تحلیلی بر نقش توسعۀ هوشمند شهری در توسعۀ میان‌افزای مناطق فرسودۀ تبریز نمونة پژوهش: منطقۀ 8 تبریز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران

2 استادیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران

3 استادیار گروه فضای سبز ، دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

چکیده

در سال‌های اخیر، گسترش بی‌رویۀ فضایی شهرها در کنار بی‌برنامگی طرح‌های توسعه به‌ویژه در شهرهای بزرگ کشور نظیر تبریز به ایجاد بافت‌های نو شهری و در پی آن جابه‌جایی ساکنان و کاربری‌ها به مناطق جدید انجامیده است؛ درنتیجه بافت‌های تاریخی و قدیمی این شهرها کارکرد خود را تغییر داده‌ و به مناطق فرسودۀ شهری تبدیل و درنتیجة از دست دادن حیات شهری خود راکد و فرسوده شده‌اند. شهر تبریز به‌لحاظ داشتن چنین بخش‌هایی به‌ویژه در منطقۀ 8، نیازمند مطالعاتی درزمینۀ سیاست‌گذاری و شناسایی عوامل کلیدی برای توسعۀ میان‌افزای این مناطق به‌منظور توسعۀ پایدار هوشمند است؛ بدین منظور ابتدا با مطالعۀ اسناد فرادست، تمامی عوامل دخیل در توسعۀ هوشمند و میان‌افزای بافت فرسودۀ شهری مطالعه و با استفاده از روش دلفی، تعداد 53 متغیر (34 متغیر توسعۀ هوشمند و 19 مؤلفۀ توسعۀ میان‌افزا) در حوضۀ یادشده استخراج شد. برای تحلیل داده‌ها از روش تحلیل آثار متقابل/ ساختاری با نرم‌افزار FL Micmac استفاده شد. نتایج پژوهش نشان از نزدیکی ضرایب به‌دست‌آمده در رابطه با عوامل کلیدی تأثیرگذار (در بازۀ عددی بین 104 تا 106) و تأثیرپذیر (در بازۀ عددی بین 105 تا 107) دارد که می‌بایست در سیاست‌گذاری بافت‌های تاریخی به این عوامل توجه بسیاری داشت. با مطالعه، بررسی و تجزیه و تحلیل نتایج به‌دست‌آمده، هفت عامل کلیدی تأثیرگذار توسعۀ هوشمند شامل خلاقیت با ضریب 106، روح نوآورانه با ضریب 106، مدیریت پایدار منابع با ضریب 106، دسترسی محلی با ضریب 106، حمل‌ونقل پایدار و خلاق و ایمن با ضریب 16/105، حفاظت محیطی با ضریب 16/105 و انعطاف‌پذیری با ضریب 16/105 و سه عامل کلیدی تأثیرپذیر توسعۀ میان‌افزا شامل سرانه‌های شهری با ضریب 106، فضای کار و فعالیت با ضریب 16/105 و تراکم جمعیتی با ضریب 83/105 که بیشترین نقش را در بازآفرینی آیندۀ بافت‌های ناکارآمد کلان‌شهر تبریز با تأکید بر توسعۀ هوشمند شهری دارند، انتخاب شدند. همچنین نمودار به‌دست‌آمده از تأثیر مستقیم عوامل مبین ناپایداری سیستم و احتمال بسیار زیاد تغییرات شدید در آینده‌ای نزدیک است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Role of Smart Urban Development in the Development of the Dilapidated Areas of Tabriz City: A Case Study of 8th District of Tabriz

نویسندگان [English]

  • Arezoo Shafaati 1
  • Reza Valizade 2
  • Akbar Rahimi 3
  • Ali Panahi 2
1 Ph.D. Student of Urban Planning, Islamic Azad university, Tabriz, Tabriz.Iran
2 Prof. of Urban Planning, Islamic Azad university, Tabriz, Tabriz.Iran
3 Prof. of Green Space Engineering, Tabriz university, Tabriz, Tabriz.Iran
چکیده [English]

 
Extent Abstract
Introduction
New urbanization developments and the emergence of problems in the world have made the central cities of metropolitan areas more vulnerable to the adverse effects of urban development compared to other urban areas. Meanwhile, technological advances have accelerated the population change and increased urban populations. This volume of rapid urbanization has had a significant impact on ancient and historical textures. The ancient and historic cores of cities with a large population of mostly immigrants in recent years have been continually deformed and their textures have been eroded. Therefore, urban planners around the world are working to integrate models of urban development so as to meet the demands and expectations of today's world by integrating all aspects of urbanization.
One of the new concepts to address the current challenges of cities in the field of urban planning is smart city development. The smart city is at the heart of the evolution of the 3rd millennium and means opening up of new concepts in urban planning, which combines real-world and virtual world capabilities to solve urban problems. One of the most important projects for the development of worn-out textures, on which planners and city officials have now focused, is the idea of infill development. This theory is one of the categories of urban smart growth and if it is applied correctly, the development of old and worn-out urban areas can be strengthened.
Tabriz is one of the oldest residential centers of Iran and an important city in different natural, political, demographic, and other aspects. The metropolis needs several goals to refurbish and modernize the worn-out areas in the form of smart and infill developments so as to maintain its core pillars. One of these goals is providing the basis for optimal urban development and analyzing the infill development in the context of urban development. Prioritizing the indicators, providing sub-themes of the research subject, and identifying the key variables of interstate development policies were the goals of this research.
 
Methodology
A smart city has 6 features: smart shifting, smart economy, smart environment, smart community, smart life, and smart government. In the present study, the subsets of each of these 6 key factors, along with the infill development factors, were studied by measuring their interactions in a matrix. In this regard, the current study intended to identify the priority areas for future planning by examining different aspects of urban smart development and infill development and propose optimal strategies for effectively implementing such developments. The structural equation modeling was utilized to investigate the research conceptual model in detail. For this purpose, the opinions of 50 experts were gathered.
To estimate the impacts of smart growth and interdependent development, the researchers created a 53-by-53 matrix by taking into account 34 urban smart development subdivisions and 19 interdisciplinary development subsystems with regard to indigenous and territorial conditions within the system.
The 50 experts were provided with the matrix in order to identify the impact of each subsystem in the system.
 
Discussion
The researchers prepared a questionnaire to determine the weights of the criteria, besides conducting a survey on the opinions of the 50 experts in Tabriz University and Municipality.
A total of 53 criteria were identified in a table for the two main factors of smart development and interstate development. Then, by placing these factors in a 53-by-53 matrix, their effects on each other were determined after weighting them.
After determining the degree of influence and effectiveness of each of the smart development and infill development factors in the worn-out areas of Tabriz City, the relationship between these factors were investigated using Micmac software. With respect to the bi-directional variables, there was only one factor -- land use compatibility -- related to infill development and the rest of the components were among the factors that affected smart development, indicating the importance of having such development in urban growth and development. The future of the city of Tabriz in different aspects, as well as the development of its worn-out urban textures in particular, could be tied to this kind of development.
 
Conclusion
The current research was undertaken as the first step in studying the impacts of macroeconomic policies on sustainable development and infill development as two interrelated issues. Hence, new horizons were created for the smart development of the worn-out areas of Tabriz. The results showed the prominence of the 3 critical factors of technological infrastructure, creativity, and innovation and ultimately, social and corporate cohesion in the infill development of historic and worn-out areas.
A look at the results clearly revealed the impact of urban smart development on infill development that inevitably need to be further explored in planning the developments of the burnt urban areas so as to achieve a comprehensive development.
 
Keywords: urban smart development, infill development, regeneration, worn-out tissue, Tabriz City
 
References
- Alvarez, F. (2009). The future internet. Springer Heidelberg Dordrecht London New York.
- Aly, S. S., & Attwa, Y. A. (2013). Infill development as an approach for promoting compactness of urban form. WIT Transactions on Ecology and The Environment, WIT Press.
- American Planning Association (APA) (2006). Planning and urban design standards. New York: John Wiley and Sons, Inc.
- Basova, S., & Stefancova, L. (2017). Creative and smart public spaces. International Journal of Liberal Arts and Social Science, 5(1), 17-33.
- Caragliu, A., Bo, C. D., & Nijkamp, P. (2009). Smart cities in Europe. Third Central European Conference in Regional Science. CERS.
- Chiroma, M. A., Isa, A. H., Gana, B. A., & Bogoro, A. G. (2017). A review of infill development strategies in Nigeria. Journal of Applied Sciences in Environmental Sanitation3(8), 46-59.
- Farris, J. T. (2001). The barriers to using urban infill development to achieve smart growth. Journal of Housing Policy Debate, 12(1), 1-30.
- Harrison, C., & Donnelly, I. A. (2012). A theory of smart cities. Retried from IBM Cor.
- Kienitz, R. (2001). Models and guidelines for infill development. Maryland Department of Planning, Managing Maryland’s Growth.
- Korczak, J., & Kijewska, K. (2019). Smart logistics in the development of smart cities. Transportation Research Procedia, 39, 201-211.
- Kulpa, E., & Zamorano, L.(2015). How infill development can help stop urban sprawl. Retrieved from: http://thecityfix. com/blog/author/ekulpa/accessed on February 2016.
- Ligmann-Zielinska, A., Church, R., & Jankowski, P. (2005) .Sustainable urban land use allocation with spatial optimization. In 8th ICA workshop on generalization and multiple representation (pp. 1-18).
- Liu, L., Chen, W., Nie, M., Zhang, F., Wang, Y., He, A., … & Yan, G. (2016). Image cloud: Medical image processing as a service for regional healthcare in a hybrid cloud environment. Journal of Environmental Health and Preventive Medicine, 21(6), 563-571.
- Loo, B. P. Y., Cheng, A. H. T., & Nocholas, S. L. (2017). Transit-oriented development on greenfield versus infill sites: Some lessons from Hong Kong. Journal of Landscape and Urban Planning, 167, 37-48.
- Maccani, G., Donnellan, B., & Helfert, M. (2013). The development of a framework for sustainable connected cities for Dublin, Ireland. In: 18th International Sustainable Innovation Conference, Surrey, UK.
- Mahesa, R., Yudoko, G., & Anggoro, Y. (2019). Dataset on the sustainable smart city development in Indonesia. Data in Brief, 25, 104098.
- McConnell, V., & Wiley, K. (2010). Infill development: Perspectives and evidence from economics and planning. Discussion paper, JEL Classification Numbers: R11, R12, R14.
- Meijer, A. (2013). Governing the smart city: Scaling-up the search for socio-techno synergy. Utrecht School of Governance. Utrecht University.
- Merlin, L. A. (2018). The influence of infill development on travel behavior. Journal of Research in Transportation Economies, 67, 54-67.
- Moudon, A. V. (1997). Urban morphology as an emerging interdisciplinary field. Journal of Urban Morphology, 1(1), 3-10.
- Ooi, J. T., & Le, T. T. (2013). The spillover effects of infill developments on local housing prices. Journal of Regional Science and Urban Economics, 43(6), 850-861.
- Smart Growth Network (SGN) (2002). About smart growth. Retrieved from:
 www.smartgrowth.org/about.
- TGM Program Staff (2001). Commercial and mixed-use development. Oregon Transportation and Growth Management.
- Titu, M., Viinikka, A., Kopperoninen, L., & Geneletti, D. (2018). Balancing urban green space and residential infill development: A spatial multi-criteria approach based on practitioner engagement. Journal of Environmental Assessment Policy and Management, 20(03), 1840004.
- US Environmental Protection Agency. (2014). Attracting infill development in distressed communities: 30Strategies. Office of Sustainable Communities, Smart Growth Program. Retrieved from: www.epa.gov/smartgrowth.

کلیدواژه‌ها [English]

  • urban smart development
  • infill development
  • regeneration
  • worn-out tissue
  • Tabriz City

مقدمه و بیان مسئله

دامنه و ابعاد فرایند جهانی‌شدن آنقدر گسترده است که بر تمام شئون زندگی بشر تأثیر گذاشته است؛ تا جایی که برخی صاحب‌نظران از آن به‌منزلة بزرگ‌ترین رخداد تاریخ بشری یاد کرده‌اند (فرهادی محلی، 1390: 63). در این زمینه شهر به نقطة برخورد و انباشت بسیاری از فعالیت‌های شخصی و گروهی تبدیل شده است. چنین پدیده‌ای ریشه در سنن فرهنگی دارد که با نیروهای اجتماعی و اقتصادی شکل گرفته و بر این اساس در فرایند تبیین ابعاد کالبدی و غیرکالبدی شهر، نگاهی تکاملی در گذر زمان به خود گرفته است (Moudon, 1997: 4). در این میان، پیشرفت‌های تکنولوژیکی در کنار مباحث بیان‌شده به تغییرات جمعیتی سرعت بخشیده و جمعیت شهرها را با افزایش مواجه کرده است. این افزایش جمعیت در ابتدا بیشتر متوجه مراکز شهری و موجب برهم‌خوردن تعادل‌های اجتماعی و محیطی شده است (پوراحمد و همکاران، 1389: 74). این حجم از توسعۀ سریع شهرنشینی تأثیرات زیادی بر بافت‌های قدیمی و تاریخی بر جای گذاشته است. هستۀ قدیمی و تاریخی شهرها برای اسکان جمعیت زیادی که غالباً مهاجران سال‌های اخیر هستند، پیوسته دچار تغییر شکل شده که خود تخریب و فرسودگی بافت‌های اشاره‌شده را به همراه داشته است (عابدینی و خلیلی، 1398: 317). این بافت‌ها در گذشته به مقتضای زمان عملکرد منطقی و سلسله‌مراتبی داشتند، ولی امروزه ازلحاظ ساختاری و عملکردی دچار کمبودهایی شده‌اند که اغلب پاسخگوی نیاز ساکنان خود نیستند (حبیبی و همکاران، 1386: 16). در این زمینه یکی از مهم‌ترین طرح‌های توسعه‌ای بافت‌های فرسوده که هم‌اکنون نیز در کانون توجهات برنامه‌ریزان و مسئولان شهری قرار گرفته است، انگارۀ توسعۀ میان‌افزاست که به‌مثابة یکی از مقوله‌های رشد هوشمند شهری مطرح است و در صورت به‌کارگیری درست این نظریه، توسعۀ مناطق قدیمی و فرسودۀ شهرها به نقطۀ قوت این مناطق تبدیل می‌شود (Merlin, 2018: 57).

انگارة توسعة میان‌افزا، یکی از مفاهیم توسعه است که در سال‌های اخیر مطرح شده و زیرمجموعة رشد هوشمند و توسعة پایدار شهری محسوب می‌شود (طبیبیان و غنی، 1394: 947). این انگاره به‌مثابة راهکاری درزمینة بهبود عملکردی‌فضایی بافت‌های شهری (عمدتاً در بافت‌های سنتی و تاریخی) مطرح شده است (شفاعتی، 1389: 46). توسعۀ میان‌افزا صرفاً یک فعالیت کالبدی و شهرسازی نیست، بلکه ابعاد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست‌محیطی دارد (آیینی، 1388: 48). در این زمینه باید توجه داشت که توسعۀ میان‌افزا بخشی از فرایند توسعه و رشد شهر را نیز بر عهده می‌گیرد که این نگاه به توسعۀ میان‌افزا بیش از آنکه معطوف به محصول توسعه شود، در فرایند توسعه مدنظر قرار می‌گیرد (Chiroma et al., 2017: 100).

دربارة مشکلات بافت‌های فرسوده پس از مداخله از طریق توسعۀ میان‌افزا عنوان شده است که این بافت‌ها پس از جراحی‌های کالبدی و فیزیکی به دلیل وجود نقص‌های زیرساختی، اجتماعی، اقتصادی و... ، عملاً تغییر محتوایی نداشته‌اند و همچنین بازدهی‌شان کمتر از حد انتظار بوده است؛ به طوری که نبود جذابیت و سرزندگی و کیفیت زندگی کم از مشخصات بارز این بافت‌ها به شمار می‌رود (Farris, 2001: 3)؛ بنابراین هدایت چنین مداخله‌ای در بافت‌های فرسوده از طریق ایجاد ارتباط آن با پارادایم‌های توسعه‌ای نوین کلان نظیر شهر خلاق، شهر دانش‌بنیان، شهر هوشمند و... علاوه بر حل و فصل چالش‌های بافت فرسوده، این مناطق را به نقاط قوت و رقابت‌پذیر شهر تبدیل و مکان‌های سرزنده، شاداب و باکیفیت را به شهروندان اعطا می‌کند و همچنین باعث تعالی ارزش منطقه می‌شود (Basova & Stefancova, 2017: 18)؛ بر این اساس شهر هوشمند یکی از پرکاربردترین این پارادایم‌هاست که در طول سال‌های اخیر توجهات زیادی را به خود جلب کرده است (Mahesa, 2019: 2).

موضوع شهر هوشمند به راه‌حل‌های هوشمندانه‌ای اشاره دارد که برای شهرهای مدرن این امکان را فراهم می‌آورند که ازلحاظ کمی و کیفی تولید خود را بهبود بخشند (Caragliu, 2009: 13 ;Liu et al., 2016: 564). این مفهوم، فرصت‌های بی‌سابقه‌ای را برای مقابله با چالش‌های بزرگی فراهم می‌آورد که شهرها با آنها مواجه هستند (پوراحمد و همکاران، 1389: 74). یکی از این چالش‌ها، باززنده‌سازی مراکز فرسودۀ شهری در قالب این نوع توسعه است (Peiser, 2001: 279)؛ برای نمونه شهرهای هوشمند در اروپا عمدتاً بر مسائل مربوط به انرژی و پایداری تأکید کرده‌اند؛ این مسئله در احداث ساختمان‌ها و واحدهای همسایگی هوشمند تحت لیسانس بریام و تأثیرات اقتصادی در بافت‌های تاریخی دیده می‌شود (Meijer, 2013: 16; Harrison & Donnelly, 2012: 26)؛ بر همین اساس اثر این توسعه و تلفیق آن با نظریة توسعۀ میان‌افزا می‌تواند قدمی بسیار نوآورانه، اندیشمندانه و آینده‌نگرانه در مسیر مبحث باززنده‌سازی بافت‌های فرسوده محسوب شود؛ به بیان دیگر شهر هوشمند با ایجاد اجتماعی‌سازی، بهبود تصویر ذهنی، جوانب فعالیت و محتوا و درنهایت ارتباط و دسترسی انسان‌محورانه، به برنامه‌ریزی هرچه بهتر توسعۀ میان‌افزا کمک می‌کند (Aly & Attwa, 2013: 458).

شهر تبریز یکی از قدیمی‌ترین مراکز سکونتی ایران است که از جهات مختلف طبیعی، سیاسی، دموگرافیکی و... اهمیت دارد. این کلان‌شهر که یکی از شهرهای بزرگ کشور محسوب می‌شود و عنوان زیباترین و توسعه‌یافته‌ترین شهر کشور را یدک می‌کشد (براساس انتخاب سازمان ملل)، برای تبدیل مناطق فرسوده در قالب شهر هوشمند و میان‌افزا و رعایت ارکان اصلی آن نیازمند دستیابی به اهدافی چند است؛ یکی از این اهداف، فراهم‌کردن زمینة توسعة مطلوب شهری و تحلیل توسعة میان‌افزا در قالب توسعۀ شهری است. اولویت‌بندی شاخص‌ها و زیرشاخص‌های موضوع پژوهش و شناسایی متغیرهای کلیدی در سیاست‌گذاری‌های مربوط به توسعة میان‌افزا، هدف غایی این پژوهش است. در این زمینه پرسش‌هایی مطرح می‌شود:

  1. مهم‌ترین اولویت‌های توسعة میان‌افزا برای دستیابی به توسعۀ هوشمند شهری در کلان‌شهر تبریز چیست؟
  2. متغیرهای کلیدی پژوهش کدامند؟
  3. تأثیر مستقیم و غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر چگونه است؟

درزمینة سابقۀ مطالعۀ توسعۀ میان‌افزا و شهر هوشمند پژوهش‌های متعددی در داخل و خارج انجام شده است. پژوهش‌های مربوط به توسعۀ میان‌افزا ازنظر موضوعی، گونه‌شناسی متنوعی دارند که در جدول زیر به آنها اشاره شده است.

 

جدول 1. پیشینۀ پژوهش

Table 1. Research Background

نویسندگان داخلی

حیطۀ پژوهش‌های میان‌افزا

رفیعیان و همکاران (1389) دربارة قزوین، زیاری و همکاران (1394) دربارة شهر سردشت، صارمی (1392) دربارۀ بروجرد، پارسی و همکاران (1393) دربارۀ بجنورد، داداش‌پور و همکاران (1393) دربارة یزد و نسترن و قدسی (1395) دربارة منطقۀ 1 اصفهان

ارزیابی و سنجش قابلیت‌ها و ظرفیت‌ها، شناسایی قطعات و اولویت‌بندی فضاهای مستعد توسعة درونی

صدر موسوی و رحیمی (1392) دربارة تبریز، شیخی و همکاران (1392) دربارة بروجرد، سیف‌الدینی و همکاران (1392) دربارة خرم‌آباد و سلیمانی و همکاران (1394) دربارة سقز

موانع و چالش‌های میان‌افزایی شهری

نویسندگان خارجی

حیطۀ پژوهش‌های میان‌افزا

Farris

(2001)

موانع استفاده از توسعة میان‌افزا در نیل به رشد هوشمند

US Environmental Protection Agency

(2014)

مطالعۀ مزایای توسعة میان‌افزا و رشد هوشمند شهری به‌لحاظ اقتصادی و به‌ویژه تأثیرات زیست‌محیطی آن در کاهش آلودگی، بهبود کیفیت آب‌وهوا، جلوگیری از انتشار گازهای گلخانه‌ای، کاهش ترافیک و حمل‌ونقل و کاهش فشار توسعه در مناطق دورافتاده

Erica Kulpa and Luis Zamorano

(2015)

 

ارائۀ راهکارهایی برای استفاده از اراضی بایر و پیشنهاد راهبردهایی برای رشد هماهنگ و منسجم شهری به‌منظور توسعۀ میان‌افزای شهری

Tito et al.

(2018)

متعادل‌سازی فضای سبز شهری و توسعۀ میان‌افزای مسکونی با رویکرد چندعاملی فضایی براساس به‌کارگماری توسعه‌دهندگان

 

مطالعۀ حاضر نسبت به مطالعات پیشین از دو جنبه نوآوری و تفاوت دارد؛ اول اینکه موضوع مطالعه‌شده دربارة ارتباط متقابل شهر هوشمند و توسعۀ میان‌افزا، تاکنون در هیچ مطالعۀ داخلی و خارجی بررسی نشده است و این مطالعه، نخستین گام در این راه محسوب می‌شود. دوم اینکه روش پژوهش حاضر (تحلیل آثار متقابل- میک‌مک) تاکنون در مطالعات احیای مناطق فرسوده و تأثیرسنجی عوامل شهر هوشمند بر توسعۀ میان‌افزا استفاده نشده و این پژوهش، نخستین مطالعه در چنین چهارچوبی است. درنتیجه مطالعۀ حاضر ازلحاظ موضوع و روش نوآوری دارد و با مطالعات پیشین متفاوت است. در این زمینه پژوهش حاضر در نظر دارد با بررسی همه‌جانبۀ ادبیات و مؤلفه‌های شهر هوشمند و توسعۀ میان‌افزا، تأثیرات شهر هوشمند (به‌مثابة رویکردی از توسعۀ پایدار) بر توسعۀ میان‌افزا (به‌مثابة راهبردی نوین در توسعۀ شهری) و عوامل کلیدی این تأثیرگذاری را در شهر تبریز بررسی، شناسایی و تحلیل کند.

 

مبانی نظری پژوهش

شهر هوشمند

از سال 2000 به بعد رهیافت رشد هوشمند جای خود را به شهر هوشمند داد که بر پیشرفت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در برنامه‌ریزی، توسعه، پایداری و خدمات شهری استوار است (Harrison & Donnelly, 2011: 18) و از آن زمان به معنای هر نوع فناوری و توسعۀ عملکردهای شهری تکامل یافته است (Alvarez et al., 2009: 43). در این زمینه دولت‌ها دریافتند که آنها به منابعی از اطلاعات رایگان دسترسی دارند که با پاره‌ای از اهداف معاملاتی مانند صورت‌حساب‌های مصرف آب، انرژی، عوارض جاده‌ای و... به دست آمده است. این درک عمومی باعث نفوذ فناوری و توجه به زیرساخت‌های هوشمند به‌صورت گسترده در سراسر جهان شد (Harrison & Donnelly, 2011: 26). در این راستا، امروزه جهانی‌شدن شهرها را در اشکال رقابت پیش‌ناشناخته به سرمایه، منابع و طبقۀ خلاق در حوزۀ توسعۀ پایدار اتصال داده است. این چالش به آزمایش روش‌های جدید برنامه‌ریزی پایدار، طراحی، تأمین منابع مالی، ساخت‌وساز، حکومت و بهره‌برداری از زیرساخت‌های شهری و خدمات منجر شده است که به‌طور گسترده به نام «شهر هوشمند» شناخته می‌شود. بعضی از این روش‌ها به نقش‌های در حال ظهور فناوری اطلاعات مربوط هستند (Korczak & Kijewskam, 2019: 204). شهر هوشمند مکانی ممتاز برای توسعۀ پایدار است که در آن بر مسائلی مانند ترافیک، مصرف انرژی، آلودگی، تخریب سرزمین، باززنده‌سازی بافت‌های شهری و... از طریق یک رویکرد نوآورانه و نظام‌مند براساس ارتباط و تبادل اطلاعات با هدف بهینه‌سازی فرایندها تأکید شده است؛ بر این اساس شهر هوشمند امکان به‌روزرسانی و بهینه‌سازی زیرساخت‌ها و سیستم‌ها، بهبود کیفیت زندگی و حتی ساخت شهر با دسترسی بیشتر را میسر می‌سازد (Maccani et al., 2013: 7) و از این رو تأثیرات خود را بر باززنده‌سازی بافت‌های قدیمی و توسعۀ میان‌افزای این مناطق به وضوح نشان می‌دهد.

تجزیه و تحلیل عمیق ادبیات مربوط به شهرهای هوشمند نشان می‌دهد در تعاریف پژوهشگران بر بعضی مفاهیم در تعریف شهر هوشمند تأکید ویژه‌ای شده است؛ به طوری که استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در خدمات و زیرساخت‌های شهری، یکپارچگی سیستم‌های مختلف در برنامه‌ریزی و اجرا، همکاری سهام‌داران مختلف در همۀ مراحل توسعۀ شهری (ازجمله توسعۀ میان‌افزا)، سرمایه‌گذاری در سرمایۀ اجتماعی، استقلال در تصمیم‌گیری، حکمروایی مشارکتی، اتصال و یکپارچگی، خلاقیت، یادگیری و مدیریت منابع مختلف محلی، الفبای اولیۀ مفهوم شهر هوشمند است؛ بر این اساس استفاده از فناوری‌های هوشمند در ساختمان‌سازی و واحدهای همسایگی بافت قدیم (LEED & BREAAM) می‌تواند نمونة روشنی در احیای بافت‌های قدیمی و فرسوده باشد.

 

توسعۀ میان‌افزا

توسعۀ میان‌افزا، توسعه‌ای معمولاً مسکونی روی قطعه‌زمینی است که در میان ساختمان‌ها باقی مانده است (Kienitz, 2001: 5)؛ به بیان دیگر، توسعۀ میان‌افزا بازیافت اراضی خالی داخل نواحی شهری است (Ooi & Le, 2013: 855) که از خدمات زیرساختی مختلف مانند جاده، دسترسی، آب و برق برخوردار است (Loo et al., 2017: 40) و از آنها برای رفع نیازهای شهر بهره گرفته می‌شود. این رویکرد در راستای توسعۀ درون‌زا و پیشگیری از آثار مخرب توسعۀ پراکنده، پس از توسعۀ پایدار در جنبش شهرسازی نوین مطرح شد. برای اجرایی‌شدن اصول این جنبش، رشد هوشمند ارائه شد که در مقیاس کلان توسعۀ درون‌زا را مدنظر قرار می‌دهد (جدول 2).

جدول 2. رویکردهای نظری مرتبط با توسعۀ میان‌افزا

Table 2. Theoretical approaches related to infill development

رویکرد نظری

اصول و ابعاد مرتبط با توسعۀ میان‌افزا

رویکردهای نظری سطح کلان

 

توسعۀ پایدار

افزایش فشردگی کالبدی در توسعۀ شهری، کاهش پراکندگی شهری، پرکردن بافت موجود شهر، افزایش متعادل تراکم، نوسازی و بازسازی مناطق متروک و فرسوده، احیا و تغییر کاربری بناهای قدیمی، کاهش فاصلۀ محل کار و زندگی، کاهش استفاده از اتومبیل، کاهش آلودگی‌های محیطی (رهنما و عباس‌زاده، 1387: 93)

جنبش شهرسازی نوین

پیاده‌مداری، کاربری‌های مختلط و متنوع، مسکن مختلط، افزایش تراکم، حمل‌ونقل هوشمند و پایداری (Ligmann et al., 2005)

رویکردهای نظری هم‌سو

شهر فشرده

تراکم زیاد، کاربری‌های مختلط شهری و استفاده از سیستم حمل‌ونقل عمومی کارا و همچنین تشویق پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری (پورمحمدی و قربانی، 1382: 93)

رشد هوشمند

اختلاط کاربری، خلق گستره‌ای از فرصت‌ها و گزینه‌های مسکونی، خلق محله‌های قابل پیاده‌روی، تقویت و هدایت توسعه به سوی جوامع موجود، فراهم‌کردن تنوعی از گزینه‌های حمل‌ونقل، تشویق جامعه و سرمایه‌داران به مشارکت در تصمیمات توسعه (SGN, 2002)

 

رویکردهای نظری مکمل

توسعه با رویکرد کاربری مختلط

ترکیب انواع کاربری تجاری، فرهنگی‌تفریحی، اداری و... با کاربری مسکونی به‌صورت عمودی یا افقی در کنار هم (TGM Program Staff, 2001)

توسعه برمبنای شبکۀ حمل‌ونقل عمومی

ترویج حمل‌ونقل عمومی، پیاده‌محوری و نیز استفادۀ ترکیبی از کاربری‌ها (APA, 2006: 404)

 

درحقیقت فصل مشترک شهر هوشمند و توسعۀ میان‌افزا این است که هر دو شیوۀ توسعه، شیوه‌هایی‌ پیشنهادی برای اصلاح روندهای توسعه هستند؛ یکی در حوضۀ سیاست‌گذاری کلان (در رابطه با اقتصاد، محیط، حمل‌ونقل و...) و دیگری بیشتر در حوضه‌های کالبدی و خرد. هم‌اکنون ازجمله مزایایی که برای توسعۀ میان‌افزا بیان می‌شود، مزایای زیست‌محیطی و ارتقای شاخص‌های توسعۀ پایدار شهری است که در پژوهش حاضر، شهر هوشمند نمود جدیدتری از توسعۀ شهری پایدار را به عرصۀ این تقابل‌های هم‌راستا می‌آورد.

 

روش‌شناسی پژوهش

معرفی منطقۀ پژوهش

منطقة تاریخی تبریز دربرگیرندة مهم‌ترین عناصر شهری شامل بازار، مراکز مهم سیاسی‌اداری و عناصر تاریخی است. از عناصر مهم شهری، باروی قدیم شهر است که آثار آن هنوز کم‌وبیش باقی است. شهر تبریز از ابتدا در مجاورت این محدوده شکل گرفته و روند تکاملی و توسعة خود را طی کرده است و نمادها و نشانه‌های تاریخی شهر نیز در این محدوده هنوز جایگاه خود را حفظ کرده‌اند. مجموعة مسجد جامع، مجموعة ارگ علی‌شاه، مسجد کبود، مجموعة صاحب‌الامر، بازار، محله‌های قدیمی و بارو، دروازه‌ها و محورهای تاریخی، استخوا‌ن‌بندی محدوده را تشکیل می‌دهند. ازلحاظ کالبدی چهار مجموعة شاخص صاحب‌الامر، مسجد جامع، مسجد کبود و ارگ علی‌شاه به همراه امتداد با بازار، استخوان‌بندی شهر تبریز را شکل داده‌اند (نقش جهان پارس، 1386: 17). تبریز 24 محلة قدیمی دارد و در پنجاه سال گذشته، تعدادی از روستاهای اقماری و حومۀ تبریز به این مادرشهر پیوسته و در ردیف محله‌های شهر قرار گرفتند. براساس طرح جامع شهر شهرداری تبریز برای ارائۀ خدمات مناسب به شهروندان و با توجه به بافت قدیمی، مسائل حاشیه‌نشینی، گسترش و توسعۀ شهر و عدم تمرکزگرایی، شهر تبریز به ده منطقۀ شهرداری تقسیم شد. از میان این مناطق دهگانه، منطقة هشت، منطقۀ تاریخی و فرهنگی تبریز شناخته می‌شود (خاماچی، 1384: 16) که نیازمند تحقق توسعۀ میان‌افزا در راستای توسعۀ پایدار این منطقه است. بافت قدیم به علت داشتن موقعیت مرکزی (بازار) از دیرباز انواع کارکردهای شهری به‌ویژه فعالیت‌های تجاری و بازرگانی، مذهبی و تفریحی را داشته که علاوه بر نیازهای ساکنان خود شهر، نیازهای نواحی دوردست (فراتر از مرزهای جغرافیایی خود) را نیز تأمین می‌کرده است. با شروع عملیات اجرایی شهرسازی مدرن که عمدتاً با هدف توسعة شتابزدة شبکه‌های ارتباطی انجام می‌شود، عملکردهای بافت قدیمی ازجمله کارکردهای بازار رو به ضعف می‌گذارد. در شرایط کنونی، محدودة بافت به‌ویژه بازار با تراکم فعالیتی زیادی مواجه است. گرایش به احداث واحدهای تجاری و خدماتی‌‌اداری در نزدیکی بازار، فشار زیادی به محدودة مسکونی وارد می‌کند (محمدزاده و همکاران، 1384: 19).

شکل 1. منطقۀ 8 شهرداری تبریز

Figure 1. District 8 of Tabriz Municipality

 

روش پژوهش

در پژوهش حاضر، در بخش کیفی که هدف از آن، شناسایی و استخراج پیشران‌های مؤثر شهر هوشمند بر توسعۀ میان‌افزا بود، منابع و اسناد معتبر علمی استفاده شد که در گام اول آنها را شرح می‌دهیم. در بخش کمی نیز، با ملاحظۀ الزام آشنابودن گروه خبرگان با مطالعات تطبیقی و اصطلاحات علمی و تخصصی، دانش آینده‌پژوهی و همچنین با توجه به سوابق مطالعاتی و آموزشی افراد، پژوهشگر ملزم به استفاده از تعداد محدودی از افراد شد؛ بر این اساس برای جمع‌آوری اطلاعات از روش پرسش‌نامه و مصاحبه با خبرگان حوزۀ پژوهش استفاده شد. در این راستا، هیچ قانون صریحی دربارة تعداد متخصصان وجود ندارد و بسته به هدف دلفی، وسعت، زمان جمع‌آوری داده‌ها و منابع دردسترس، تعداد شرکت‌کنندگان معمولاً بین 15 تا 50 نفر برآورد می‌شود (بلالی، 1394). در این پژوهش با توجه به بدیع‌بودن موضوع، از 50 متخصص در حوزۀ بافت فرسوده، توسعۀ میان‌افزا و الگوهای نوین توسعۀ شهری استفاده شد که بیشتر آنها از استادان دانشگاههای تبریز، دانشجویان دکتری آشنا با موضوع پژوهش و کارشناسان بافت قدیم بودند. نحوۀ انتخاب مشارکت‌کنندگان در این پژوهش به شیوۀ هدفمند و دردسترس بوده است. پژوهشگران برای برآورد تأثیر عوامل توسعۀ هوشمند بر توسعۀ میان‌افزا، با لحاظ‌کردن تعداد 34 زیرشاخص توسعۀ شهری هوشمند (شمارۀ 1 تا 34) و 19 زیرشاخص توسعۀ میان‌افزا (35 تا 53) (جدول 2)، با ملاحظۀ شرایط خاص بافت‌های فرسودۀ شهر تبریز در چهارچوب یک سیستم، برای تشکیل ماتریس 53 در 53 اقدام و شاخص‌ها را کارشناسان با روش معادلات ساختاری با توجه به شرایط بومی، سرزمینی، اجتماعی، اقتصادی، زیرساختی و نهادی کلان‌شهر تبریز وزن‌دهی کردند. پژوهشگران ابتدا براساس موضوع و هدف پژوهش برای مطالعه و بررسی شاخص‌های توسعۀ شهری هوشمند اقدام کردند که در این دیدگاه شهر هوشمند شامل 6 بعد (مردم هوشمند، زندگی هوشمند، محیط‌زیست هوشمند، حرکت هوشمند، اقتصاد هوشمند و حکمرانی هوشمند) کلی است و زمانی که شهر عملکرد مناسبی در شش بعد داشته باشد، توسعه یافته است؛ بر این اساس در پژوهش حاضر از شاخص‌ها و مفاهیم این دیدگاه استفاده می‌شود. پس از غربالگری شاخص‌های بالقوۀ مؤثر بر توسعۀ میان‌افزا براساس نظرات متخصصان، تعداد 34 زیرشاخص شهر هوشمند انتخاب شد که در تحلیل‌های پیش رو از آنها استفاده خواهد شد؛ همچنین درزمینة توسعۀ میان‌افزا تعداد 19 زیرشاخص شناسایی شد (جدول 3).

جدول 3. زیرشاخص‌های پژوهش

Table 3. Research sub-indicators

زیرشاخص‌های شهر هوشمند

زیرشاخص‌های توسعۀ میان‌افزا

میزان صلاحیت- میل به یادگیری همیشگی- کثرت اجتماعی و قومی- انعطاف‌پذیری- خلاقیت- جهان‌بینی و روشنفکری- مشارکت در زندگی عمومی- دسترسی محلی- دسترسی بین‌المللی- دسترسی به زیرساخت‌های ICT- حمل‌ونقل پایدار، خلاق و ایمن- امکانات فرهنگی- شرایط سلامتی- امنیت فردی- کیفیت مسکن- خدمات آموزشی- جذابیت گردشگری- انسجام اجتماعی- روح نوآورانه- کارآفرینی- بهره‌وری- انعطاف‌پذیری بازار کار- مقبولیت بین‌المللی- قابلیت تغییر- مشارکت در تصمیم‌گیری- خدمات عمومی و اجتماعی- حکومت شفاف- دیدگاهها و راهبردهای سیاسی- جذابیت شرایط طبیعی- آلودگی- حفاظت محیطی- مدیریت پایدار منابع- دسترسی به حمل‌ونقل عمومی- دسترسی به فضاهای سبز و عمومی

نفوذپذیری- مسکن مقرون به صرفه- کیفیت بناها- وجود بناهای مخروبه و متروکه- وجود اراضی بایر و ساخته‌نشده- وجود بافت‌های فرسوده- تراکم جمعیتی- بهره‌وری زمین- تعداد طبقات- اندازۀ قطعات- دانه‌بندی- سرانه‌های شهری- اسکلت ساختمان‌ها- جنس مصالح به‌کاررفته- سازگاری کاربری‌ها- کاربری‌های آلاینده- فضای کار و فعالیت- استفاده از وسایط نقلیۀ شخصی و عمومی- جمع‌آوری و دفع زباله و فاضلاب

 Toppeta, 2010; Lombardi & Garaglu, 2011; Giffinger et al., 2007)Source of smart city sub-indicators):

بر این اساس، شکل زیر مدل مفهومی پژوهش را به تصویر می‌کشد.

1. مردم هوشمند؛ 2. اقتصاد هوشمند؛ 3. جابه‌جایی هوشمند؛ 4. مدیریت هوشمند؛ 5. زندگی هوشمند و 6. محیط‌زیست هوشمند

 

گردآوری داده‌ها به روش:

 اسنادی و پیمایشی

روش تجزیه و تحلیل داده‌ها:

معادلات ساختاری

اثبات فرضیه‌های پژوهش

نتیجه‌گیری

1.         ویژگی‌های شبکه

2.        ویژگی‌های بصری

3.        ....

4.       سیاست‌ها، قوانین و مقررات

پارادایم توسعة میان‌افزا و رشد هوشمند شهری در کلان‌شهرها؛ نمونه: کلان‌شهر تبریز

 

شهر خلاق

شهر هوشمند

شهر دانش‌بنیان

Florida, 2002 Laundry, 2005

 

Bolier, 1998 Caldwell, 2002

Bolier, 1998

Carillo, 2002

Igitsanlar, 2005

مؤلفه‌های توسعة میان‌افزا

مؤلفه‌های رشد هوشمند

توسعة میان‌افزا

نتیجه‌گیری

 

 

 

شکل 2. مدل مفهومی پژوهش

Figure 2. Conceptual model of research

یافته‌های پژوهش

برآورد متغیرهای کلیدی شهر هوشمند و توسعۀ میان‌افزا

 در این زمینه، پژوهشگران پرسش‌نامه‌ای برای تعیین وزن معیارها تنظیم و از 50 نفر از کارشناسان متخصص مرتبط در دانشگاه و شهرداری تبریز نظرسنجی کردند. تعداد 53 معیار در جدول مربوط به دو عامل اصلی توسعۀ هوشمند و توسعۀ میان‌افزا شناسایی شد؛ سپس با قراردادن این عوامل در یک ماتریس 53 در 53، تأثیر هرکدام از این عوامل بر یکدیگر با وزن‌دهی به عوامل (از صفر تا 3) مشخص شد. تمامی عوامل دخیل همچون سیستمی با عناصر درهم‌تنیده و به‌صورت یک ساختار در نظر گرفته و ارتباطات این عوامل با هم سنجیده و عوامل برتر دارای تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بیشتر استخراج می‌شود. این عوامل برتر می‌توانند در جهت سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و باززنده‌سازی مناطق فرسوده (منطقۀ 8) به کار گرفته شوند.

در ماتریس متقاطع، جمع اعداد سطرهای هر متغیر نیز میزان اثرپذیری آن متغیر را از متغیرهای دیگر نشان می‌دهد. براساس نتایج تحلیلی این ماتریس، متغیر امکانات محلی، مهارت‌های اطلاعاتی، مداخلات مدیریتی، وضعیت اقتصادی و محل جغرافیایی بیشترین تأثیر را در سیستم داشتند.

به‌منظور تحلیل نتایج با یک روش ساده می‌توان دریافت که تأثیر متغیرها با در نظر گرفتن تعداد گروههای ارتباطی در ماتریس تشکیل‌شده قابل سنجش است. متغیری که بر تعداد محدودی از متغیرها اثر مستقیم دارد، تأثیرگذاری اندکی نیز بر کل سیستم دارد؛ به این ترتیب اثرپذیری مستقیم یک متغیر را نیز می‌توان با درنظرگرفتن ستون مربوط در ماتریس بررسی کرد؛ بنابراین مجموع عددهای هر سطر نشان‌دهندۀ اثرگذاری متغیر مربوط و مجموع هر ستون نمودار اثرپذیری آن متغیر است؛ پس تمام متغیرها و محیط‌های دربرگیرندۀ آنها را می‌توان با نمایش آنها در یک نمودار مفهومی با محور مختصات (اثرگذاری- اثرپذیری) نمایش داد.

جدول 4. اثرگذاری و اثرپذیری متقابل عوامل توسعة هوشمند و توسعة میان‌افزا

منبع: محاسبات نگارندگان در محیط نرم‌افزار FL MicMac

Table 4. Interaction and Impactability of smart development and infill development factors

Source: Authors' calculations in FL MicMac software environment

نام متغیر

اثرگذاری مستقیم

(Direct Influence)

اثرپذیری مستقیم

(Direct Dependance)

رتبة اثرگذاری

میزان اثرگذاری

رتبة اثرپذیری

میزان اثرپذیری

1. میزان صلاحیت

47

88.33

47

84.66

2. میل به یادگیری همیشگی

36

93.66

39

89

3. کثرت اجتماعی و قومی

43

90

41

88

4. انعطاف‌پذیری

9

104.33

12

103.5

5. خلاقیت

2

106

18

101

6. جهان‌بینی و روشنفکری

23

99.83

29

97

7. مشارکت در زندگی عمومی

15

102.6

22

100.33

8. دسترسی محلی

6

105.16

43

87.66

9. دسترسی بین‌المللی

35

94.66

34

92

10. دسترسی به زیرساخت‌های ICT

30

95.83

19

101

11. حمل‌ونقل پایدار، خلاق و ایمن

7

105.16

15

102.33

12. امکانات فرهنگی

25

98.16

8

105.16

13. شرایط سلامتی

37

93.66

27

98.5

14. امنیت فردی

24

98.66

5

106

15. کیفیت مسکن

44

89.66

11

104.33

16. خدمات آموزشی

31

95.33

28

98.16

17. جذابیت گردشگری

33

95

6

106

18. انسجام اجتماعی

16

102.6

30

96.83

19. روح نوآورانه

3

106

23

100.16

20. کارآفرینی

17

102.66

37

91.16

21. بهره‌وری

18

102.66

25

99.33

22. انعطاف‌پذیری بازار کار

26

97.5

35

91.5

23. مقبولیت بین‌المللی

41

91.33

16

101.83

24. قابلیت تغییر

21

101

52

79.5

25. مشارکت در تصمیم‌گیری

27

97

51

79.66

26. خدمات عمومی و اجتماعی

13

103.16

17

101.83

27. حکومت شفاف

19

101.83

53

74.5

28. دیدگاهها و راهبردهای سیاسی

12

103.5

48

84.5

29. جذابیت شرایط طبیعی

20

101.83

9

105.16

30. آلودگی

34

94.83

21

100.66

31. حفاظت محیطی

10

104.33

1

106.83

32. مدیریت پایدار منابع

4

106

2

106.83

33. دسترسی به حمل‌ونقل عمومی

14

103.16

44

86.83

34. دسترسی به فضاهای باز و سبز عمومی

32

95.33

46

84.83

35. نفوذپذیری

46

89.33

42

88

36. مسکن مقرون به صرفه

40

91.66

3

106.83

37. کیفیت بناها

38

93.66

36

91.33

38. وجود بناهای مخروبه و متروکه

42

90.83

24

99.83

39. وجود اراضی بایر و ساخته‌نشده

45

89.66

33

93

40. وجود بافت‌های فرسوده

39

92.83

26

98.66

41. تراکم جمعیتی

1

106.83

7

106

42. بهره‌وری زمین

11

104.33

4

106.83

43. تعداد طبقات

50

78.66

38

89.33

44. اندازة قطعات

51

78.66

49

84

45. دانه‌بندی

49

81.83

45

86.16

46. سرانه‌های شهری

5

106

40

88.66

47. اسکلت ساختمان‌ها

53

56.66

50

81.33

48. جنس مصالح به‌کاررفته

52

60.33

32

93.66

49. سازگاری کاربری‌ها

28

96.83

31

96.16

50. کاربری‌های آلاینده

29

96

10

105.16

51. فضای کار و فعالیت

8

105.16

20

101

52. استفاده از وسایط نقلیة شخصی و عمومی

22

101

13

103.5

53. جمع‌آوری و دفع زباله و فاضلاب

48

87.5

14

102.66

 

براساس نتایج به‌دست‌آمده از ماتریس تأثیر عناصر، تأثیرگذارترین عامل کلیدی به متغیر تراکم جمعیتی با ضریب تأثیر 83/106 مربوط است و پس از آن عناصر خلاقیت، روح نوآورانه و مدیریت پایدار منابع و سرانه‌های شهری به‌طور مشترک با ضریب 106، در بین 5 مؤلفۀ کلیدی بسیار تأثیرگذار سیستم قرار گرفتند؛ بر این اساس، متغیرهایی نظیر اسکلت ساختمان‌ها (با ضریب 66/56)، جنس مصالح به‌کاررفته (با ضریب 33/60)، اندازۀ قطعات و تعداد طبقات (با ضریب 66/78)، کمترین تأثیر را در سیستم دارند. همچنین براساس نتایج به‌دست‌آمده از عوامل تأثیرپذیر، متغیر حفاظت محیطی، مدیریت پایدار منابع، مسکن مقرون به صرفه و بهره‌وری زمین با ضریب مشترک 83/106 و امنیت فردی با ضریب 106، به‌مثابة تأثیرپذیرترین عوامل سیستم شناسایی شدند. در این راستا، مؤلفۀ حکومت شفاف (5/74)، قابلیت تغییر (5/79)، مشارکت در تصمیم‌گیری (66/79)، اسکلت ساختمان‌ها (33/81) و اندازۀ قطعات (84) به‌مثابة کم‌تأثیرپذیرترین عوامل سیستم شناسایی شدند. جدول 5، 10 عامل کلیدی تأثیرگذار و 10 عامل کلیدی تأثیرپذیر را نشان می‌دهد.

جدول 5. تأثیرگذارترین و تأثیرپذیرترین عوامل مستقیم و غیرمستقیم سیستم براساس ماتریس نتایج

Table 5. The most effective and influential direct and indirect factors of the system based on the results matrix

تأثیرگذارترین عوامل مستقیم سیستم

تأثیرپذیرترین عوامل مستقیم سیستم

1.                    تراکم جمعیتی

2.                    خلاقیت

3.                    روح نوآورانه

4.                    مدیریت پایدار منابع

5.                    سرانه‌های شهری

6.                    دسترسی محلی

7.                    حمل‌ونقل پایدار، خلاق و ایمن

8.                    فضای کار و فعالیت

9.                    انعطاف‌پذیری

10.                 حفاظت محیطی

1.                    حفاظت محیطی

2.                    مدیریت پایدار منابع

3.                    مسکن مقرون به صرفه

4.                    بهره‌وری زمین

5.                    امنیت فردی

6.                    جذابیت گردشگری

7.                    تراکم جمعیتی

8.                    امکانات فرهنگی

9.                    جذابیت شرایط طبیعی

10.                 کاربری‌های آلاینده

 

متغیرهای بسیار تأثیرگذار مستقیم و غیرمستقیم سیستم را می‌توان در جدول 5 مشاهده کرد که هرکدام از آنها تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بسیاری نسبت به دیگر متغیرهای سیستم دارند و به‌راحتی می‌توان نقش کلیدی متغیرهای توسعۀ هوشمند شهری را در تأثیرگذاری برای دستیابی به اهداف توسعۀ هوشمند و توسعۀ میان‌افزا مشاهده کرد.

تصویرسازی از نتایج زبانی

در این بخش پژوهشگران برای به تصویر کشیدن نتایج به‌دست‌آمده از ارزش‌های زبانی، دو طرح از اطلاعات مطلق و نسبی را به کار گرفتند. این طرح‌ها در ادامه توصیف شده‌اند:

 

نقشۀ حرارتی نتایج زبانی

در ابتدا پژوهشگران برای داشتن دورنمای کلی از تمام سیستم و شدت تأثیرگذاری و تأثیرپذیری فعل و انفعالاتی که در آن روی می‌دهد، شاخص‌هایی را به تصویر می‌کشند که تأثیرگذاری و تأثیرپذیری‌شان در انتهای فرایند میک‌مک فازی زبانی مشخص شده است (شکل 2). هر مربع موجود در تصویر به یک درهم‌تنیدگی احتمالی تأثیرگذاری و تأثیرپذیری شاخص‌های مختلف در بخش‌های مختلف سیستم مربوط است و شدت رنگ قرمز، تعداد شاخص‌هایی را نشان می‌دهد که در نتایج به‌صورت ادغام‌شده هستند. شکل اشاره‌شده را می‌توان برای دو عمل مستقیم و غیرمستقیم انجام داد که این نتایج را به‌صورت ساده و قابل فهم به تصویر می‌کشد. درنتیجه رفتار کل سیستم در این طرح به‌صورت بیشتری قابل تجزیه و تفسیر است. صورت خلاصه‌شدۀ این مرحله بسته به تنظیمات تعداد N در نرم‌افزار انجام می‌پذیرد که باید مقادیر فرد (3، 5 و 9) را به خود اختصاص دهد و میزان‌کردن این مرحله به عهدۀ متخصص است. در این پژوهش، پژوهشگران تعداد N= 9 را انتخاب کردند.

شکل 3. نقشۀ حرارتی روش مستقیم

Figure 3. Direct method thermal map

 

 

در پژوهش حاضر، نقشه‌های حرارتی، وزن‌های زبانی حد متوسط سیستم را نشان می‌دهد که خروجی این نتایج است. همان‌طور که در شکل 3 مشاهده می‌شود، نتایج روش غیرمستقیم به‌صورت کوتاه و مختصر نشان داده شده است. دلیل این امر، پنهان‌کردن بخشی از نتایج و هدایت آن به سوی یک پاسخ همسان برای جلوگیری از به دام افتادن در معایب فرایندهای زبانی بسیار، پس از انجام محاسبات طولانی است. در مطالعۀ موردی ما، این طرح‌ها به متخصص اجازۀ کنترل سیستم را در نگاه اول می‌دهد؛ به بیان دیگر، بیشتر عوامل، سطح نسبی متوسط و بالاتر از خط وسط از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری را نشان می‌دهند که این نشان از ارتباط قوی و بسیار تأثیرگذار عوامل بر یکدیگر درون سیستم دارد. همچنین نقشه‌های حرارتی به‌مثابة روش تجمیع‌کنندۀ عوامل عمل می‌کنند؛ زیرا آن دسته از متغیرهای تجمیعی که تأثیرگذاری و تأثیرپذیری همسانی دارند، می‌توانند یک نقش مشابه در سیستم بازی کنند.

 

سطح تأثیرگذاری و تأثیرپذیری فازی با اطلاعات قطعی

در شکل 4 پژوهشگران تأثیرگذاری و تأثیرپذیری مستقیم هر شاخص را در یک طرح دوبعدی نشان می‌دهند.

شکل 4. چارت تأثیرگذاری و تأثیرپذیری فازی در روش مستقیم (خروجی توسط نرم‌افزار FL Micmac)

Figure 4. Fuzzy Influence and Influence Chart in Direct Method (Output by FL Micmac Software)

 

 

 هر نقطۀ مشخص‌شده در شکل نشان‌دهندۀ یک متغیر است که با یک جفت از ارزش‌های قطعی و معین برای زیرمعیار تأثیرگذار و تأثیرپذیر کلی غیرفازی‌شده در مناطق گوناگون سیستم قرار می‌گیرد. اعداد فازی مثلثی، نتایج مجموعه‌های زبانی هستند که محاسبه شده‌اند. در این رابطه، پژوهشگران قادر به طبقه‌بندی نقش هر متغیر در کل سیستم به‌وسیلۀ ساخت تأثیرگذاری و تأثیرپذیری آن با توجه به دیگر معیارها هستند؛ بنابراین پژوهشگران به‌دنبال بررسی شدت تأثیر این متغیر در سطح قطعی هستند که ایده‌ای دقیق‌تر از رفتارش را در سیستم ارائه می‌کند. در روش مستقیم، پژوهشگر می‌تواند نتایج خروجی متغیرها را در سمت شمال غرب و جنوب شرق مشاهده کند که به ترتیب در درجۀ ضعیف تا متوسط از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری هستند؛ در حالی که متغیرهای قرارگرفته در شمال شرق به همراه متغیرهای قرارگرفته در جنوب غرب سیستم نشان‌دهندة درجة متوسط تا قوی تأثیرگذاری و تأثیرپذیری در سیستم هستند. هر عدد نشان‌دهندة نقش یک متغیر است که در این پژوهش تعداد آنها 53 متغیر است. با توجه به مطالب اشاره‌شده، این متغیرها در روش مستقیم با درجۀ تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بسیار زیاد و با اختلاف زیاد از سایر متغیرها در شکل 4 مشخص هستند. در این راستا، جدول 6 نتایج به‌دست‌آمده از پراکندگی متغیرها را در نمودار و نقش هریک از آنها را در سیستم نشان می‌دهد.

جدول 6. تفسیر عوامل نمودار چهارگانۀ سیستم تأثیر

Table 6. Interpretation of the factors of the four diagrams of the impact system

عنوان

لیست متغیرها

متغیرهای تأثیرگذار سیستم

(ناحیۀ شمال غرب نمودار، بیشترین تأثیرگذاری و کمترین تأثیرپذیری)

سرانه‌های شهری، دسترسی محلی، کارآفرینی، حکومت شفاف، مشارکت در تصمیم‌گیری، دیدگاهها و راهبردهای سیاسی، دسترسی به حمل‌ونقل عمومی، قابلیت تغییر، انعطاف‌پذیری بازار کار

متغیرهای دووجهی سیستم

(ناحیۀ شمال شرق نمودار، بیشترین تأثیرگذاری و تأثیرپذیری)

خلاقیت، مدیریت پایدار منابع، تراکم جمعیتی، انسجام اجتماعی، مشارکت در زندگی عمومی، میل به یادگیری همیشگی، امکانات فرهنگی، کاربری‌های آلاینده، دسترسی به زیرساخت‌های ICT، سازگاری کاربری‌ها، سیستم حمل‌ونقل پایدار و خلاق و ایمن، خدمات عمومی و اجتماعی، انعطاف‌پذیری، بهره‌وری زمین، جذابیت شرایط طبیعی، امنیت فردی، آلودگی، جهان‌بینی و روشنفکری

متغیرهای تأثیرپذیر سیستم

(ناحیۀ جنوب شرق نمودار، کمترین تأثیرگذاری و بیشترین تأثیرپذیری)

شرایط سلامتی، وجود بافت‌های فرسوده، وجود بناهای مخروبه و متروکه، کیفیت بناها، جذابیت گردشگری، مقبولیت بین‌المللی، کیفیت مسکن، وجود بناهای مخروبه و متروکه، جمع‌آوری و دفع زباله و فاضلاب

متغیرهای مستقل سیستم

(ناحیۀ جنوب غرب نمودار، کمترین تأثیرگذاری و تأثیرپذیری) (قابل چشم‌پوشی)

میل به یادگیری همیشگی، کثرت اجتماعی و قومی، نفوذپذیری، قدمت بنا، وجود اراضی بایر و ساخته‌نشده، میزان صلاحیت، تعداد طبقات، اندازة قطعات، دانه‌بندی، دسترسی به فضاهای باز و سبز عمومی

 

نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف بررسی و شناسایی مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار توسعۀ هوشمند شهری بر متغیرهای توسعۀ میان‌افزای بافت‌های فرسودۀ کلان‌شهر تبریز انجام شده است. در این مطالعه برای شناسایی متغیرهای اولیۀ پژوهش از روش تحلیل محتوا (داده‌کاوی متن‌پایه) و روش دلفی هدفمند به‌صورت اجماع کارشناسی و سپس از روش تحلیل آثار متقابل/ ساختاری برای بررسی میزان و چگونگی اثرگذاری مؤلفه‌های توسعۀ هوشمند بر توسعۀ میان‌افزا و درنهایت شناسایی عوامل کلیدی متغیرهای پژوهش استفاده شد؛ در این راستا، برای تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار کاربردی Fuzzy Linguistic Micmac  استفاده شد. براساس تعداد عوامل، ابعاد ماتریس 53*53 تشکیل شد که در یک طرف عوامل شهر هوشمند و در طرف دیگر، متغیرهای میان‌افزایی در نظر گرفته شدند.

آنچه از وضعیت صفحۀ پراکندگی متغیرهای مؤثر در پژوهش در کلان‌شهر تبریز می‌توان درک کرد، وضعیت ناپایدار سیستم و احتمال تغییرات سریع و شدید سیستم در آینده است. جز چند عامل محدود که نشان از اثرگذاری زیاد در سیستم دارند، بقیة متغیرها از وضعیت تقریباً مشابهی نسبت به همدیگر برخوردارند؛ بنابراین پنج دسته متغیر (عوامل تأثیرگذار، دووجهی، تأثیرپذیر، مستقل و متغیرهای ریسک) قابل شناسایی هستند.

درنهایت از میان 53 عامل یادشده، 10 عامل بسیار تأثیرگذار (7 متغیر توسعۀ هوشمند شامل «خلاقیت»، «روح نوآورانه»، «مدیریت پایدار منابع» با ضرایب مشابه 106، «دسترسی محلی»، «حمل‌ونقل پایدار، خلاق و ایمن» با ضرایب مشابه با ضریب 16/105، «حفاظت محیطی» و «انعطاف‌پذیری» با ضرایب مشابه 33/104 و 3 مؤلفۀ میان‌افزایی شامل «سرانه‌های شهری» با ضریب 106، «فضای کار و فعالیت» با ضریب 16/105 و «تراکم جمعیتی» با ضریب 83/105) انتخاب شد؛ بر این اساس مهم‌ترین عوامل براساس ضرایب به‌دست‌آمده برای توسعۀ میان‌افزای بافت تاریخی تبریز، چهار متغیر «خلاقیت»، «روح نوآورانه»، «مدیریت پایدار منابع» و «سرانه‌های شهری» با ضریب مشابه 106 هستند که باید مورد توجه مسئولان و سیاست‌گذاران بافت تاریخی شهر قرار گیرند. عنصر «تراکم جمعیتی» با ضریب 83/105 نیز در ردۀ اهمیت بعدی قرار دارد که مؤلفه‌ای بسیار اساسی در برنامه‌ریزی سکونتگاههای انسانی به شمار می‌رود. «دسترسی محلی»، «حمل‌ونقل پایدار، خلاق و ایمن» و «فضای کار و فعالیت» با ضریب مشابه 16/105 نیز در ردۀ اهمیت بعدی قرار می‌گیرند. وجود چنین ضرایبی در عوامل کلیدی تأثیرگذار و نزدیکی زیاد این ضرایب به یکدیگر، نشان از اهمیت همه‌جانبه و تقریباً یکسان آنها دارد که نیاز به همکاری بین بخشی و توجه توأمان به آنها را در راستای برنامه‌ریزی مناسب باززنده‌سازی بافت تاریخی تبریز به‌منزلة ضرورتی انکارناپذیر مطرح می‌کند.

 10 عنصر بسیار تأثیرپذیر (شامل 6 متغیر توسعۀ هوشمند و 4 عامل میان‌افزایی که عبارت‌اند از: حفاظت محیطی، مدیریت پایدار منابع، مسکن مقرون به صرفه، بهره‌وری زمین، امنیت فردی، جذابیت گردشگری، تراکم جمعیتی، امکانات فرهنگی، جذابیت شرایط طبیعی و کاربری‌های آلاینده) که بیشترین نقش تأثیرپذیر را در صورت توسعۀ بافت فرسوده و بازآفرینی این مناطق در شهر تبریز دارند، انتخاب شدند؛ بر این اساس عوامل حفاظت محیطی، مدیریت پایدار منابع، مسکن مقرون به صرفه و بهره‌وری زمین با ضریب مشابه 83/106 در ردۀ تأثیرپذیرترین متغیرهای تغییر بافت تاریخی به نفع توسعۀ میان‌افزا خواهند بود که در این راستا، افزایش کیفیت حفاظت از محیط بافت، مدیریت بهینه و به‌صرفه و پایدار منابع، دسترسی به مسکن به‌صرفه و همچنین افزایش کیفی بهره‌وری زمین از مهم‌ترین عوامل ارتقای کیفی بافت مدنظر خواهند بود. همچنین سه عنصر امنیت فردی، جذابیت گردشگری و تراکم جمعیتی با ضریب تأثیرپذیری 106، در ردۀ بعدی اهمیت تأثیرگذاری قرار می‌گیرند که این عوامل حاکی از افزایش ضریب امنیت فردی درنتیجة طراحی مناسب محیطی و جذابیت گردشگری در راستای باززنده‌سازی آثار تاریخی و برندسازی است.

در رابطه با نمودار به‌دست‌آمده از نتایج پژوهش، تعداد زیادی از متغیرهای توسعۀ هوشمند و میان‌افزای بافت فرسودۀ تبریز در بین عوامل دووجهی قرار گرفتند. عوامل مستقل به خودی خود تأثیر چندانی در سیستم ندارند و حتی در صورت نرمال‌بودن توزیع عوامل کلیدی اثرگذار، مطلوب نیز هستند. براساس نتایج به‌دست‌آمده، در کنار عوامل تأثیرگذار و دووجهی، می‌توان یکی دیگر از مهم‌ترین اولویت‌های توسعۀ میان‌افزا با تأکید بر توسعۀ هوشمند شهر تبریز را مدیریت عوامل موجود در موقعیت ریسک دانست؛ بر این اساس متغیرهای «دسترسی به زیرساخت‌های ICT»، «شرایط سلامتی»، «جذابیت شرایط طبیعی»، «مدیریت پایدار منابع» و «استفاده از وسایط نقلیة عمومی»، جزو این عوامل در پژوهش حاضر به شمار می‌آیند.

ارزیابی نتایج حاکی است که متغیرهای دووجهی و متغیرهای نتیجه در کنار متغیرهای ریسک، نقش تعیین‌کننده‌ای در نتایج سیستم متشکل از عوامل دارند. در این راستا، در رابطه با متغیرهای دووجهی، فقط یک عامل (سازگاری کاربری‌ها) به توسعۀ میان‌افزا مربوط است و بقیة مؤلفه‌ها در زمرۀ عوامل تأثیرگذار توسعۀ هوشمند قرار گرفتند که نشان از اهمیتی دارد که چنین توسعه‌ای در توسعۀ میان‌افزای مناطق خواهد داشت و آیندۀ بافت فرسودۀ شهر تبریز می‌تواند به‌طور وسیعی از این توسعه تأثیر پذیرد.

با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از عوامل کلیدی تأثیرگذار سیستم، هفت عامل کلیدی تأثیرگذار توسعۀ هوشمند شامل «خلاقیت»، «روح نوآورانه»، «مدیریت پایدار منابع»، «دسترسی محلی»، «حمل‌ونقل پایدار، خلاق و ایمن»، «حفاظت محیطی» و «انعطاف‌پذیری»، بیشترین تأثیرگذاری را در سیستم موجود دارند.

یکی از مهم‌ترین عواملی که در امر توسعۀ پایدار و توسعۀ هوشمند شهری مطرح است، ایجاد نوآوری و خلاقیت در توسعۀ میان‌افزای بافت‌های تاریخی است. در سال‌های اخیر طرح‌های نوآورانۀ محدودی در رابطه با توسعۀ هوشمند مناطق شهری ارائه شده است که می‌توان از آنها در توسعۀ میان‌افزای مراکز تاریخی و فرسوده استفاده کرد. در این راستا، خلق ظرفیت‌های جدید در کنار تجدید حیات پتانسیل‌های خاموش در بافت‌های فرسودة مراکز شهری نظیر تبریز با رویکرد تحریک روند بازآفرینی، از مهم‌ترین سیاست‌ها محسوب می‌شود. این‌گونه سیاست‌ها در عمل از تنوع گسترده‌ای در شهرهای گوناگون برخوردار بوده‌اند. ساخت مجموعه‌های تجاری، فرهنگی‌اداری با معماری‌های ویژه تا احیا و ساخت فضاهای شهری و استفادۀ دوباره از بناهای موجود و تغییر کاربری‌ها در طیف این سیاست‌ها قرار می‌گیرند که در سال‌های اخیر، بسیار مورد توجه مسئولان شهری تبریز قرار گرفته است؛ با این حال هنوز فاصلۀ زیادی تا رسیدن به نقطة بازآفرینی ایدئال این مناطق با لحاظ توسعۀ هوشمند وجود دارد.

در رابطه با مدیریت پایدار منابع، نهادهای شهری به‌منزلة متولی اصلی هوشمندسازی، نقش اصلی را درزمینة مدیریت منابع ایفا می‌کنند. یکی از مهم‌ترین منابع در این پارادایم، منابع انسانی و ظرفیت‌سازی جوامع محلی در امر مشارکت در بازآفرینی بافت‌های فرسوده است که از آن به‌مثابة حکمروایی اجتماعات محلی یاد می‌شود و استقرار دفاتر تسهیل‌گری توسعۀ محلی در بافت‌های شهری، نمونة کوچکی از این نهادهاست. عامل دیگر، تأثیرات دسترسی و حمل‌ونقل ایمن در توسعۀ میان‌افزای بافت‌های فرسودۀ تبریز است که می‌توان با انجام پروژه‌هایی نظیر توسعۀ حمل‌ونقل‌محور (TOD) در بافت‌های فرسوده، حمل‌ونقل پایدار را محقق و بازآفرینی و توسعۀ میان‌افزای این بافت‌ها را تسریع کرد و جذابیتی کم‌نظیر به این بافت‌ها با استقرار کاربری‌های مختلط، پیاده‌محوری و نظایر آنها بخشید که درنهایت باعث افزایش ضریب نفوذپذیری و دسترسی این مناطق می‌شود.

دربارة تأثیرپذیرترین شاخص‌های میان‌افزایی، از بین عوامل توسعۀ میان‌افزا، متغیرهایی نظیر «کاربری‌های آلاینده»، «تراکم جمعیتی» و «مسکن مقرون به صرفه» که بیشترین نقش را در بازآفرینی آیندۀ بافت ناکارآمد منطقۀ 8 کلان‌شهر تبریز با تأکید بر توسعۀ هوشمند شهری دارند، به‌مثابة کلیدی‌ترین عوامل تأثیرپذیر انتخاب شدند.

در سال‌های اخیر همان‌طور که بیان شد، با ظهور ایده‌های جدید نظیر توسعۀ حمل‌ونقل‌محور (TOD)، اختلاط کاربری‌ها به شکل گسترده‌ای مدنظر پژوهشگران مختلف قرار گرفته است. از نظر نگارندگان، تلفیق این روش با توسعۀ میان‌افزا که اشتراکات بسیاری نیز با هم دارند، می‌تواند به‌مثابة رویکردی التقاطی و برتر در منطقۀ 8 تبریز مدنظر قرار گیرد؛ در این بین نقش عوامل توسعۀ هوشمند (همانند مدلی در سنگاپور، سئول، بارسلونا، تورین و...) بسیار چشمگیر و تسهیل‌گر است و در کنار سایر مزایای اقتصادی، اجتماعی و شهری، نفع زیست‌محیطی بسیاری را نیز برای شهر به ارمغان می‌آورد و آلایندگی محیط را به شکل بسیار محسوسی کاهش می‌دهد و باعث ظهور مجتمع‌های ایستگاهی و رونق این منطقه می‌شود.

در ادامه براساس نتایج و دانش افزودة ناشی از این پژوهش، سه پیشنهاد کلی ارائه می‌شود؛ اول اینکه انجام مطالعات تطبیقی در کلان‌شهرهای دیگر و انجام مقایسه‌ها با پژوهش حاضر می‌تواند مسیر بازآفرینی و توسعۀ بافت‌های ناکارآمد شهری را با توجه به اصول نوین توسعۀ شهری بیش از پیش هموارتر و آشکارتر کند. دوم اینکه استفاده از روش‌های موازی نظیر سناریوسازی و معادلات ساختاری PLS و لیزرل و دستیابی به چهارچوب واحد متغیرها، بر استاندارد چنین مطالعاتی می‌افزاید و سوم اینکه طراحی پژوهش‌های شهروندمحور و خروجی نتایج آنها و تلفیق آنها با برون‌دادهای کارشناسانه، قدم‌های مهمی در مسیر ادامه‌یافتن چنین پژوهش‌هایی محسوب می‌شوند.

منابع
آیینی، محمد، (1388). بازآفرینی مشارکت مردم،‌ معیار ارزیابی برنامه‏های درون‏زای شهری، نشریۀ هویت شهر، پاییز و زمستان، دورۀ 3، شمارۀ 5، صص 47- 53.
بلالی، مجید، (1394). آینده‏نگاری سپهر رسانه‌ای در تراز چشم‏انداز 20سالة کشور، پایان‌نامة دکتری، استاد راهنما: روشندل اربطانی، طاهر، ذوالفقارزادة کرمانی، محمدمهدی، دانشکدة مدیریت، گروه مدیریت بازرگانی، دانشگاه تهران.
پارسی‌پور، حسن، سجادی، ژیلا، فنی، زهره، صرافی، مظفر، (1394)، برنامه‌ریزی برای درون‌زاکردن توسعه در فضاهای شهری، نمونه: بجنورد، نشریة جغرافیا و توسعة ناحیه‌ای، بهار و تابستان، دورة 13، شمارة 1 (پیاپی 24)، صص 71- 90.
پوراحمد، احمد، حبیبی، کیومرث، کشاورز، مهناز، (1389). سیر تحول مفهوم‏شناسی بازآفرینی شهری به‌عنوان رویکردی نو در بافت‏های فرسودۀ شهری، پاییز، دوره -، شمارۀ اول، صص 73- 92.
حبیبی، کیومرث، پوراحمد، احمد، مشکینی، ابوالفضل، (1386)، بهسازی و نوسازی بافت‌های کهن شهری، چاپ اول، انتشارات دانشگاه کردستان و سازمان عمران و بهسازی شهری.
خاماچی، بهروز، (1384). محلات و مشاهیر فرهنگی و تاریخی منطقة 8 شهرداری تبریز، چاپ اول، انتشارات ستوده.
داداش‌پور، هاشم، تقوایی، علی‌اکبر، قانع، نرگس، (1393). بررسی ظرفیت توسعة میان‌افزا در فضاهای موقوفة شهری، مطالعة موردی: ناحیة 3 منطقة 2 شهر یزد، نشریة مطالعات شهر ایرانی‌اسلامی، بهار، دوره -، شمارة 15، صص 63- 78.
رفیعیان، مجتبی، براتی، ناصر، آرام، مرضیه، (1389). سنجش ظرفیت‏ توسعۀ فضاهای بدون استفاده در مرکز شهر قزوین با تأکید بر رویکرد توسعۀ میان‏افزا، فصلنامۀ معماری و شهرسازی، پاییز و زمستان، دورة 3، شمارۀ 5، صص 45- 61.
زیاری، کرامت‌الله، پوراحمد، احمد، پوررزگار، حمزه، (1394). شناسایی و بررسی پتانسیل‌ها و قابلیت‌های موجود زمین با تأکید بر توسعة میان‌افزا؛ مطالعة موردی: محلات شهر سردشت، نشریة مطالعات مدیریت شهری، دورة 7، شمارة 24، صص 79- 98.
سلیمانی، محمد، زنگانه، احمد، احمدی، مظهر، (1395). بافت‌های فرسوده، ظرفیتی برای توسعة درونی شهرها؛ نمونة مطالعه: شهر سقز، همایش ملی بافت‌های فرسوده و تاریخی شهری، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه کاشان.
سیف‌الدینی، فرانک، پوراحمد، احمد، زیاری، کرامت‌الله، نادر دهقانی الوار، سید علی، (1392). بررسی بسترها و موانع رشد شهر هوشمند در شهرهای میانی؛ مطالعة موردی: شهر خرم‌آباد، نشریة آمایش سرزمین، پاییز و زمستان، دورة 5، شمارة 2، صص 241- 260.
شفاعتی، آرزو، (1389). توسعة میان‌افزا، به سوی راهبرد توسعة مطلوب شهری؛ نمونة موردی: محور تاریخی‌فرهنگی کلان‌شهر تبریز، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، استاد راهنما: پورمحمدی، محمدرضا، دانشکدۀ برنامه‏ریزی و علوم محیطی، گروه برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تبریز.
شیخی، حجت، ذاکر حقیقی، کیانوش، منصوری، سحر، (1392). بررسی پراکنده‌روی شهر بروجرد و راهکارهای توسعة درونی آن، نشریة پژوهش و برنامه‌ریزی، سال 4، شمارة 15، صص 37- 56.
صارمی، حمیدرضا، (1392). بررسی توسعه از درون شهر بروجرد، نشریة مدیریت شهری و روستایی، پاییز و زمستان، دوره -، شمارة 32، صص 299- 310.
صدر موسوی، میرستار، رحیمی، اکبر، (1391). تحلیلی بر توسعة کالبدی تبریز و تخریب اراضی کشاورزی و فضاهای سبز شهری، نشریة جغرافیا و آمایش شهری‌منطقه‌ای، پاییز، دوره -، شمارة 4، صص 99- 109.
طبیبیان، منوچهر، غنی، فریده، (1394). سنجش پتانسیل توسعۀ میان‏افزا در بافت مرکزی تهران، محیط‏شناسی، دورۀ 41، شمارۀ 4، صص 943- 964.
عابدینی، اصغر، خلیلی، امین، میکائیلی، مهدی، نصیری، صمد، (1398). ساماندهی محلات قدیمی در ایران با رویکرد شهرگرایی؛ نمونة موردی: محلة دره‌چایی ارومیه، ششمین کنفرانس ملی پژوهش‌های کاربردی در مهندسی عمران، معماری و مدیریت شهری و پنجمین نمایشگاه تخصصی انبوه‌سازان مسکن و ساختمان استان تهران.
فرهادی محلی، علی، (1390). بررسی تحلیلی پدیدۀ جهانی‌شدن با تمرکز بر حوزۀ فرهنگ، فصلنامۀ مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، دورۀ 2، شمارۀ 5، پیایی 5، صص 63- 96.
قربانی، رسول، پورمحمدی، محمدرضا، (1382). ابعاد و راهبردهای پارادایم متراکم‌سازی فضاهای شهری، نشریة مدرس علوم انسانی، دورة 7، شمارة 2 (پیاپی 29)، صص 85- 108.
محمدزاده، رحمت، جمالی، فیروز، پورمحمدی، محمدرضا، (1384). نقش شهرسازی مدرن در تخلفات ترافیکی پیادة بافت قدیم تبریز، نشریة هنرهای زیبا، دوره -، شمارة 21، صص 17- 26.
نسترن، میهن، قدسی، نرگس، (1394). شناسایی پهنه‌های مستعد توسعة میان‌افزا در نواحی ناکارآمد شهرها؛ نمونة موردی: منطقة یک اصفهان، نشریة پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، سال 6، شمارة 20، صص 51- 68.
نقش جهان‏پارس، مهندسین مشاور، (1386). طرح تفصیلی منطقۀ تاریخی‌فرهنگی تبریز، سازمان مسکن و شهرسازی استان آذربایجان شرقی.
Alvarez, F., et al., (2009). The Future Internet, Springer Heidelberg Dordrecht London New York.
Aly, S.S, Attwa, Y.A., (2013). Infill development as an approach for promoting compactness of urban form, WIT Transactions on Ecology and The Environment, Vol. 173, WIT Press. doi:10.2495/SDP130381.
American Planning Association (APA), (2006). Planning and Urban Design Standards, John Wiley and Sons, Inc, New York.
Basova S, Stefancova, L., (2017). Creative and smart public spaces, International Journal of Liberal and Social Science, Vol. 5, No. 1.
Caragliu, A., (2009). Smart Cities in Europe, 3rd Central European Conference in Regional Science – CERS. A13, L90, O18, R12.
Chiroma, M., Harir Bukar Abba, G., and Auudu Gani, B., (2017). A review of infill development strategies in Nigeria, Journal of Applied Sciences in Environmental Sanitation, 3 (8), 99-22.
Farris, J.T., (2001). The barriers to using urban infill development to achieve smart growth, Housing Policy Debate, 12 (1), 1-30.
Harrison, C., Donnelly, I.A., (2012). A theory of smart cities, Retried from IBM Cor.
Kienitz, R., (2001). Models and Guidelines for Infill Development, Maryland Department of Planning, Managing Maryland’s Growth.
Korczak, J., & Kijewska, K., (2019). Smart logistics in the development of smart cities, Transportation Research Procedia, 39: 201-2011.
Kulpa, E., Zamorano, L., (2015), How Infill Development Can Help Stop Urban Sprawl, Urban Development, September.
Ligmann et al., (2005). Sustainable Urban Land Use Allocation with Spatial Optimization, http://www.geocomputation org.
Liu, L., Chen, W., Nie, M., Zhang, F., Wang, Y., He, A., & Yan, G., (2016). iMAGE cloud: medical image processing as a service for regional healthcare in a hybrid cloud environment, Environmental health and preventive medicine, 21 (6), 563-571.
Loo, B.P.Y., Cheng, A.H.T., Nocholas, S.L., (2017). Transit-oriented development on grrenfield versus infill sites: Some lessons from Hong Kong, Vol. 167, 37-48.
Maccani, G., Donnellan, B., Helfert, M., (2013). The Development of a Framework for Sustainable Connected Cities for Dublin, Ireland. In: 18th International Sustainable Innovation Conference, Surrey, UK.
Mahesa, R., Yudoko, G., Anggoro, Y., (2019). Dataset on the sustainable smart city development in Indonesia, Data in brief, Vol. 25, August, Article 104098.
McConnell, V., Wiley, K., (2010), Infill Development: Perspectives and Evidence from Economics and Planning, Discussion paper, JEL Classification Numbers: R11, R12, R14.
Meijer, A., (2013). Governing the Smart City: Scaling-Up the Search for Socio-Techno Synergy, Utrecht School of Governance. Utrecht University.
Merlin, L.A., (2018). The influence of infill development on travel behavior, Research in Transportation Economies, Vol. 67, 54-67.
Moudon, A.V., (1997). Urban Morphology as an Emerging Interdisciplinary Field, Urban Morphology, 1 (1), 3-10.
Ooi, J.T.L., Le, T.T.T., (2013), The spillover effects of infill developments on local housing prices, Journal of Regional Science and Urban Economics, 43 (6), 850-861.
Smart Growth Network (SGN), (2002). About smart growth, www.smartgrowth.org/about.
TGM Program Staff, (2001). Commercial and mixed-use development, Handbook, Oregon Transportation and Growth, Management.
Titu, M., Viinikka, A., Kopperoninen, L., and Geneletti, D., (2018), Balancing Urban Green Space and Residential Infill Development: A Spatial Multi-Criteria Approach Based on Practitioner Engagement, Journal of Environmental Assessment Policy and Management, https://doi.org/10.1142/S1464333218400045. Vol. 20, No. 03, 1840004 (2018).
US environmental protection agency, (2014). Attracting infill development in distressed communities : 30Strategies, Office of Sustainable Communities, Smart Growth Program .May. www.epa.gov/smartgrowth.