در گرفتن مجوزها** |
91/4 |
||
|
68/2 |
ارائة تدابیر مناسب برای جلوگیری از تغییر کاربری باغی و زراعی به مسکونی** |
نبود برنامهریزی مدون و چهارچوب نهادی و قانونی مشخص نظیر تشکیلات توانمند دولتی درزمینة گردشگری کشاورزی |
71/4 |
||
|
18/1 |
شناسایی فرصتهای سرمایهگذاری در گردشگری کشاورزی و معرفی آنها به علاقهمندان |
درآمد کم خانوارها |
46/3 |
||
|
1 |
بهبود فرایند نظارت بر واحدهای ارائة خدمات گردشگری کشاورزی |
بیتوجهی به گردشگری کشاورزی در طرح جامع گردشگری استان |
68/4 |
||
|
|
- |
|
نداشتن احساس ضرورت برای تنوعبخشی به اقتصاد تکمحصولی |
58/4 |
|
|
|
- |
|
دخالت دولت از سطح کلان تا اجرای پروژه بدون مشارکت ذینفعان |
66/4 |
|
|
|
- |
|
نبود تعریفی مشخص از گردشگری کشاورزی در قوانین و آییننامهها |
28/4 |
|
|
|
- |
|
بیثباتی مدیریتی |
21/3 |
|
|
جمع |
55/11 |
82/48- |
جمع |
||
*علامت منفی نشاندهندة بازدارندگی عامل است.
وضعیت موجود موانع و تسهیلکنندههای مرتبط با عامل مدیریتی مؤثر بر پایداری گردشگری کشاورزی در جدول 5 ارائه شده است. بیشترین امتیاز عوامل پیشبرندة مدیریتی به شاخص «برگزاری کارگاههای علمیآموزشی، نشستهای شخصی و کنفرانسهای کشاورزی» با نمرة میانگین (84/2) و بیشترین امتیاز عوامل بازدارندة مدیریتی به شاخص «دغدغهنداشتن مسئولان شهرستان درزمینة گردشگری کشاورزی» با نمرة میانگین (62/4) مربوط است و همانطور که علامت پیکان مربوط به این دو شاخص نشان میدهد، نسبت به سایر شاخصها بزرگتر است. نقطة تعادل بین این دسته از نیروهای پیشبرنده و بازدارنده 27/19 است؛ بنابراین برای رسیدن به تعادل لازم است برآیند امتیاز نیروهای پیشبرنده و بازدارنده هر دو به 27/19 برسد.
جدول 5. نیروهای پیشبرنده و بازدارندة مرتبط با عامل مدیریتی
Table 5. Managerial Facilitators and barriers
|
|
مدیریتی |
|
|||
|
5 |
نیروهای پیشبرنده |
نیروهای بازدارنده |
5 |
||
|
62/1 |
نگرش مسئولان منطقه به مزایای اقتصادی گردشگری کشاورزی |
فقدان امنیت در بعضی مناطق و نبود احساس امنیت در گردشگران |
18/3 |
||
|
84/2 |
برگزاری کارگاههای علمیآموزشی، نشستهای شخصی و کنفرانسهای کشاورزی** |
ضعف نیروی انسانی شاغل در بخش گردشگری کشاورزی |
22/4 |
||
|
21/1 |
تربیت و پشتیبانی از نیروی متخصص و آموزشدیده درزمینة برنامهریزی و مدیریت گردشگری کشاورزی |
فقدان هماهنگی بین سازمانها و وزارتخانههای متصدی گردشگری |
21/3 |
||
|
|
- |
|
ضعف خدمات راهنمایی و مشاوره به گردشگران کشاورزی |
47/4 |
|
|
|
- |
|
نبود برنامهریزی آموزشی برای آشنایی گردشگران با خصوصیات فرهنگی و اعتقادی مردم |
58/3 |
|
|
|
- |
|
تعدد نهادهای تصمیمگیری درزمینة گردشگری و نبود وحدت رویه و هماهنگی میان نهادهای تصمیمگیرنده |
72/3 |
|
|
|
- |
|
فقدان مهارتهای مدیریتی در میان افراد درگیر در پروژههای گردشگری کشاورزی |
76/3 |
|
|
|
- |
|
سنتیبودن مدیریت میراث فرهنگی |
12/2 |
|
|
|
- |
|
دغدغهنداشتن مسئولان شهرستان درزمینة گردشگری کشاورزی** |
62/4 |
|
|
جمع |
67/5 |
88/32- |
جمع |
||
*علامت منفی نشاندهندة بازدارندگی عامل است.
وضعیت موجود موانع و تسهیلکنندههای مرتبط با عامل ارتباطیتبلیغی مؤثر بر پایداری گردشگری کشاورزی نشان میدهد بیشترین امتیاز عوامل پیشبرندة ارتباطیتبلیغی به شاخص «اطلاعرسانی بهموقع در ارتباط با برگزاری نمایشگاههای کشاورزی» با نمرة میانگین (28/3) و بیشترین امتیاز عوامل بازدارندة ارتباطیتبلیغی به شاخص «ضعف تبلیغات درزمینة شناساندن توانمندیهای گردشگری کشاورزی منطقه» با نمرة میانگین (88/4) مربوط است. نقطة تعادل بین این دسته از نیروهای پیشبرنده و بازدارنده 79/18 است؛ بنابراین برای رسیدن به تعادل لازم است برآیند امتیاز نیروهای پیشبرنده و بازدارنده هر دو به 79/18 برسد (جدول 6).
جدول 6. نیروهای پیشبرنده و بازدارندة مرتبط با عامل ارتباطیتبلیغی
Table 6. Communication Facilitators and barriers
|
|
ارتباطیتبلیغی |
|
|||
|
5 |
نیروهای پیشبرنده |
نیروهای بازدارنده |
5 |
||
|
44/1 |
ایجاد بانک اطلاعات گردشگری کشاورزی |
ضعف تبلیغات درزمینة شناساندن توانمندیهای گردشگری کشاورزی منطقه** |
88/4 |
||
|
68/1 |
تهیة فیلم مستند درزمینة جاذبههای گردشگری کشاورزی |
کمبود اطلاعات دربارة نیازها و خواستههای گردشگران کشاورزی |
36/3 |
||
|
14/1 |
چاپ و توزیع بروشورهای گردشگری کشاورزی، تهیة نشریات محلی و کتابچههای راهنمای گردشگری کشاورزی |
سیستم اطلاعرسانی ناقص و روابط عمومی ضعیف در ارتباط با گردشگری کشاورزی |
76/3 |
||
|
27/1 |
ایجاد پایگاه و شبکة اطلاعرسانی درزمینة گردشگری کشاورزی |
آشنایی کم گردشگران با جاذبههای طبیعی و ظرفیتهای گردشگری کشاورزی منطقه |
75/4 |
||
|
28/3 |
اطلاعرسانی بهموقع دربارة برگزاری نمایشگاههای کشاورزی** |
فقدان شبکة اطلاعرسانی درست و بهموقع دربارة گردشگری کشاورزی |
62/4 |
||
|
18/2 |
ارائة اطلاعات درست به گردشگران کشاورزی |
|
- |
|
|
|
15/2 |
تبلیغات در صداوسیمای استانی دربارة گردشگری کشاورزی |
|
- |
|
|
|
54/2 |
حضور مسئولان و مدیران شهرستان و استان در زمان برگزاری نمایشگاههای عرضة محصولات |
|
- |
|
|
|
جمع |
22/16 |
37/21- |
جمع |
||
*علامت منفی نشاندهندة بازدارندگی عامل است.
جدول 7 وضعیت موانع و تسهیلکنندههای مرتبط با عامل زیرساخت فکری مؤثر بر پایداری گردشگری کشاورزی را نشان میدهد. بیشترین امتیاز عوامل پیشبرندة زیرساخت فکری به شاخص «توجه دانشگاهی به حوزة کشاورزی و وجود واحد دانشگاهی در استان» با نمرة میانگین (26/3) و بیشترین امتیاز عوامل بازدارندة زیرساخت فکری به شاخص «آموزشندادن مردم بومی در مناطق مختلف دربارة ظرفیتهای گردشگری کشاورزی منطقه» با نمرة میانگین (82/4) مربوط است. نقطة تعادل بین این دسته از نیروهای پیشبرنده و بازدارنده نیز 84/29 است.
جدول 7. نیروهای پیشبرنده و بازدارندة مرتبط با عامل زیرساخت فکری
Table 7. Mental Facilitators and barriers
|
|
زیرساخت فکری |
|
|||
|
5 |
نیروهای پیشبرنده |
نیروهای بازدارنده |
5 |
||
|
52/1 |
توسعة آموزش نیروی انسانی در فعالیتهای بخش گردشگری کشاورزی بهمنظور ارائة خدمات کارآمد در این بخش |
فقدان تلقی مثبت دربارة گردشگری کشاورزی در بین مردم و مسئولان |
54/2 |
||
|
26/3 |
توجه دانشگاهی به حوزة کشاورزی و وجود واحد دانشگاهی در استان** |
آموزشندادن مردم بومی در مناطق مختلف دربارة ظرفیتهای گردشگری کشاورزی منطقه** |
82/4 |
||
|
41/1 |
پژوهشهای کافی و تقاضامحور در بخش گردشگری کشاورزی |
آشنانبودن کشاورزان با مزایا و اثرهای اقتصادی گردشگری کشاورزی |
76/4 |
||
|
71/1 |
آگاهیبخشی و اطلاعرسانی کشاورزان درزمینة گردشگری کشاورزی و مدیریت سایت گردشگری |
انگیزة ناکافی روستاییان برای مشارکت در فعالیتهای گردشگری کشاورزی |
36/2 |
||
|
54/1 |
ارتقای سطح دانش کارکنان واحدهای خدماترسانی به گردشگران کشاورزی در همة امور |
نبود نیروی متخصص و آموزشدیده درزمینة گردشگری کشاورزی در منطقه |
12/4 |
||
|
|
- |
|
نداشتن تعریف جامع و کامل و ناشناختهبودن مفهوم گردشگری کشاورزی |
38/3 |
|
|
|
- |
|
آموزشندیدن مروج محلی درزمینة نحوة مدیریت محیطهای گردشگری کشاورزی |
28/4 |
|
|
|
- |
|
پایینبودن سطح دانش گردشگری کشاورزی مردم و وجود دانش گردشگری کشاورزی بهصورت بومی و سنتی |
31/3 |
|
|
|
- |
|
ناآگاهی کشاورزان از نحوة کسب درآمد از گردشگری کشاورزی |
48/4 |
|
|
|
- |
|
انجام طرحهای گردشگری کشاورزی به نحوی که با اصول و مبانی گردشگری کشاورزی پایدار مغایر است و صرفاً به کاربری سرگرمی و تفریحی توجه دارد |
26/4 |
|
|
|
- |
|
نارضایتی از مشاغل کشاورزی |
18/4 |
|
|
|
- |
|
نارضایتی از شرایط زندگی و زیست اقتصادی |
38/4 |
|
|
|
- |
|
ضعف آموزش و ناآگاهی روستاییان و مسئولان محلی (شوراها و دهیار) درزمینة علایق و خواستههای گردشگران |
38/3 |
|
|
جمع |
44/9 |
25/50- |
جمع |
||
*علامت منفی نشاندهندة بازدارندگی عامل است.
جدول 8 وضعیت موجود موانع و تسهیلکنندههای مرتبط با عامل مشارکتی مؤثر بر توسعة پایدار گردشگری کشاورزی را نشان میدهد. بیشترین امتیاز عوامل پیشبرندة مشارکتی به شاخص «مشارکت روستاییان و مردم بومی درزمینة راهنمایی گردشگران» با نمرة میانگین (44/2) و بیشترین امتیاز عوامل بازدارندة زیرساخت فکری به شاخص «مشارکت ضعیف آژانسهای گردشگری درزمینة گردشگری کشاورزی» با نمرة میانگین (33/4) مربوط است. نقطة تعادل بین این دسته از نیروهای پیشبرنده و بازدارنده 02/17 است؛ بنابراین برای رسیدن به تعادل لازم است برآیند امتیاز نیروهای پیشبرنده و بازدارنده هر دو به 02/17 برسد.
جدول 8. نیروهای پیشبرنده و بازدارندة مرتبط با عامل مشارکتی
Table 8. Participatory Facilitators and barriers
|
|
مشارکتی |
|
|||
|
5 |
نیروهای پیشبرنده |
نیروهای بازدارنده |
5 |
||
|
48/1 |
بسترسازی مناسب بهمنظور مشارکت سرمایهگذاری بخش خصوصی در فعالیتهای گردشگری کشاورزی |
افزایش حجم کاری اعضای خانواده |
41/3 |
||
|
84/1 |
تشکیل تعاونی و همکاری شوراها و دهیاریها برای جذب گردشگر کشاورزی |
لزوم حضور همیشگی اعضای خانواده در مزرعه |
12/4 |
||
|
18/2 |
مشارکت مردم بومی درزمینة گردشگری کشاورزی |
همکاری ضعیف تعاونیهای روستایی در فعالیتهای گردشگری |
28/4 |
||
|
44/2 |
مشارکت روستاییان و مردم بومی در راهنمایی گردشگران** |
مشارکت ضعیف آژانسهای گردشگری در گردشگری کشاورزی** |
33/4 |
||
|
38/1 |
مشارکت روستاییان برای انتخاب روستا بهمثابة منطقة گردشگری |
بیرغبتی جوانان به اشتغال در روستا |
27/4 |
||
|
|
- |
|
بیاعتمادی به زنان در راهاندازی کسب و کار |
32/4 |
|
|
جمع |
32/9 |
73/24- |
جمع |
||
*علامت منفی نشاندهندة بازدارندگی عامل است.
جدول 9 وضعیت موانع و تسهیلکنندههای مرتبط با عامل بازاریابی مؤثر بر توسعة پایدار گردشگری کشاورزی را نشان میدهد. بیشترین امتیاز عوامل پیشبرندة بازاریابی به شاخص «تقاضای گردشگران برای مقاصد گردشگری کشاورزی و محصولات ارگانیک محلی» با نمرة میانگین (31/3) و بیشترین امتیاز عوامل بازدارندة بازاریابی به شاخص «نشناختن بازار و قابلیتهای آن توسط مردم محلی و گردشگران» با نمرة میانگین (28/4) مربوط است. نقطة تعادل بین این دسته از نیروهای پیشبرنده و بازدارنده 93/13 است؛ بنابراین برای رسیدن به تعادل لازم است برآیند امتیاز نیروهای پیشبرنده و بازدارنده هر دو به 93/13 برسد.
جدول 9. نیروهای پیشبرنده و بازدارندة مرتبط با عامل بازاریابی
Table 9. Facilitators and barriers related to marketing
|
|
بازاریابی |
|
|||
|
5 |
نیروهای پیشبرنده |
نیروهای بازدارنده |
5 |
||
|
31/3 |
تقاضای گردشگران برای مقاصد گردشگری کشاورزی و محصولات ارگانیک محلی** |
بازاریابی نامناسب |
12/4 |
||
|
36/1 |
خلق و ایجاد محصول جدید یا نوع کشت جدید |
نامناسببودن بازار محصولات کشاورزی و دامی منطقه |
08/4 |
||
|
26/1 |
برندسازی برای محصولات کشاورزی |
ناآگاهی مردم محلی و گردشگران از بازار و قابلیتهای آن ** |
28/4 |
||
|
21/2 |
استفاده از فناوریهای مدرن برای فعالیتهای کشاورزی |
کمبود بازارچههای کوچک برای فروش محصولات تولیدی روستاییان و کشاورزان |
10/4 |
||
|
04/2 |
برگزاری نمایشگاههایی از محصولات محلی و کشاورزی منطقه |
|
- |
|
|
|
10/1 |
تثبیت نرخ محصولات کشاورزی |
|
- |
|
|
|
جمع |
28/11 |
58/16- |
جمع |
||
*علامت منفی نشاندهندة بازدارندگی عامل است.
مقایسة موانع و تسهیلکنندههای مؤثر بر پایداری گردشگری کشاورزی در هشت بعد و به صورت کلی در جدول 10 ارائه شده است. همانطور که برآیند امتیازها نشان میدهد از هشت عامل پیشبرنده و بازدارنده در تمامی ابعاد برآیند امتیاز بازدارندهها بیشتر است و این امر نشان میدهد که بازدارندهها در وضعیت موجود قویترند. همانگونه که مجموع برآیند امتیاز پیشبرندهها و بازدارندهها در وضع موجود نیز نشان میدهد، برآیند نیروها در سمت بازدارندهها (31/277) قویتر از پیشبرندهها (03/103) است و این نشان میدهد که بهطورکلی پایداری گردشگری کشاورزی در وضع موجود در غرب مازندران با موانع بیشتر و بازدارندگی بیشتری همراه است.
جدول 10. مقایسة نیروهای مرتبط با عوامل پیشبرنده و بازدارنده
Table 10. Comparison of facilitators and barriers
|
برآیند |
نیروهای پیشبرنده |
نیروهای بازدارنده |
برآیند |
||
|
11/8 |
اجتماعیفرهنگی |
اجتماعیفرهنگی |
61/13- |
||
|
44/31 |
فیزیکیکالبدی |
فیزیکیکالبدی |
07/69- |
||
|
55/11 |
سیاستیقانونی |
سیاستیقانونی |
82/48- |
||
|
67/5 |
مدیریتی |
مدیریتی |
88/32- |
||
|
22/16 |
ارتباطیتبلیغی |
ارتباطیتبلیغی |
37/21- |
||
|
44/9 |
زیرساخت فکری |
زیرساخت فکری |
25/50- |
||
|
32/9 |
مشارکتی |
مشارکتی |
73/24- |
||
|
28/11 |
بازاریابی |
بازاریابی |
58/16- |
||
|
03/103 |
جمع |
جمع |
31/277 |
*علامت منفی نشاندهندة بازدارندگی عامل است.
نتیجهگیری
موانع و تسهیلکنندههای توسعة پایدار گردشگری کشاورزی در غرب استان مازندران از طریق مصاحبه با کارشناسان شناسایی و در هشت عامل طبقهبندی شد. از نظر کارشناسان در عامل اجتماعیفرهنگی بهمنظور توسعة پایدار گردشگری کشاورزی لازم است به شاخصهایی مانند احیای مراسم مذهبی و سنتی منطقه در کنار مزارع توجه شود. با توجه به ناشناختهبودن گردشگری کشاورزی در بین کشاورزان و گردشگران، لازم است فرهنگسازی در این زمینه و آموزش جامعة میزبان درزمینة استقبال از گردشگران و برخورد مناسب با آنها مدنظر قرار گیرد.
موانع موجود در عامل اجتماعیفرهنگی از نظر کارشناسان، افول صنایع دستی و تضعیف فرهنگ سنتی مردم روستا بهویژه کشاورزان است که سبب شده است روستاها جذابیتی برای گردشگران نداشته باشند. تعارض و تضاد میان فرهنگ گردشگران و جوامع محلی نیز مانعی در مسیر توسعة پایدار گردشگری کشاورزی است که لازم است برای رفع آن تلاش شود.
عامل فیزیکیکالبدی 11 شاخص بهمثابة تسهیلکننده و 17 شاخص بهمثابة مانع دارد. از نظر پاسخگویان وجود شاخصهایی چون مستعدبودن منطقه برای سرمایهگذاری، مطرحبودن بهعنوان قطب کشاورزی، وسعت زمینهای کشاورزی و تنوع محصولات کشاورزی در آن، توسعة آژانسهای گردشگری، بازسازی بناهای تخریبشده و قابلیت تبدیل خانهها به اقامتگاه بومگردی و رفع موانعی مانند نبود زیرساختها و کمبود سرمایهگذاری کافی در بخشهای زیربنایی، کمبود تسهیلات و تجهیزات اقامتی، نبود پارکینگ مناسب در روستا، تعارض فعالیتهای گردشگری کشاورزی با فعالیتهای کشاورزی، از بین رفتن زمینهای کشاورزی، نبود فناوری پیشرفته در فعالیتهای کشاورزی و... به پایداری توسعة گردشگری کشاورزی کمک میکند.
در عامل سیاستیقانونی 8 شاخص بهمثابة تسهیلکننده و 12 شاخص بهمثابة مانع معرفی شد. توجه دولت به تسهیلکنندههایی مانند تصویب قانون گردشگری کشاورزی، وضع قانونی برای جلوگیری از تغییر کاربری اراضی، شناسایی فرصتهای سرمایهگذاری و نظارت بهینه بر فرایند واحدهای ارائة خدمات گردشگری کشاورزی و رفع بازدارندههایی مانند مشکل گرفتن مجوز، بیتوجهی به گردشگری کشاورزی در طرح جامع گردشگری استان، نداشتن احساس ضرورت برای تنوعبخشی به اقتصاد تکمحصولی، دخالتنکردن ذینفعان در توسعة پایدار گردشگری کشاورزی، نبود تعریف مشخص از گردشگری کشاورزی و... به توسعة پایدار گردشگری کشاورزی کمک میکند.
در عامل مدیریتی 3 شاخص بهمثابة تسهیلکننده و 9 شاخص بهمثابة مانع معرفی شده است. درواقع در عامل مدیریتی تقویت بخش مدیریتی در حوزة گردشگری کشاورزی و اجرای اقدامات مختلف از سوی مدیران و همچنین برطرفکردن ضعفهای مدیران درزمینة گردشگری کشاورزی به توسعة آن کمک میکند.
در عامل ارتباطیتبلیغی 8 شاخص بهمثابة تسهیلکننده و 5 شاخص بهمثابة مانع شناسایی شد. در این عامل کارشناسان به تهیه و ارائة برنامههای آموزشیتبلیغی درزمینة ایجاد آگاهی و دانش دربارة گردشگری کشاورزی در بین کشاورزان و گردشگران بهمثابة تسهیلکننده اشاره و از نبود برنامههای مناسب در این زمینه بهمثابة مانع یاد کردند.
عامل زیرساخت فکری با 18 شاخص، یکی دیگر از عواملی بود که برای توسعة پایدار گردشگری کشاورزی مورد توجه کارشناسان قرار گرفت و به آن اشاره کردند. در این عامل به ذهنیت و دیدگاه قشرهای مختلف جامعه مانند مسئولان، گردشگران و کشاورزان درزمینة گردشگری کشاورزی اشاره شده و همچنین بیان این نکته که لازم است توسعة آموزشها، ارتقای سطح دانش و توجه دانشگاهی به گردشگری کشاورزی مدنظر قرار گیرد. نبود تخصص، مهارت، آموزش و انگیزة کافی در میان کشاورزان از موانع عمدة توسعة پایدار گردشگری کشاورزی برشمرده شده است. بهمنظور توسعة پایدار گردشگری کشاورزی لازم است مشارکت و همکاری بخش خصوصی، دولتی و مردم محلی مدنظر قرار گیرد و بسترهای لازم برای این مشارکت و رفع موانع آن مورد توجه باشد. کارشناسان به این عامل نیز اشاره کردهاند. از نظر کارشناسان درزمینة توسعة پایدار گردشگری کشاورزی، عامل بازاریابی بهویژه درزمینة محصولات کشاورزی بسیار مهم بوده و لازم است که موانع این حوزه رفع و تسهیل شود و کشاورزان نیز در این زمینه توانمند شوند.
پس از شناسایی موانع و تسهیلکنندهها، وضعیت موجود غرب استان مازندران ازلحاظ موانع و تسهیلکنندهها بررسی شد. نتایج نشان داد در عامل پیشبرندة اجتماعیفرهنگی، قویترین شاخص با بیشترین میانگین در وضعیت موجود، برخورد مناسب جامعة میزبان با گردشگران است. میتوان گفت که برخورد مناسب میزبان و کشاورزان در رویارویی با گردشگران و پذیرایی از آنها در جذب و جلب علاقة گردشگران و همچنین پایداری گردشگری کشاورزی تأثیر بسزایی دارد که در این عامل و در وضعیت موجود در رتبة نخست قرار گرفته است. در این زمینه نتیجة پژوهش غفوری (1393) نیز این مطلب را تأیید میکند که برخورد مناسب جامعة میزبان در جذب گردشگر مؤثر است.
در بخش مربوط به عوامل بازدارندة اجتماعیفرهنگی، شاخص تغییر شیوة زندگی، آداب و رسوم و فرهنگ روستا در وضعیت موجود، مانعی در راه توسعة گردشگری کشاورزی است. تغییر نحوة زندگی روستاییان در سالهای گذشته و الگوگرفتن از زندگی شهری در بسیاری از جنبههای کشاورزی، دامداری، نحوة زندگی و حتی فرهنگ و آداب و رسوم سبب کاهش جذابیت بعد فرهنگی زندگی آنها برای بسیاری از افراد و درنتیجه تأثیر منفی بر پایداری و توسعة گردشگری بهویژه گردشگری کشاورزی شده است. نتیجة پژوهش (2019) Kisi نیز این مطلب را تأیید میکند.
عامل فیزیکیکالبدی بهمثابة دومین عامل پیشبرنده و بازدارندة پایداری گردشگری کشاورزی شناسایی شد. در عامل پیشبرندة فیزیکیکالبدی، قویترین شاخص، مستعدبودن منطقه برای سرمایهگذاری و برنامهریزی گردشگری کشاورزی و قویترین مانع یا بازدارنده، گرایش بیشتر مردم به استفادة اختصاصی از فضای روستا در قالب ویلا و باغ خصوصی است. همانطور که اشاره شد، استان مازندران بهویژه غرب آن ازلحاظ جاذبههای گوناگون و ظرفیتهای کشاورزی در کشور جایگاه بالایی دارد؛ درواقع مطرحبودن بهمثابة قطب کشاورزی کشور و نخستین استان مسافرپذیر در کشور، ظرفیت و قابلیت مناسبی برای توسعة گردشگری کشاورزی است که دهیاران نیز به آن اشاره کردهاند؛ بنابراین لازم است برای توسعة پایدار گردشگری کشاورزی بهمثابة یک ظرفیت مدنظر قرار گیرد.
در بخش موانع همانگونه که مشاهده میشود، کشاورزان بیشتر به تبدیل مزارع و کشتزارهای خود به ویلا و باغ شخصی تمایل دارند که این نشان از ناآگاهی و خطرپذیری کم آنها دارد. در این زمینه لازم است با تدوین برنامههای آموزشی و واقعیکردن نتایج اقتصادی گردشگری کشاورزی برای کشاورزان، این ذهنیت و دیدگاه را در آنها کمرنگ کرد. بر این اساس بذرافشان و سامانی (1398)، (2019) Kisi و (2015) Parkar در پژوهشهای خود همسو با نتیجة این پژوهش بر این موضوع تأکید کردند که فراهمکردن زیرساختهای مناسب و فراهمبودن آنها برای توسعة گردشگری مؤثر است؛ به طوری که نبود آنها یک مانع و بازدارنده است.
در عامل سیاستیقانونی قویترین شاخص در پیشبرندهها، ارائة تدابیر مناسب برای جلوگیری از تغییر کاربری باغی و زراعی به مسکونی و قویترین بازدارنده، مشکل در گرفتن مجوزهاست.
همانطور که در بخش فیزیکیکالبدی نیز اشاره شد، کشاورزان بیشتر تمایل دارند زمین زراعی خویش را به ویلا تبدیل کنند. با توجه به از بین رفتن و کاهش زمینهای زراعی در سالهای گذشته، دهیاران اذعان کردند که در این زمینه دولت و مسئولان واکنش نشان داده و برای ویلاسازی قوانین سختگیرانه تصویب کردهاند که در شرایط موجود تصمیم شایسته و درستی است؛ اما در بخش بازدارندهها بیشتر پاسخگویان همنظر بودند که گرفتن مجوز گردشگری کشاورزی کار سادهای نیست و طیکردن پروسة طولانی سبب بیانگیزگی کشاورزان میشود. این مهم بهجد نیازمند برنامهریزی کارشناسانه است که تصویب قوانین تبدیلنکردن اراضی به ویلا مغایرتی با صدور مجوز ایجاد سایت گردشگری کشاورزی نداشته باشد. مطالعات بذرافشان و سامانی (1398)، (2019)Kisi ، (2018) Giaccio et al. و (2017) Calina et al. درزمینة قوانین سختگیرانة محیطزیستی بهمثابة پیشبرنده و طولانیبودن پروسة دریافت مجوز و کاغذبازی این نتیجه را تأیید میکند.
در عامل مدیریتی براساس دیدگاه پاسخگویان قویترین پیشبرنده در وضعیت موجود، برگزاری کارگاههای علمیآموزشی، نشستهای شخصی و کنفرانسهای کشاورزی و نیرومندترین مانع، دغدغهمندنبودن مسئولان شهرستان درزمینة گردشگری کشاورزی است. درواقع در بخش پیشبرندهها وضعیت موجود تمامی شاخصها در سطح پایینی است که به برنامههای کارشناسی دقیق نیاز دارد؛ اما پاسخگویان بیان کردند که در سالهای گذشته تعداد محدودی کلاس درزمینة گردشگری کشاورزی برگزار شد که متوقف شد و ادامهدار نبود؛ بنابراین با توجه به پیگیرنبودن مسئولان، کشاورزان نیز از آنها استقبال نکردند و این شاخص نسبت به شاخصهای دیگر در این بعد امتیاز نسبتاً بیشتری را کسب کرد. نتایج پژوهش محمودی چناری و همکاران (1399)، بذرافشان و سامانی (1398) و رضوانی و همکاران (1395) در برگزاری کلاسها و کارگاههای آموزشی و دربارة دغدغهمندنبودن مسئولان درزمینة گردشگری کشاورزی مهر تأییدی بر این نتیجهگیری است. درواقع زمانی که مسئولان دربارة گردشگری، اهمیت آن و همچنین مزایای آن از جنبههای مختلف اطلاعات داشته باشند و به این باور دست یابند که گردشگری کشاورزی میتواند به توسعه و پیشرفت کشاورزی و مناطق روستایی کمک کند، برای برنامهریزی، تصویب قانون و انجام فعالیتهای مؤثر اقدام میکنند.
در عامل ارتباطیتبلیغی در بخش پیشبرندهها، قویترین و تأثیرگذارترین شاخص از نظر پاسخگویان اطلاعرسانی بهموقع دربارة برگزاری نمایشگاههای کشاورزی و قویترین بازدارنده، اطلاعرسانی و تبلیغات ضعیف درزمینة شناساندن توانمندیهای گردشگری کشاورزی منطقه است که با نتیجة مطالعة عنابستانی و مرادی (1396) همسوست. آنها بر لزوم تبلیغ و اطلاعرسانی درزمینة گردشگری کشاورزی تأکید کردند. درواقع توسعه، پیشرفت و همگانیشدن هر عاملی نیازمند تبلیغ و اطلاعرسانی است. گردشگری کشاورزی نیز با توجه به نوپابودن آن در کشور و ضعف برنامههای تبلیغی و اطلاعرسانی توسعة آن ازلحاظ تبلیغی و آموزشی نیازمند برنامهریزی و کار برنامهریزیشده و فرهنگی است که لازم است مدنظر قرار گیرد.
در بخش پیشبرندههای مرتبط با عامل زیرساخت فکری، قویترین شاخص، توجه دانشگاهی به حوزة کشاورزی و وجود واحد دانشگاهی در استان است و در بخش بازدارندهها، نیرومندترین شاخص به آموزشندادن مردم بومی در مناطق مختلف درزمینة ظرفیتهای گردشگری کشاورزی مربوط است. همانطور که بارها اشاره شد، گردشگری کشاورزی پدیدهای جدید است که اطلاعات و دانشی دربارة آن در بین کشاورزان و گردشگران وجود ندارد. بسیاری از کشاورزان از ظرفیتها و پتانسیلهای این بخش اطلاعی ندارند و از نحوة کسب درآمد از گردشگری کشاورزی و مدیریت آن بیاطلاع هستند. این مطلب را بذرافشان و سامانی (1398) و رضوانی و همکاران (1395) نیز در مطالعة خود بیان و آن را تأیید کردند.
همانگونه که در بخش پیشینه و مبانی نظری اشاره شده، این صنعت در کشورهای توسعهیافته بسیار مورد توجه قرار گرفته است، اما در کشور ما با توجه به بدیع و نوبودن آن پژوهشهایی انجام شده و در حال انجام است؛ اما اینکه چقدر نتایج پژوهشها مدنظر قرار گیرد و عملیاتی شود، خود جای بررسی و مطالعه دارد.
در بخش پیشبرنده مربوط به عامل مشارکتی، نیرومندترین شاخص از نظر دهیاران مشارکت روستاییان و مردم بومی در راهنمایی گردشگران و نیرومندترین بازدارنده در عامل مشارکتی، مشارکت ضعیف آژانسهای گردشگری در گردشگری کشاورزی است. همبستگی و مشارکت مردم محلی نشان از فرهنگ غنی میهماننوازی در آنها دارد که در غرب استان مازندران نیز بهمثابة یک ظرفیت در وضعیت موجود شناخته شده است. این همکاری در کمک به گردشگران و راهنمایی آنها در زمینههای مختلف پتانسیلی برای توسعة گردشگری کشاورزی است که میتوان از آن استفاده کرد؛ اما فعالیت ضعیف آژانسهای گردشگری کشاورزی درزمینة معرفی جاذبههای گردشگری مانعی در این مسیر است که این نشان از ناآشنایی آنها با ظرفیتهای این بخش و نحوة بهرهگیری از آنها و ناآگاهی از این مسئله دارد و نیازمند آموزش است. مطالعات غفوری (1393) و (2019) Kisi دربارة مشارکت و همکاری جامعة میزبان در کمک و راهنمایی گردشگران و فعالیت ضعیف آژانسها و تورهای گردشگری در راستای نتیجة پژوهش پیش روست.
در عامل بازاریابی و در بخش پیشبرندهها، نیرومندترین شاخص به تقاضای گردشگران برای مقاصد گردشگری کشاورزی و محصولات ارگانیک محلی و نیرومندترین شاخص در بخش بازدارندهها، به نشناختن بازار و قابلیتهای آن توسط مردم محلی و گردشگران مربوط است. درواقع با کشت محصولات جدید و متنوع با الگوهای کشت متفاوت میتوان سبب جلب نظر گردشگران و جذب آنها به سوی گردشگری کشاورزی شد؛ اما بازاریابی و توانایی بازاریابی یک هنر و تخصص است که لازم است کشاورزان این مهارت و قابلیت را در خود تقویت کنند. لازم است بهمنظور بازاریابی درست، برنامههای آموزشی برای کشاورزان ارائه شود و واسطهها حذف شوند و گردشگران دربارة محصولات کشاورزی، مزایای مصارف و اهمیت خرید آنها در مزرعه و بهصورت مستقیم توجیه شوند. پاسخگویان بیان داشتند که گردشگران و مسافران ورودی به این منطقه استقبال خوبی از محصولات کشاورزی و محلی منطقه دارند که ظرفیت و عامل مؤثری در وضعیت موجود است؛ اما شناخت کشاورزان و گردشگران از قابلیتهای بازار و پتانسیلهای آن کم است و در این زمینه به آموزش و ارتقای آگاهی نیاز است. رضوانی و همکاران (1395) و (2010) Icoz et al. نیز در پژوهش خود بر اهمیت بازاریابی و لزوم شناخت گردشگران از بازار و قابلیتهای آن تأکید کردند.
براساس مطالب یادشده پیشنهادهای زیر ارائه میشود:
لازم است با عملیاتیکردن راهکارها و پیشنهادها درصدد برطرفکردن موانع و نیروهای بازدارنده و تقویت پیشبرندهها برآمد.
[1]. با توجه به محدودیت صفحه در مقاله و شمارة شاخصهای بخش کیفی از ارائة جدول مربوط به بخش کیفی و خروجی آن بهصورت جداگانه خودداری شد. با توجه به اینکه شاخصهای حاصل از بخش کیفی در تحلیلهای بخش کمی ارائه شده است، خوانندگان محترم برای آشنایی و مطالعة شاخصها میتوانند به تحلیل جدولهای حاصل از بخش کمّی در یافتهها مراجعه کنند.
[2]. Force Field Analysis
[3]. European Center for Development Policy Managerial
)
