نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری محیطزیست، گروه برنامهریزی مدیریت و آموزش محیطزیست، دانشکدة محیطزیست، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 استاد ژئومورفولوژی، گروه برنامهریزی مدیریت و آموزش محیطزیست، دانشکدة محیطزیست، دانشگاه تهران، تهران، ایران
3 استادیار محیطزیست، گروه برنامهریزی مدیریت و آموزش محیطزیست، دانشکدة محیطزیست، دانشگاه تهران، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Extended abstract
Introduction:
The idea of resilience of different social, economic, physical, and managerial orientations has entered urban and regional studies on a large scale. This resilient system can absorb temporary or permanent crises and adapt to rapidly changing conditions without losing its function. Among these, resilience against natural disasters can be explained by how social, economic, institutional, political, and executive capacities of societies affect the increase of resilience and understanding of its dimensions in the society. Environmental crises, such as earthquakes, floods, fires, and climate pollution, have caused environmental vulnerability in cities and consequently created threats to their securities, especially in District 20 of Tehran City. By recognizing the dimensions of vulnerability in District 20 of this city against environmental crises, management strategies can be developed to reduce vulnerability and risks and enhance resilience. For this reason, the main purpose of this study was to evaluate resilience of the neighborhoods in District 20 of Tehran City against environmental crises. To achieve this goal, the Fuzzy Multi-Criteria Decision Model (FMCDM) and K-mean method of classification were used.
Methodology:
To identify and assess the resilience of District 20 of Tehran against environmental crises, a database was created based on the crises and its spatial information was prepared in 4 criteria and 26 sub-criteria. After creating the spatial database of the mentioned district and compiling the criteria and sub-criteria, a layer of information was prepared in ArcGIS software and a distance map was drawn for each sub-criterion through Euclidean distance mapping in order to measure and manage the resilience. Then, fuzzy operators were applied to draw each fuzzy map (subscale) with a value between 0 and 1. Analytic Network Process (ANP) method was utilized to weight and evaluate the research criteria and sub-criteria. Next, the map of each criterion and sub-criterion was drawn by combining the Euclidean distance and fuzzy operators multiplied by their fuzzy weights obtained from the ANP model in ArcGIS software. Thus, the final map was prepared for each criterion and sub-criterion, which showed their values of resilience to the environmental crises. Then, fuzzy superimposing operators were applied to superimpose the fuzzy weighting maps and a superimposed map of 26 sub-criteria (4 criteria) was obtained for each fuzzy operator. To identify the best fuzzy operator by superimposing the research sub-criteria, analysis of spatial relationships between the independent variables and the dependent variable was done through the Ordinary Least Squares (OLS) regression. Finally, the classical K-mean clustering method was employed to classify the neighborhoods from the perspective of resilience to environmental crises.
Discussion:
The results showed that the weights and values of the socio-economic criteria, road infrastructure, land use and accessibility in resilience measures were 0.49, 0.23, 0.16, and 0.11, respectively. In the socio-economic, road infrastructure, land use, and accessibility criteria, the sub-criteria of house strength, pedestrian bridge, access to social places, and access to medical centers with the weights of 0.33, 0.43, 0.32, and 0.29 had the highest values in resilience. Among the fuzzy superposition operators, the algebraic addition operator (SUM) had the highest correlation with the research criteria in identifying the resilience of the neighborhoods. The northeast and southeast neighborhoods, as well as the central neighborhoods of District 20 of Tehran, were the most resilient neighborhoods to environmental crises. In the final step of the current research, the classical K-mean method was used to cluster the existing neighborhoods in District 20 of Tehran City based on their resilience to environmental crises. The results revealed that the neighborhoods were divided into 3 clusters. In the first cluster showing a lot of patience, the neighborhoods of Javanmard Qassab, Mansouria and Mangal, Hamzehabad, Sartakht, Ibn Babavieh and Zahirabad, Taghiabad, and Abbasabad were located. In the second cluster indicating moderate tolerance, Dolatabad and Shahadat, Sadeghieh, Shahid Ghayuri, Deilman, Aqdasiyeh, Estakhr, and Alain neighborhoods were situated. Finally, the neighborhoods of Sizdeh Aban, Shahid Beheshti, Firoozabadi, Valiabad, and Hashemabad were located in the third cluster with poor productivity.
Conclusion:
Environmental crises, such as earthquake, flood, drought, air and water pollution, and fire, have the potential to become harmful in areas where there are no crisis management and risk mitigation. In the 21st century, the world has been hit by such environmental crises as Asian tsunamis, Hurricanes Katrina and Rita, successive earthquakes, flash floods, desert dust storms, and widespread fires. Although predictive tools are able to predict some disasters, future crises cannot be forecast based on empirical evidence. Therefore, increasing the ability of a system called resilience is very important for responding to such crises; yet, its resilience must first be measured. In the present study, the resilience of District 20 of Tehran City to environmental crises was evaluated based on socio-economic, road infrastructure, land use, and accessibility criteria. The results of this modeling led to the extraction of 3 clusters for the resilience of the neighborhoods of District 20 of Tehran against environmental crises. The neighborhoods in the west region had the highest resilience compared to the urban areas.
Keywords: resilience, home strength, Analytic Network Process (ANP), fuzzy operator, regression
References
- Asadzadeh, A., Kötter, T., & Zebardast, E. (2015). An augmented approach for measurement of disaster resilience using connective factor analysis and analytic network process (F’ANP) model. International Journal of Disaster Risk Reduction, 14, 504-518.
- Bacud, S. T. (2018). Integration of Indigenous and Scientific Knowledge in Disaster Risk Reduction: Resilience Building of a Marginalized Sampaguita Growing Community in the Philippines. Procedia engineering, 212, 511-518.
- Borsekova, K., Nijkamp, P., & Guevara, P. (2018). Urban resilience patterns after an external shock: An exploratory study. International journal of disaster risk reduction, 31, 381-392.
- Caschili, S., Reggiani, A., & Medda, F. (2015). Resilience and vulnerability of spatial economic networks. Networks and Spatial Economics, 15(2), 205-210.
- Chen, C., Xu, L., Zhao, D., Xu, T., & Lei, P. (2020). A new model for describing the urban resilience considering adaptability, resistance and recovery. Safety science, 128, 104756.
- Cutter, S. L., Barnes, L., Berry, M., Burton, C., Evans, E., Tate, E., & Webb, J. (2008). A place-based model for understanding community resilience to natural disasters. Global environmental change, 18(4), 598-606.
- Davis, I., & Izadkhah, Y. O. (2006). Building resilient urban communities. Open House International, 31(1), 11-21.
- Fakhruddin, B. S., Reinen-Hamill, R., & Robertson, R. (2019). Extent and evaluation of vulnerability for disaster risk reduction of urban Nuku'alofa, Tonga. Progress in Disaster Science, 2, 100017.
- Govindarajulu, D. (2020). Strengthening institutional and financial mechanisms for building urban resilience in India. International Journal of Disaster Risk Reduction, 101549.
- Harpin, S. B. (2019). Adverse childhood experiences and resilience: implications for marginalized and vulnerable young people. Journal of Adolescent Health, 64(1), 3-4.
- Kabir, M. H., Sato, M., Habbiba, U., & Yousuf, T. B. (2018). Assessment of Urban Disaster Resilience in Dhaka North City Corporation (DNCC), Bangladesh. Procedia engineering, 212, 1107-1114.
- Landry, F., Dupras, J., & Messier, C. (2020). Convergence of urban forest and socio-economic indicators of resilience: A study of environmental inequality in four major cities in eastern Canada. Landscape and Urban Planning, 202, 103856.
- Moghadas, M., Asadzadeh, A., Vafeidis, A., Fekete, A., & Kötter, T. (2019). A multi-criteria approach for assessing urban flood resilience in Tehran, Iran. International journal of disaster risk reduction, 35, 101069.
- Mullick, M. R. A., Tanim, A. H., & Islam, S. S. (2019). Coastal vulnerability analysis of Bangladesh coast using fuzzy logic based geospatial techniques. Ocean & Coastal Management, 174, 154-169.
- Ran, J., MacGillivray, B. H., Gong, Y., & Hales, T. C. (2019). The application of frameworks for measuring social vulnerability and resilience to geophysical hazards within developing countries: A systematic review and narrative synthesis. Science of the total environment, 134486.
- Suárez, M., Gómez-Baggethun, E., Benayas, J., & Tilbury, D. (2016). Towards an urban resilience Index: a case study in 50 Spanish cities. Sustainability, 8(8), 774.
- Wills, G., & Hofmeyr, H. (2019). Academic resilience in challenging contexts: Evidence from township and rural primary schools in South Africa. International Journal of Educational Research, 98, 192-205.
- Zhang, W., Su, S., Wang, B., Hong, Q., & Sun, L. (2020). Local k-NNs pattern in Omni-Direction graph convolution neural network for 3D point clouds. Neurocomputing, 413, 487-498.
- Zhang, X., Song, J., Peng, J., & Wu, J. (2019). Landslides-oriented urban disaster resilience assessment—a case study in ShenZhen, China. Science of the Total Environment, 661, 95-106.
- Fig 1. Geographical location of District 20 Tehran
- Table 1- Fuzzy membership of sub-criteria in resilience of District 20 of Tehran against environmental hazards
- Fig 2. Diagram of the steps of the work method in the present study
- Table 1- The weight of research criteria in resilience of District 20 of Tehran against environmental hazards
- Tab 3- Weight of criteria socio-economic in the resilience of Tehran's 20th district
Figure 3- Zoning of population and young population sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
- Figure 4- Zoning of Economic participation and employment rates sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
- Figure 5- Zoning of Home strength and literacy rates sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
- Tab 4- Weight of criteria and sub-criteria of land cover in the resilience of Tehran's 20th district
- Figure 6- Zoning of Access to parks and social sites sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
- Figure 7- Zoning of Distance from the flood and access to water sources sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
- Figure 8- Zoning of Distance from agricultural lands and urban green space sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
- Figure 9- Zoning of Distance from the green belt and outdoor rates sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
- Tab 5- Standard weight and sub-criteria of accesses in Tehran 20 district resilience
- Figure 10- Zoning of Access to fuel station and security police sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
- Figure 11- Zoning of Access to educational and administrative centers sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
- Figure 12- Zoning of Access to Commercial and service centers sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
- Figure 13- Zoning of Access to Medical centers and distance from the factory sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
- Tab 6- Standard weight and sub-criteria of road infrastructure in Tehran 20 district
- Figure 14- Zoning of Access to bus and freeway stations sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
- Figure 15- Zoning of Access to the pedestrian bridge and railway station sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
- Figure 16- Zoning of Criteria for access to urban services and socio-economic criteria in the resilience of District 20 of Tehran
- Figure 17- Zoning of Land use criteria and access to road infrastructure criteria in the resilience of District 20 of Tehran
- Tab 7. Correlation coefficient between fuzzy overlay operators with research criteria
- Fig 18. Overlapping of research criteria with SUM operator and resilience modeling of Tehran Region 20
کلیدواژهها [English]
مقدمه
مقابله با مخاطرات محیطی همچون سیل، زمینلرزه، آتشسوزی، خشکسالی، طوفان و ریزگردهای بیابانی و آلودگی هوا، یکی از چالشهای اصلی برای جهان امروز است که مرگومیر و درد و رنج عاطفی بشر را در پی دارد و به اقتصاد محلی نیز آسیبهایی وارد میکند (Cutter et al., 2008: 601). در بسیاری مواقع انسان توانسته است تهدیدهای طبیعی را به کمترین میزان کاهش دهد؛ اما واقعیت انکارناپذیر این است که بعضی بحرانهای محیطزیستیِ ناگهانی قدرت تخریب زیادی دارند و امکان پیشبینی را نیز سلب کردهاند (فرجی و همکاران، 1397: 27). در این زمینه آنچه بیش از هر چیزی مهم جلوه میکند، قدرت تطبیقپذیری و احیای سیستمهای شهری و منطقهای و بازگشت به حالت عادی پس از وقوع سانحه است که ایدة تابآوری را پیشنهاد میدهد (بذرافشان و همکاران، 1397: 118).
تابآوری به معنای توانایی یک منطقه دربرابر مخاطرات محیطی، پاسخگویی به شرایط بحرانی و تطبیقپذیری با آن و بازگشت سریع و آسان به شرایط پیش از وقوع مخاطره است (Borsekova et al., 2018: 382). تابآوری شهری نیز قدرت انطباقپذیری با شرایط بحرانی ناشی از مخاطرات محیطی و برگشت به حالت اولیة پس از مخاطره است (Ran et al., 2019: 4). شرایط محیطی هر منطقه و شهر در وقوع مخاطرات محیطی و میزان اثرگذاری مخاطره بر سیستم شهری تأثیرگذار است. موقعیت جغرافیایی مکان شهری و معیارهای اقتصادی، اجتماعی، امکانات شهری و زیرساختهای بنیادی نقش مهمی در درجة تابآوری سیستم شهری دربرابر مخاطره دارند (Wills and Hofmeyr, 2019: 192)؛ به گونهای که شیب اراضی، توپوگرافی، نزدیکی و دوری از مسیل، فاصله از گسل، نزدیکی به مراکز وقوع طوفانهای گردوغباری، نوع کاربری اراضی و فاصله از مراکز انتشار آلودگی، از پارامترهای مهم در درجة تابآوری شهری دربرابر مخاطرات محیطی است. مؤلفههای اجتماعی نیز همچون میزان جمعیت، جمعیت جوان، میزان سواد و تحصیلات افراد، میزان بیکاری و اشتغال، استحکام منازل، فضای سبز شهری، جنگلها و دسترسی به امکانات و زیرساختهای شهری در میزان پاسخگویی به تابآوری و برگشت به حالت اولیة پیش از بحران بسیار مهم هستند (Zhang et al., 2019: 196). میزان تابآوری سیستم شهری با بررسی و تحلیل پارامترهایی سنجیده میشود که در تابآوری مؤثرند و افزایش تابآوری یک منطقه یا سیستم شهری دربرابر بحران مستلزم افزایش درجة مطلوبیت پارامترهای اثرگذار است (Harpin, 2019: 3).
تابآوری را از دهة 1970 هولینگ[1]، اکولوژیست کانادایی، در ارتباط با سیستمهای اکولوژیکی مطرح کرد. وی معتقد بود تابآوری تداوم روابط و پیوندهای درون یک سیستم را تعیین میکند و مقیاسی از توانایی این سیستم برای جذب تغییرات پارامترها و متغیرهای ثابت و متحرک و حفظ بقاست (Govindarajulu, 2020: 3).
تابآوری همچنین ظرفیت یک سیستم برای پاسخگویی به اختلال ایجادشده در آن تعریف میشود و سیستمهای تابآور پس از اعمال تنش و اختلال، ساختار و عملکرد سیستم تغییر نمیکنند (پورمحمدی و همکاران، 1398: 80). شهر نیز یک سیستم اکولوژیکی پویا شناخته میشود که تابآوری آن بیانگر پاسخگویی به بحرانها و ثبات در شرایط اختلال است (بهرامی و همکاران، 1396: 47). شهری تابآور است که عملکردهای هشتگانة ارائة نیازهای اساسی، تأمین و حفاظت از زندگی انسانها، محافظت و نگهداری دارایی شهری، تحصیل روابط انسانی و هویتبخشی به آنها، انتشار دانش و آموزش و نوآوری، حمایت از حاکمیت قانون، پشتیبانی از معیشت و تحریک رونق اقتصادی را داشته باشد (خالدی و همکاران، 1398: 3). ارائة این عملکردها در سیستمهای فضایی شهری به ثبات در تصمیمگیری و بقای شهری، و بازخورد آن به افزایش تابآوری سیستم شهری منجر میشود.
تابآوری ابعادی چندگانه دارد؛ مهمترین آنها ابعاد اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و برنامهریزی در نظر گرفته شده است و هر کدام مشتمل بر چندین زیرمعیار هستند که در ارزیابی تابآوری شهرها، از این معیارها و ابعاد استفاده میشود (رمضانزاده و همکاران، 1393: 112).
بهمنظور پاسخگویی و مقابلة سیستمهای فضایی شهری دربرابر بحرانهای ناشی از مخاطرات محیطی، پژوهشگران با استفاده از روشهای کمّی و پرسشنامهای، نخست شناسایی و آسیبپذیری مناطق مختلف شهری را دربرابر این بحرانها مدنظر قرار داده و با استفاده از روشهای وزندهی و تصمیمگیری چندمعیاره (MCDM) ظرفیت شهرها را بررسی کردهاند.
در کلانشهر تهران بررسیهای میدانی و پرسشنامهای برای ارزیابی تابآوری اقتصادی و نهادی محلههای شهر تهران دربرابر زمینلرزه انجام و با روش تحلیل سلسلهمراتبی (AHP) و پرامتی (PROMETHEE)، درجة اهمیت شاخصها در تابآوری تعیین شد که شاخص میزان خسارت و ظرفیت جبران خسارت بیشترین اهمیت را دارد و محلههای قیطریه، ستارخان، نارمک و قلعهمرغی به ترتیب بیشترین تابآوری اقتصادی و نهادی را دربرابر زمینلرزه دارند (رضایی، 1392: 33).
در شهر قزوین در معیار کالبد فضایی نسبت تخت بیمارستان به جمعیت، در معیار اجتماعی سرمایة اجتماعی، در معیار اقتصادی مساحت مراکز کسبوکار بزرگمقیاس و در معیار تابآوری نهادی نیز شاخص عملکرد، در وضعیت نامناسب تابآوری قرار دارند (داداشپور و عادلی، 1394: 75).
تدوین راهبرد مبتنی بر افزایش تابآوری مستلزم شناسایی درجة تابآوری دربرابر بحران است. در محلة فیضآباد کرمانشاه، میزان تابآوری متوسط است و محله در وضعیت تدافعی قرار دارد که برای تدوین راهبرد نیازمند مشارکت نیروهای اجتماعی برای ساماندهی بافت قدیم این محله است (معظمی و رحیمی، 1395: 25).
معیارهای اجتماعی نقش مهمی در سنجش تابآوری و ارائة راهکارهایی برای افزایش ظرفیت شهری دربرابر بحران دارد. در اصفهان تعداد مراکز خدماتی در سطح شهر نقش مهمی در درجة مطلوبیت تابآوری منطقة سه دربرابر بحران دارد. میزان بیکاری، بزهکاریهای زیاد اجتماعی و رفتارهای نامناسب اجتماعی موجب کاهش میزان تابآوری اجتماعی میشود. منطقة شش اصفهان به دلیل میزان زیاد این رفتارهای نامناسب تابآوری کمی دارد (دلاکه و همکاران، 1396: 230). پارامترهای مربوط به کاربری اراضی در سطح یک منطقه یا سیستم شهری، از دیگر مؤلفههای اثرگذار در تابآوری است؛ به گونهای که تراکم مسکونی در سطح محله و شهر موجب کاهش نفوذپذیری آب در مواقع بارشهای سنگین میشود و سریعاً پدیدة سیل اتفاق میافتد (Bacud, 2018: 512). تراکم مسکونی موجب کاهش زمان مورد نیاز برای پاسخگویی دربرابر زمینلرزه شده و خسارتهای آن بسیار بیشتر از اراضی پراکنده یا فضاهای باز شهری میشود (Davis and Izadkhah, 2006: 12). نوع بستر زمین شهری نیز در تابآوری مؤثر است که در صورت برداشت بیرویة آب و جنس نرم و خمیری زیاد سازندها و خاکهای بستر، فرونشستها و روانگرایی اتفاق میافتد و زمان برای پاسخگویی و برگشت به حالت اولیة پس از بحران از دست میرود (Kabir et al., 2018: 1107).
در سنندج درجة تابآوری محلههای شهری با مدل ANP دربرابر مخاطرات محیطی ارزیابی و برای تحلیل تابآوری از پارامترهای نوع کاربری اراضی استفاده شد (بهرامی و همکاران، 1396: 48).
در شهر شنژن (Shenzhen) چین زمینلغزشهای ناشی از بارندگی شدید، خاکهای شیلدار، توپوگرافی پیچیده و بارندگی زیاد به کاهش تابآوری در محلههای شهری منجر شده است (Zhang et al., 2019: 98).
در بعضی مناطق جغرافیایی، سیستم شهری به دلیل زیرساختهای ضعیف یا موقعیت توپولوژیکی، در ابتدای وقوع بحران سریع تضعیف و اختلال در شهر ایجاد میشود، اما آثار آن بلندمدت نیست و جبران خسارت و برگشت به حالت اولیه بسیار آسان است. در کشور تایوان عمدة مخاطرات محیطی در لحظات ابتدایی به سیستم شهری خسارت میزند (Chen et al., 2020: 3)؛ بنابراین برای مقابله با آن و افزایش تابآوری شهری میبایست برنامهای طراحی کرد تا خسارتهایی که در لحظات ابتدایی اتفاق میافتد، به حداقل برسد و توانایی مقابله با آن را در آن لحظه داشت. با این راهکار میتوان تابآوری شهری را دربرابر بحرانهای طبیعی افزایش داد.
در اسپانیا بیشتر شهرها ازلحاظ تابآوری وضعیت مطلوبی ندارند و برای رسیدن به تابآوری باید اقداماتی مانند کاهش مصرف منابع، ترویج تجارت محلی، ایجاد فضای مشارکت و تنوعبخشی به اقتصاد محلی را افزایش داد (Suarez et al., 2016: 770).
در هر منطقهای از داکای شمالی در بنگلادش، میزان ابعاد تابآوری در مقیاس محله متفاوت است و توجه به زیرساختهای شهری و بهبود آن پاسخگوی مقابله با بحرانهای طبیعی نیست و رویکرد مداوم تغییر در برنامهریزی برای مقابله با بحرانها ضروری است (Kabir et al., 2018: 1110).
مطالعات مربوط به تابآوری کشور تونگا دربرابر سیلابها و طوفانهای دریایی ناشی از تغییر اقلیم و گرمایش جهانی بیانگر این است که این کشور شدیداً دربرابر بحرانهای طبیعی ناشی از گرمایش جهانی آسیبپذیر است (Fakhruddin et al., 2019: 100017).
در کلانشهر تهران، تابآوری دربرابر سیلابهای ناشی از سرریز رودخانهها و آبهای سطحی خیابان در مناطق 6 و 22 زیاد است، اما منطقة یک کمترین تابآوری را دارد (Moghadas et al., 2019).
کلانشهر تهران با جمعیتی بیش از 8 میلیون نفر، تراکم 12 هزار و 200 نفر در هر کیلومترمربع و مساحت 751 کیلومترمربع، در مکانی بنا شده است که بهلحاظ مخاطرات محیطی در معرض وقوع انواع سوانح طبیعی یا به دلیل پیشرفتهای تکنولوژیکی در معرض سوانح انسانساخت قرار دارد. هنگامی که بلایای طبیعی رخ میدهد، تهران با خطرات بیشتری مواجه میشود و بیش از هر محیط دیگری نسبت به ناحیة خود خسارت میبیند. تهران به دلیل شرایط محیطی، شهری آسیبپذیر دربرابر مخاطرات محیطی است، اما مناطق 22گانة آن براساس شرایط کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، زیرساختی و نهادی عملکردهای متفاوتی دارند و درجة تابآوری آنها نیز متفاوت است. نمیتوان یک برنامة کلی درزمینة مدیریت بحران برای شهر تهران تدوین کرد؛ بلکه بررسی و ارزیابی هریک از مناطق در تابآوری لازم است و باید برمبنای درجة تابآوری منطقه، راهبرد مبتنی بر مدیریت بحران و افزایش تابآوری آن را تدوین کرد. منطقة 20 شهرداری تهران نیز به دلیل قرارگیری در نزدیکی مخاطرات طبیعی شامل سیلاب، زمینلرزه، طوفان گردوغبار، بحران آب، فرونشست و همچنین مخاطرات مصنوع شامل آلودگی هوا و وقوع بیماریهای ریویسرطانی، تصادفات و... ، نیازمند مدیریت بحران با رویکرد افزایش تابآوری است؛ اما پیش از آن این رویکرد مستلزم شناسایی و ارزیابی درجة تابآوری محلهها دربرابر مخاطرات محیطی است تا با شناخت آن، برنامهای جامع درزمینة افزایش تابآوری تدوین شود؛ بنابراین هدف اصلی از مطالعة حاضر، شناسایی و ارزیابی درجة تابآوری محلههای موجود در منطقة 20 تهران دربرابر مخاطرات محیطی است.
روششناسی پژوهش
منطقة 20 تهران (شهر ری)، جنوبیترین منطقة شهرداری تهران است (شکل 1). جمعیت آن در سال 1390 حدود 340 هزار و 860 نفر بوده است. مساحت محدودة ملاک عمل شهرداری، 2 هزار و 972 هکتار معادل 5/4 درصد مساحت تهران است. منطقة 20، شش ناحیه دارد و تراکم ناخالص جمعیت آن 131 نفر در هکتار است. سرانة زمین مسکونی 1/15 مترمربع و سرانة زیربنای مسکونی 20 مترمربع است. پوشش دسترسی مناسب با توجه به عبور کمربندی تهران (آزادگان) از شمال منطقه و وجود ایستگاه فعال مترو و امکان ارتباط سریع با مرکز تهران و سایر نقاط اصلی آن، از ویژگیهای مطلوب منطقه به شمار میرود. کاربری مسکونی حدود 19 درصد و کاربری کشاورزی حدود 15 درصد از اراضی را به خود اختصاص داده است. شیب اراضی کمتر از 10 درصد است. دامنة ارتفاعی آن بین 1000 تا 1100 متر است. شرکتهای حملونقل و ترابری زیادی در این منطقه وجود دارد و همچنین معابر و بزرگراهها حدود 22 درصد از اراضی منطقه را شامل میشود (مهندسین مشاور مهرازان، 1384).
شکل 1. موقعیت جغرافیایی منطقة 20 تهران (منبع: نویسندگان، 1400)
Fig. 1. Geographical location of District 20 Tehran (Source: Authors, 2022)
تهیة معیارها و زیرمعیارها
در گام اول این مطالعه بهمنظور تهیه و شناسایی معیارهای اثرگذار در تابآوری، از روش پیمایشی و توزیع پرسشنامه بین متخصصان شهری و کارشناسان مخاطرات محیطی استفاده شد. نخست شاخصهای مهم در تابآوری تهیه شد و در اختیار کارشناسان قرار گرفت (در بهمنماه 1399 پرسشنامهها برای کارشناسان ارسال و در فروردین 1400 جمعآوری شد). حجم پرسشنامهها با فرمول کوکران (79 پرسشنامه) به دست آمد. برای پایایی پرسشنامهها از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که مقدار ضریب a، 81/0 به دست آمد. پارامترهای مؤثر در تابآوری شهری که از پرسشنامهها به دست آمد، در قالب 4 معیار و 26 زیرمعیار طبقهبندی و بهمثابة پایگاه اطلاعاتی به شرح زیر در GIS دستهبندی شد:
وزندهی به لایههای اطلاعاتی
میزان اثرگذاری و درجة اهمیت هریک از زیرمعیارها و معیارها در تابآوری منطقة 20 تهران، از طریق تدوین و توزیع پرسشنامه با پرسشهای مربوط به ارزش زیرمعیارها، بین همان متخصصان، به دست آمد (ارسال پرسشنامه در اردیبهشت 1400 و جمعآوری آن در خردادماه 1400). سپس درجة اهمیت زیرمعیارها در تابآوری که از پرسشنامهها به دست آمد، وارد نرمافزار Super Decision و با روش تصمیمگیری چندمعیاره، مدل تحلیل شبکه (ANP)، وزن نهایی هر زیرمعیار محاسبه شد. فرایند تحلیل شبکهای (ANP) را میتوان متشکل از دو قسمت دانست: سلسلهمراتب کنترلی و ارتباط شبکهای. سلسلهمراتب کنترلی ارتباط بین هدف، معیارها و زیرمعیارها را شامل میشود و بر ارتباط درونی سیستم تأثیرگذار است و ارتباط شبکهای وابستگی بین عناصر و خوشهها را شامل میشود (Asadzadeh et al., 2015: 509). فرایند تحلیل شبکهای (ANP) را میتوان در چهار مرحله خلاصه کرد:
عضویتدهی فازی زیرمعیارهای پژوهش
اطلاعات مربوط به هر زیرمعیار در منطقة 20 کلانشهر تهران از طریق مطالعات کتابخانهای، مشاهدات میدانی، آمارنامهها، سرشماریها و گزارشهای شهرداری تهران در مقیاس محلهای به دست آمد. اطلاعات به نرمافزار ArcGIS وارد و برای هر زیرمعیار یک لایة اطلاعاتی تشکیل شد. سپس با توابع Reclassify و فاصلة اقلیدسی (Euclidean Distance) برای هر زیرمعیار، یک نقشة رقومی (دیجیتالی) تهیه شد. بهمنظور ارزشگذاری هر زیرمعیار و نقش آنها در میزان تابآوری، از توابع عضویتدهی فازی شامل Gaussian، Linear، Small، Large و Near استفاده شد و با اعمال هریک از این توابع روی نقشههای هر زیرمعیار، نقشة درجة عضویت فازی برای هر زیرمعیار در میزان تابآوری به دست آمد (جدول 1). در گام نهایی، نقشة فازی برای هر زیرمعیار در وزن بهدستآمدة خود از تحلیل شبکه ضرب شد و نقشة نهایی برای هر زیرمعیار به دست آمد که بیانگر میزان تابآوری محلهها در منطقة 20 تهران ازلحاظ زیرمعیار مرتبط است.
جدول 1. عضویتدهی فازی زیرمعیارهای پژوهش در تابآوری محلههای منطقة 20 تهران دربرابر مخاطرات محیطی
Table 1. Fuzzy membership of sub-criteria in resilience of District 20 of Tehran against environmental hazards
|
معیار |
زیرمعیار |
مقیاس |
تابع عضویت فازی |
ارزش زیرمعیارها |
||
|
مناسب |
متوسط |
نامناسب |
||||
|
معیار اجتماعی- اقتصادی |
جمعیت کل |
محلهای |
Large |
بیش از 30 هزار نفر |
20 تا 30 هزار نفر |
کمتر از 20 هزار نفر |
|
جمعیت جوان |
محلهای |
Large |
بیش از 20 هزار نفر |
10 تا 20 هزار نفر |
کمتر از 10 هزار نفر |
|
|
میزان مشارکت اقتصادی |
درصد |
Large |
2/38 تا 5/39 |
9/36 تا 2/38 |
6/35 تا 9/36 |
|
|
جمعیت شاغل |
محلهای |
Large |
بیش از 10 هزار نفر |
5 تا 10 هزار نفر |
کمتر از 5 هزار نفر |
|
|
میزان سواد |
درصد |
Large |
بیش از 85 درصد |
80 تا 85 درصد |
کمتر از 80 درصد |
|
|
استحکام منازل |
منازل مسکونی |
Large |
بیش از 5 هزار واحد مسکونی |
بین 3 تا 5 هزار واحد مسکونی |
کمتر از 3 هزار واحد مسکونی |
|
|
پوشش اراضی |
فاصله از مسیل |
کیلومتر |
Small |
بیش از 3 کیلومتر |
بین 1 تا 3 کیلومتر |
کمتر از 1 کیلومتر |
|
فاصله از فضای باز شهری |
متر |
Small |
کمتر از 200 متر |
بین 200 تا 500 متر |
بیش از 500 متر |
|
|
دسترسی به مخازن آب شرب |
کیلومتر |
Small |
کمتر از 1 کیلومتر |
بین 1 تا 2 کیلومتر |
بیش از 2 کیلومتر |
|
|
دسترسی به اماکن اجتماعی |
کیلومتر |
Small |
کمتر از 1 کیلومتر |
بین 1 تا 2 کیلومتر |
بیش از 2 کیلومتر |
|
|
کمربند سبز |
کیلومتر |
Small |
کمتر از 1 کیلومتر |
بین 1 تا 5/1 کیلومتر |
بیش از 5/1 کیلومتر |
|
|
فضای سبز شهری |
کیلومتر |
Small |
کمتر از 1 کیلومتر |
بین 1 تا 2 کیلومتر |
بیش از 2 کیلومتر |
|
|
دسترسی به پارک |
کیلومتر |
Small |
کمتر از 1 کیلومتر |
بین 1 تا 5/1 کیلومتر |
بیش از 5/1 کیلومتر |
|
|
اراضی کشاورزی |
کیلومتر |
Small |
کمتر از 1 کیلومتر |
بین 1 تا 2 کیلومتر |
بیش از 2 کیلومتر |
|
|
دسترسیها |
دسترسی به مراکز آموزشی |
کیلومتر |
Small |
کمتر از 1 کیلومتر |
بین 1 تا 5/1 کیلومتر |
بیش از 5/1 کیلومتر |
|
دسترسی به مراکز بهداشتیدرمانی |
کیلومتر |
Small |
کمتر از 1 کیلومتر |
بین 1 تا 5/1 کیلومتر |
بیش از 5/1 کیلومتر |
|
|
دسترسی به مراکز تجاری |
کیلومتر |
Gaussian |
کمتر از 1 کیلومتر |
بین 1 تا 2 کیلومتر |
بیش از 2 کیلومتر |
|
|
دسترسی به مراکز اداری |
کیلومتر |
Small |
کمتر از 1 کیلومتر |
بین 1 تا 2 کیلومتر |
بیش از 2 کیلومتر |
|
|
دسترسی به مراکز خدماترسانی |
کیلومتر |
Small |
کمتر از 1 کیلومتر |
بین 1 تا 2 کیلومتر |
بیش از 2 کیلومتر |
|
|
دسترسی به مراکز پلیس |
کیلومتر |
Gaussian |
کمتر از 1 کیلومتر |
بین 1 تا 2 کیلومتر |
بیش از 2 کیلومتر |
|
|
فاصله از کارخانه |
متر |
Large |
بیش از 500 متر |
بین 500 تا 1000 متر |
کمتر از 1000 متر |
|
|
فاصله از جایگاه سوخت |
کیلومتر |
Gaussian |
از 200 متر تا 1 کیلومتر |
بین 1 تا 2 کیلومتر |
بین صفر تا 200 متر؛ بیش از 2 کیلومتر |
|
|
زیرساخت جادهای |
دسترسی به پل عابر پیاده |
متر |
Small |
بین 100 تا 500 متر |
بین 500 تا 1000 متر |
بین صفر تا 100 متر؛ بیش از 1000 متر |
|
دسترسی به راهآهن |
کیلومتر |
Gaussian |
از 200 متر تا 1 کیلومتر |
بین 1 تا 2 کیلومتر |
بین صفر تا 200 متر؛ بیش از 2 کیلومتر |
|
|
دسترسی به اتوبان شهری |
کیلومتر |
Gaussian |
از 200 متر تا 1 کیلومتر |
بین 1 تا 2 کیلومتر |
بین صفر تا 200 متر؛ بیش از 2 کیلومتر |
|
|
دسترسی به ایستگاه اتوبوس |
کیلومتر |
Gaussian |
از 200 متر تا 1 کیلومتر |
بین 1 تا 2 کیلومتر |
بین صفر تا 200 متر؛ بیش از 2 کیلومتر |
|
رویهمگذاری لایههای اطلاعاتی
نقشة نهایی هر زیرمعیار با عملگرهای فازی رویهمگذاری (Fuzzy Overly) شد. این عملگرها شامل عملگر جمع جبری SUM، اجتماع فازی OR، اشتراک فازی AND، حاصلضرب جبری فازی Product و گامای فازی است (Mullick et al., 2019: 158)؛ به گونهای که برای هر عملگر رویهمگذاری، یک لایة اطلاعاتی از جمع تمام زیرمعیارها و معیارها ایجاد شد و آن لایه، تابآوری منطقة 20 و محلههای موجود در آن را دربرابر مخاطرات محیطی نشان میدهد.
رگرسیون حداقل مربعات معمولی (OLS)
برای شناسایی بهترین عملگر فازی در رویهمگذاری زیرمعیارهای پژوهش، از تجزیهوتحلیل روابط مکانی و فضایی بین متغیرهای مستقل (4 معیار اصلی) و متغیر وابسته (نقشههای رویهمگذاریشده با عملگرهای فازی) از روش رگرسیون حداقل مربعات (OLS) استفاده شد. زیربنای فکری روش حداقل مربعات معمولی این است که ضرایب مدل مقادیری اختیار کنند که مدل رگرسیون نمونه، بیشترین نزدیکی را به مشاهدات داشته باشد؛ به بیان دیگر کمترین انحراف را از مشاهدات فوق نشان دهد. در مدلسازی مکانی با روش SLO فرض میشود که ضرایب یا پارامترهای مدل آماری نسبت به مکان (مختصات جغرافیایی) ثابت است؛ بنابراین مقدار متغیر وابسته که با این مدل تخمین زده میشود، برای کل منطقة مدنظر است و در نقاط مختلف حوزه نیز مقداری یکسان را تخمین میزند که ضعف این روش در مدلسازی مکانی محسوب میشود. درنهایت برای طبقهبندی محلهها از دیدگاه تابآوری دربرابر مخاطرات محیطی، از روش خوشهبندی کلاسیک K-mean استفاده شد (Zhang et al., 2020: 491).
شکل 2. دیاگرام مراحل روش کار در پژوهش حاضر (منبع: نویسندگان، 1400)
Fig. 2. Diagram of the steps of the work method in the present study
(Source: Authors, 2022)
یافتههای پژوهش و تجزیهوتحلیل آنها
وزن معیارها
نتایج حاصل از ارزشدهی به معیارهای اصلی پژوهش نشان داد معیارهای اقتصادیاجتماعی و زیرساختهای جادهای به ترتیب با وزن 49/0 و 231/0، بیشترین اهمیت را در تابآوری منطقة 20 تهران دربرابر مخاطرات محیطی دارند. با توجه به اهمیت اشتغال، جمعیت فعال و همچنین استحکام منازل دربرابر بحرانهایی همچون سیلاب، زمینلرزه و دیگر مخاطرات محیطی، محلههایی که بیشترین میزان اشتغال و مشارکت اقتصادی، جمعیت فعال و همچنین استحکام منازل را دارند، از میزان تابآوری بیشتری نیز دربرابر بحرانهای محیطی برخوردارند (جدول 2).
جدول 2. وزن نهایی معیارهای پژوهش در تابآوری محلههای منطقة 20 تهران دربرابر مخاطرات محیطی
Table 2. The weight of research criteria in resilience of District 20 of Tehran against environmental hazards
|
معیار |
وزن نهایی هر معیار |
|
اقتصادیاجتماعی |
490/0 |
|
کاربری اراضی |
163/0 |
|
دسترسیها |
115/0 |
|
زیرساختهای جادهای |
231/0 |
نتایج نشان داد زیرمعیار استحکام منازل مسکونی بیشترین وزن و اهمیت را در تابآوری محلههای منطقة 20 تهران دربرابر مخاطرات محیطی به خود اختصاص داده است. محلههایی که استحکام منازل مسکونی آنها زیاد است و از مصالح بتنیفلزی ساخته شدهاند، تابآوری بیشتری نسبت به منازل با استحکام کم دارند.
میزان مشارکت اقتصادی در رتبة دوم اهمیت قرار دارد و در آن میزان زیاد مشارکت در فعالیتهای اقتصادی باعث افزایش تابآوری آن محله دربرابر بحران میشود؛ اما در محلههایی که مشارکت اقتصادی آنها کم است، میزان بیکاری افزایش مییابد و به افزایش بزهکاریهای اجتماعی و درنهایت تابآوری کمتر دربرابر بحران منجر میشود.
میزان جمعیت شاغل هم در رتبة سوم قرار دارد و نشان میدهد که افزایش میزان جمعیت شاغلی که در یکی از حرفههای شغلی فعالیت دارند، به افزایش تابآوری دربرابر بحران منجر میشود؛ اما در محلههایی که تعداد جمعیت شاغل کم باشد، بیکاری و دیگر بزهکاریهای اجتماعی افزایش مییابد که این شرایط به کاهش تابآوری دربرابر بحران میانجامد.
زیرمعیارهای تعداد جمعیت، جمعیت جوان و میزان سواد نیز در رتبههای بعدی قرار دارند و این امر بیانگر این است که مناطق پرجمعیت بهویژه جمعیت جوان نسبت به مناطق کمجمعیت تابآوری بیشتری دربرابر بحران دارند (جدول 3).
جدول 3. وزن معیار و زیرمعیارهای اجتماعیاقتصادی در تابآوری منطقة 20 تهران (منبع: نویسندگان، 1400)
Table 3. Weight of criteria socio-economic in the resilience of Tehran's 20th district
(Source: Authors, 2022)
|
معیار |
وزن معیار |
زیرمعیار |
وزن زیرمعیار |
|
اقتصادیاجتماعی |
490/0 |
جمعیت |
111/0 |
|
تعداد جمعیت جوان |
085/0 |
||
|
میزان مشارکت اقتصادی |
242/0 |
||
|
تعداد جمعیت شاغل |
162/0 |
||
|
میزان سواد |
065/0 |
||
|
استحکام منازل مسکونی |
332/0 |
افزایش میزان جمعیت بهویژه جمعیت جوان موجب افزایش تابآوری محله دربرابر بحران میشود. در محلههای دولتآباد، شهادت، سرتخت و همچنین بخشهایی از محلة 13 آبان جمعیتی بیش از 30 هزار نفر حضور دارند؛ بنابراین این محلهها ازلحاظ جمعیتی بیشترین تابآوری را دربرابر بحرانهای محیطی دارند؛ اما محلههای جوانمرد، دیلمان و حمزهآباد بیش از 20 هزار جمعیت جوان دارند و ازلحاظ این زیرمعیار، این محلهها بیشترین تابآوری را دارند. محلههای جنوبی و جنوب شرقی منطقة 20 تهران شامل عباسآباد، تقیآباد، علایین، نفرآباد، استخر، اقدسیه، ولیآباد و شهید بهشتی به دلیل جمعیت کمتر از 20 هزار نفر و جمعیت جوان کمتر از 10 هزار نفر، کمترین تابآوری را دربرابر مخاطرات محیطی دارند (شکل 3).
شکل 3. پهنهبندی زیرمعیارهای جمعیت و جمعیت جوان در تابآوری منطقة 20 تهران (منبع: نویسندگان، 1400)
Fig. 3. Zoning of population and young population sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran (Source: Authors, 2022)
میزان مشارکت اقتصادی در محلههای غربی منطقة 20 تهران کمتر از 9/36 درصد است و کمترین تابآوری را دربرابر بحران دارند؛ اما محلههای شرقی و جنوب شرقی با میزان بیش از 2/38 درصد مشارکت اقتصادی، بیشترین درجة تابآوری را دارند. در بیشتر محلهها در منطقة 20 تهران، تعداد جمعیت شاغل (میزان اشتغال) کمتر از 5 هزار نفر است که نشان میدهد تابآوری کمی دارند (شکل 4).
شکل 4. پهنهبندی زیرمعیارهای میزان مشارکت اقتصادی و اشتغال در تابآوری منطقة 20 تهران
(منبع: نویسندگان، 1400)
Fig. 4. Zoning of Economic participation and employment rates sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran (Source: Authors, 2022)
استحکام زیاد منازل بیانگر افزایش میزان تابآوری دربرابر بحران است که در بیشتر محلههای موجود در منطقة 20 تهران، تعداد خانههای با استحکام زیاد کمتر از 3 هزار خانه است، جز در محلههای سیزده آبان و شهادت که این میزان بیش از 5 هزار خانه است و تابآوری بیشتری نسبت به دیگر محلهها دربرابر مخاطرات محیطی دارند.
میزان سواد نیز در تابآوری اهمیت دارد و محلههایی که بیش از 85 درصد آنها باسواد هستند، از تابآوری بیشتری نیز برخوردارند که این میزان سواد در دولتآباد، شهادت، جوانمرد، سیزده آبان، منصوریه، حمزهآباد و شهید بهشتی وجود دارد، اما در محلههای جنوب شرقی در عباسآباد، تقیآباد و علایین میزان سواد کمتر از 8 درصد است و تابآوری کمتری دارند (شکل 5).
شکل 5. پهنهبندی زیرمعیارهای استحکام منازل و میزان سواد در تابآوری منطقة 20 تهران (منبع: نویسندگان، 1400)
Fig. 5. Zoning of Home strength and literacy rates sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran (Source: Authors, 2022)
معیار پوشش اراضی
زیرمعیارهای دسترسی به اماکن اجتماعی، مساحت فضای باز شهری، دسترسی به مخازن آب و فاصله از مسیلها به ترتیب بیشترین اهمیت را در تابآوری دارند (جدول 4). نزدیکی به اماکن اجتماعی همچون مسجد، دانشگاه، ادارهها و مؤسسات، میدانهای شهری و پایگاههای فرهنگیاجتماعی باعث میشود تا مشارکت اجتماعی افزایش یابد و در مواقع بحران تصمیمات گروهی گرفته شود و کمک به نیازمندان نیز بیشتر شود. این شرایط باعث میشود تابآوری افراد در محله دربرابر بحران افزایش یابد. فضاهای باز شهری نیز در مواقع بحران بهویژه سیلاب، زمینلرزه، طوفان یا زمینلغزش به افراد کمک میکنند تا در امان باشند؛ بنابراین نزدیکی به این فضاها باعث میشود میزان تابآوری افزایش یابد. مخازن آب نیز در مواقع آتشسوزی و قطعی آب دردسترس به افراد کمک میکند تا آب شرب خود را تأمین کنند؛ بنابراین این مؤلفه نیز نقش مهمی در افزایش تابآوری دارد. مسیلها در مواقع سیلاب به یک عامل خطر تبدیل میشوند و اراضی نزدیک به آن تحت تأثیر سیلاب قرار میگیرند؛ بنابراین اراضیای که از مسیل فاصله دارند، کمتر در معرض سیلاب هستند و تابآوری آنها نیز افزایش مییابد. فضای سبز شهری، دسترسی به پارک و فاصله از اراضی کشاورزی نیز در تابآوری اثرگذار است، اما در بین زیرمعیارهای کاربری اراضی اهمیت کمتری دارند.
جدول 4. وزن معیار و زیرمعیارهای پوشش اراضی در تابآوری منطقة 20 تهران (منبع: نویسندگان، 1400)
Table 4. Weight of criteria and sub-criteria of land cover in the resilience of Tehran's 20th district (Source: Authors, 2022)
|
معیار |
وزن معیار |
زیرمعیار |
وزن زیرمعیار |
|
پوشش اراضی |
163/0 |
فاصله از مسیلها مساحت فضای باز شهری دسترسی به مخازن آب دسترسی به اماکن اجتماعی کمربند سبز و جنگلی فضای سبز شهری دسترسی به پارک و تفرجگاه اراضی کشاورزی |
102/0 167/0 143/0 321/0 036/0 112/0 075/0 045/0 |
پایگاههای اجتماعی در بیشتر محلهها در منطقة 20 تهران وجود دارند و دسترسی به این اماکن در این محلهها کمتر از هزار متر است که در مواقع بحران افراد میتوانند در کمتر از 30 دقیقه خود را به مکان امن اجتماعی برسانند. پارکهای شهری و تفرجگاهها نیز بهصورت پراکنده در منطقة 20 تهران وجود دارند و محلههایی که کمتر از هزار متر از این پارکها فاصله دارند، از تابآوری بیشتری برخوردارند، اما محلههایی مانند عباسآباد و تقیآباد بیش از 5/1 کیلومتر از پارکها فاصله و تابآوری کمتری دربرابر بحرانها دارند (شکل 6).
شکل 6. پهنهبندی زیرمعیارهای دسترسی به پارک و پایگاههای اجتماعی در تابآوری منطقة 20 تهران
Fig. 6. Zoning of Access to parks and social sites sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
مخازن آب شرب بهصورت پراکنده در منطقة 20 تهران وجود دارند و محلههایی که کمتر از هزار متر از آن فاصله دارند، بیشترین تابآوری (استخر، نفرآباد، ولیآباد، شهید بهشتی، عباسآباد، تقیآباد، دیلمان، چشمهعلی و منصوریه) و محلههایی که بیش از 2 کیلومتر از مخازن آب فاصله دارند، کمترین تابآوری را دربرابر بحران دارند (دولتآباد، سیزده آبان، حمزهآباد، سرتخت). یک آبراهه از سمت غربی منطقة 20 تهران عبور میکند و محلههای نزدیک به آن (فاصلة کمتر از یک کیلومتر) کمترین درجة تابآوری را دربرابر بحران بهویژه سیلاب دارند، اما محلههای شرقی منطقة 20 تهران که از مسیل غربی بیش از 3 کیلومتر فاصله دارند، بیشترین تابآوری را دارند (شکل 7).
شکل 7. پهنهبندی زیرمعیارهای فاصله از مسیل و دسترسی به مخازن آب در تابآوری منطقة 20 تهران
Fig. 7. Zoning of Distance from the flood and access to water sources sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
فضاهای سبز شهری بهصورت پراکنده در بیشتر محلهها وجود دارند. ازلحاظ این زیرمعیار بهجز محلة تقیآباد با بیش از 2 کیلومتر فاصله از فضای سبز، دیگر محلهها با کمتر از یک کیلومتر فاصله از فضای سبز، بیشترین تابآوری را دارند. اراضی کشاورزی که در زمان وقوع بحران در تأمین غذای مورد نیاز محلهها نقش زیادی دارند، در تابآوری محلهها نیز تأثیرگذارند. در محلههای غربی منطقة 20 تهران، اراضی کشاورزی وجود دارند و این محلهها با کمتر از یک کیلومتر فاصله از این اراضی، بیشترین میزان تابآوری را دارند، اما محلههای شمال شرقی منطقة 20 تهران با بیش از دو کیلومتر فاصله از اراضی کشاورزی، تابآوری کمتری دارند (شکل 8).
شکل 8. پهنهبندی زیرمعیارهای فاصله از اراضی کشاورزی و فضای سبز شهری در تابآوری منطقة 20 تهران
Fig. 8. Zoning of Distance from agricultural lands and urban green space sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
نزدیکی به کمربندهای سبز که نقش محافظ را دربرابر طوفان، سیلاب، آلودگی و زمینلغزشها دارند، باعث افزایش تابآوری میشود؛ جز محلههای عباسآباد و جنوب تقیآباد، دیگر محلهها در فاصلة کمتر از یک کیلومتر از کمربند سبز قرار داشته و تابآوری زیادی دربرابر بحرانهای طبیعی دارند. فضاهای باز شهری نیز در تابآوری مؤثرند، اما در منطقة 20 تهران فضاهای باز بسیار کم هستند و فقط در بخشهایی از محلههای جوانمرد، سیزده آبان و نفرآباد فضاهای باز اندکی وجود دارد که وجود آنها باعث شده است این بخشها تابآوری مناسبی دربرابر بحرانهای محیطی داشته باشند (شکل 9).
شکل 9. پهنهبندی زیرمعیارهای فاصله از کمربند سبز و مساحت فضای باز در تابآوری منطقة 20 تهران
Fig. 9. Zoning of Distance from the green belt and outdoor rates sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
معیار دسترسیها
دسترسی به امکانات اجتماعی، خدماتی، آموزشی و امنیتی به افزایش تابآوری دربرابر مخاطرات و بحرانهای محیطی منجر میشود که از بین این زیرمعیارها، دسترسی به مراکز بهداشتی، خدماترسانی، تجاری و آموزشی به ترتیب بیشترین اهمیت را در تابآوری دارد (جدول 5)؛ بهطورکلی در بین زیرمعیارهای دسترسی، جز کارخانه، نزدیکی به دیگر مراکز باعث میشود تا محله از تابآوری مطلوبی دربرابر بحرانها برخوردار باشد؛ اما کارخانهها با توجه به انتشار آلودگی اثر منفی بر محیط محله دارند و خود یکی از عوامل رخداد مخاطرهاند؛ بنابراین فاصله از کارخانهها به افزایش تابآوری محله منجر میشود.
جدول 5. وزن معیار و زیرمعیارهای دسترسیها در تابآوری منطقة 20 تهران (منبع: نویسندگان، 1400)
Table 5. Standard weight and sub-criteria of accesses in Tehran 20 district resilience (Source: Authors, 2022)
|
معیار |
وزن معیار |
زیرمعیار |
وزن زیرمعیار |
|
دسترسیها |
115/0 |
دسترسی به مراکز آموزشی |
107/0 |
|
دسترسی به مراکز بهداشتیدرمانی |
292/0 |
||
|
دسترسی به مراکز تجاری |
181/0 |
||
|
دسترسی به مراکز اداری |
069/0 |
||
|
دسترسی به مراکز خدماترسانی |
166/0 |
||
|
دسترسی به نیروی امنیتی و پلیس |
080/0 |
||
|
فاصله از کارخانه |
041/0 |
||
|
|
دسترسی به جایگاه سوخت |
061/0 |
در منطقة 20 تهران به دلیل وجود پاسگاه نیروی انتظامی در محلههای سیزده آبان، شهادت و فیروزآبادی از محلههای غربی و مرکزی منطقه، میزان تابآوری آنها بیشتر از سایر محلههاست؛ همچنین جایگاه سوخت در 5 نقطه (محله) از منطقه قرار دارد و دسترسی به این جایگاهها در مواقع بحرانی بر میزان تابآوری آنها میافزاید (شکل 10). در منطقة 20 تهران، دسترسی به مراکز اداری و آموزشی به دلیل پراکندهبودن این ادارهها در سطح منطقه آسان است و فقط در نواحی دور از این مراکز تابآوری کاهش مییابد؛ زیرا نزدیکی به این ادارهها باعث پناهآوردن مردم محله به اداره و افزایش سطح آگاهی افراد دربارة بحران میشود. با دورشدن از این مراکز، تجمع و اجماع مردمی کاهش خواهد یافت و درنتیجه نحوة مقابله با بحران نیز پراکنده و ضعیف خواهد بود (شکل 11). مراکز خدماترسانی همچون بانک، فروشگاه، کارگاه، تعمیرگاه و بازار در مواقع بحران به مردم محله کمک میکنند و تابآوری آنها را افزایش میدهند. این مراکز در سطح منطقة 20 تهران پراکندهاند و تراکم زیادی دارند (شکل 12). نزدیکی به مراکز بهداشتیدرمانی بیشترین درجة اهمیت را در بین زیرمعیارهای دسترسی دارد. محلههای دارای این مراکز بهداشتی و با فاصلة کمتر از یک کیلومتر از آنها، بیشترین تابآوری را دربرابر بحرانهای محیطی دارند. محلههایی مانند عباسآباد، تقیآباد و شهید بهشتی با فاصلة بیش از 5/1کیلومتری از این مراکز، کمترین تابآوری را دربرابر بحران دارند (شکل 13).
شکل 10. پهنهبندی زیرمعیارهای دسترسی به جایگاه سوخت و پلیس امنیتی در تابآوری منطقة 20 تهران
Fig. 10. Zoning of Access to fuel station and security police sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
شکل 11. پهنهبندی زیرمعیارهای دسترسی به مراکز آموزشی و اداری در تابآوری منطقة 20 تهران
Fig. 11. Zoning of Access to educational and administrative centers sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
شکل 12. پهنهبندی زیرمعیارهای دسترسی به مراکز تجاری و خدماتی در تابآوری منطقة 20 تهران
Fig. 12. Zoning of Access to Commercial and service centers sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
شکل 13. پهنهبندی زیرمعیارهای دسترسی به مراکز درمانی و فاصله از کارخانه در تابآوری منطقة 20 تهران
Fig. 13. Zoning of Access to Medical centers and distance from the factory sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
معیار زیرساختهای جادهای
معیار زیرساختهای جادهای پس از معیار اقتصادیاجتماعی با وزن 231/0 در رتبة دوم از اهمیت در تابآوری قرار دارد. مهمترین زیرمعیارهای آن، دسترسی به پل عابر پیاده و ایستگاه اتوبوس شهری است که نقش مهمی در تابآوری دارند. زیرمعیارهای دسترسی به اتوبان و دسترسی به راهآهن نیز در رتبههای آخر از تابآوری قرار دارند (جدول 6).
جدول 6. وزن معیار و زیرمعیارهای زیرساختهای جادهای در تابآوری منطقة 20 تهران (منبع: نویسندگان، 1400)
Table 6. Standard weight and sub-criteria of road infrastructure in Tehran 20 district (Source: Authors, 2022)
|
معیار |
وزن معیار |
زیرمعیار |
وزن زیرمعیار |
|
زیرساختهای جادهای |
231/0 |
دسترسی به پل عابر پیاده |
435/0 |
|
دسترسی به راهآهن |
161/0 |
||
|
دسترسی به اتوبان و بزرگراه شهری |
093/0 |
||
|
دسترسی به ایستگاه اتوبوس شهری |
309/0 |
بزرگراههای شهری عمدة اراضی منطقة 20 را تشکیل میدهند و نقش مهمی در تابآوری دارند؛ زیرا در مواقع بحران دسترسی به این جادهها در سرعت پاسخ به بحران نقش مثبتی دارد و در مواقع ضروری در تخلیة محل از افراد بسیار تأثیرگذار است. به جز ناحیة شمال شرقی، دیگر نواحی و محلههای منطقة 20 به اتوبان و بزرگراههای شهری دسترسی کامل دارند.
ایستگاههای اتوبوس نیز نقش مهمی در تابآوری دارند و نواحی نزدیک به آن که دسترسی آسانی به ناوگان حملونقل عمومی و اتوبوسی دارند، از تابآوری بیشتری نسبت به اراضی دور از ایستگاه اتوبوس برخوردارند. خط راهآهن تهران از ناحیة غربی منطقة 20 میگذرد و محلههای نزدیک به آن در مواقع بحران از تابآوری بیشتری برخوردارند.
پلهای عابر پیاده مهمترین پارامتر در تابآوری هستند؛ زیرا این پلها در مواقع طوفان، آتشسوزی، سیلاب و زمینلرزه نقش حفاظتی و در انتقال افراد به محل ایمن نیز نقش زیادی دارند؛ بهطورکلی برمبنای زیرمعیارهای جادهای، محلههای واقع در نواحی غربی، مرکزی و جنوب شرقی منطقة 20 تهران، از تابآوری مناسبی دربرابر بحرانهای محیطی برخوردارند (شکلهای 14 و 15).
شکل 14. پهنهبندی زیرمعیارهای دسترسی به ایستگاه اتوبوس و اتوبان در تابآوری منطقة 20 تهران
Fig. 14. Zoning of Access to bus and freeway stations sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
شکل 15. پهنهبندی زیرمعیارهای دسترسی به پل عابر پیاده و ایستگاه راهآهن در تابآوری منطقة 20 تهران
Fig. 15. Zoning of Access to the pedestrian bridge and railway station sub-criteria in the resilience of District 20 of Tehran
تابآوری از دیدگاه معیارهای اصلی
پس از رویهمگذاری زیرمعیارهای هر معیار، یک نقشة پهنهبندی برای هر معیار ترسیم شد. در معیار اجتماعیاقتصادی محلههای دولتآباد، شهادت، بخش مرکزی محلة سیزده آبان و تا حدودی محلة سرتخت به دلیل استحکام زیاد منازل، تعداد زیاد جمعیت و جمعیت جوان، میزان سواد زیاد و همچنین مشارکت زیاد اقتصادی، از تابآوری زیادی دربرابر مخاطرات محیطی برخوردارند؛ اما محلههای واقع در بخش مرکزی، جنوب شرقی و جنوب غربی منطقة 20 تهران به دلیل استحکام کم منازل و همچنین تعداد کم جمعیت جوان، میزان سواد اندک و مشارکت کم اقتصادی، تابآوری کمتری دارند.
از دیدگاه معیار دسترسی (خدمات شهری)، محلههای دولتآباد، فیروزآبادی، سرتخت و جنوب محلة حمزهآباد به دلیل دسترسی به خدمات آموزشی، اداری، تجاری، بهداشتی، خدماترسانی، جایگاه سوخت و پلیس، از تابآوری بیشتری نسبت به دیگر محلهها برخوردارند؛ اما بخشهایی از محلههای عباسآباد، تقیآباد، شهید بهشتی و جنوب محلة سیزده آبان به دلیل دوری و فاصلة زیاد از مراکز خدماترسانی شهری، تابآوری کمی دربرابر مخاطرات محیطی دارند (شکل 16).
شکل 16. پهنهبندی معیار دسترسی به خدمات شهری و معیار اجتماعیاقتصادی در تابآوری منطقة 20 تهران
Fig. 16. Zoning of Criteria for access to urban services and socio-economic criteria in the resilience of District 20 of Tehran
از دیدگاه معیار کاربری اراضی، محلههای واقع در بخش شرقی و جنوب شرقی منطقة 20 تهران به دلیل فاصله از مسیل، دسترسی به آب شرب، فضای سبز و دسترسی به اماکن اجتماعی نسبت به محلههای غربی منطقة 20 تهران، از تابآوری بیشتری دربرابر مخاطرات محیطی برخوردارند.
ازلحاظ معیار دسترسی به زیرساختهای جادهای نیز محلههای منصوریه، حمزهآباد، دولتآباد، سیزده آبان و همچنین علایین به دلیل نزدیکی و دسترسی آسان به زیرساختهای جادهای شهر، تابآوری زیادی دربرابر بحران دارند (شکل 17).
شکل 17. پهنهبندی معیار کاربری اراضی و معیار دسترسی به زیرساختهای جادهای در تابآوری منطقة 20 تهران
Fig. 17. Zoning of Land use criteria and access to road infrastructure criteria in the resilience of District 20 of Tehran
بهمنظور انتخاب بهترین عملگر فازی برای ارزیابی تابآوری محلهها دربرابر بحرانهای محیطزیستی در منطقة 5 تهران، از رگرسیون حداقل مربعات (OLS) استفاده شد. نتایج نشان داد در نقشة رویهمگذاریشدة حاصل از عملگرهای فازی، عملگر جمع جبری SUM بیشترین همبستگی و ارتباط را با معیارهای پژوهش حاضر دارد (جدول 7)؛ بنابراین نقشة حاصل از رویهمگذاری همة معیارها و زیرمعیارهای پژوهش با عملگر فازی SUM، بهترین نقشه است که در آن میزان تابآوری محلهها دربرابر بحرانهای محیطزیستی نشان داده شده است.
جدول 7. ضریب همبستگی بین عملگرهای رویهمگذاری فازی با معیارهای پژوهش (منبع: نویسندگان، 1400)
Table 7. Correlation coefficient between fuzzy overlay operators with research criteria (Source: Authors, 2022)
|
عملگر فازی |
معیار |
|||
|
اجتماعیاقتصادی |
کاربری اراضی |
دسترسیها |
زیرساختهای جادهای |
|
|
Gamma 0.9 |
458/0 |
587/0 |
366/0 |
364/0 |
|
Gamma 0.5 |
031/0 |
055/0 |
017/0 |
017/0 |
|
SUM |
719/0 |
691/0 |
779/0 |
769/0 |
|
Product |
000/0 |
001/0 |
000/0 |
000/0 |
|
AND |
140/0 |
786/0 |
047/0- |
010/0- |
|
OR |
306/0 |
283/0- |
628/0 |
525/0 |
نقشة نهایی حاصل از رویهمگذاری معیارهای مطالعهشده با عملگر فازی SUM که بیشترین همبستگی را با معیارهای پژوهش حاضر داشت، نشان میدهد محلههای واقع در جنوب شرقی، شمال شرقی و همچنین محلههای مرکزی منطقة 20 تهران، بیشترین تابآوری را دربرابر بحرانهای محیطی دارند. در گام نهایی پژوهش حاضر بهمنظور خوشهبندی محلههای موجود در منطقة 20 تهران برمبنای میزان تابآوری آنها دربرابر بحرانهای محیطزیستی، از روش میانگین کلاسیک K-mean استفاده شد. نتایج نشان داد محلهها در سه خوشه تقسیمبندی شدند؛ در خوشة اول که تابآوری زیاد دارد، محلههای جوانمرد، منصوریه، حمزهآباد، سرتخت، ابنبابویه و ظهیرآباد، تقیآباد و عباسآباد قرار دارند. در خوشة دوم که محلههای دارای تابآوری متوسط هستند، محلههای دولتآباد و شهادت، صادقیه، شهید غیوری، دیلمان، اقدسیه، استخر و علایین قرار دارند. درنهایت محلههای سیزده آبان، شهید بهشتی، فیروزآبادی، ولیآباد و هاشمآباد با تابآوری کم و ضعیف در خوشة سوم قرار گرفتند (شکل 18).
شکل 18. رویهمگذاری معیارهای پژوهش با عملگر SUM و الگوبندی تابآوری منطقة 20 تهران
(منبع: نویسندگان، 1400)
Fig. 18. Overlapping of research criteria with SUM operator and resilience modeling of Tehran Region 20 (Source: Authors, 2022)
نتایج پژوهش حاضر بیانگر این بود که معیار اجتماعیاقتصادی بیشترین تأثیر را در تابآوری منطقة 20 تهران دربرابر مخاطرات محیطی همچون سیلاب، زمینلرزه، آتشسوزی، طوفان، آلودگی، بحران آب، فرونشستها و زمینلغزش دارد. این نتیجه با نتایج پژوهشهای داداشپور و عادلی (1394)، عبداللهی و همکاران (1397) و Landry et al. (2020) مطابقت دارد. از بین زیرمعیارهای اجتماعیاقتصادی، مصالح بهکاررفته در ساختوسازهای شهری و استحکام منازل، بیشترین اهمیت را در تابآوری دارند؛ همانگونه که دلاکه و همکاران (1396) در اصفهان نشان دادند، حاشیهنشینی و استحکام کم منازل ارتباطی معنادار و معکوس با تابآوری اجتماعی دارد؛ زیرا هرچه میزان حاشیهنشینی و ضعیفبودن استحکام منازل مسکونی در یک محله بیشتر باشد، واکنش دربرابر سوانح و تابآوری آنها کمتر است (Bacud, 2018: 516).
افزایش میزان جمعیت شاغل و مشارکت اقتصادی نقش مهمی در کاهش بیکاری، بزهکاریهای اجتماعی و درنهایت تابآوری یک محله دربرابر بحران دارد؛ اگر در یک محله مشارکت اقتصادی افراد در حرفههای متنوع زیاد و میزان درآمد خانوار مناسب باشد، به افزایش استحکام منازل، افزایش میزان تحصیل و سواد و همچنین مشارکتهای اجتماعی منجر میشود (Caschili et al., 2015: 206). این ویژگیها شرایط را برای مقابله با بحران افزایش میدهد و نقش مؤثر و مثبتی در افزایش مقاومت و تابآوری محله یا منطقه دربرابر بحران دارد.
دسترسی به زیرساختها و خدمات شهری نیز در تابآوری تأثیرگذار است؛ به گونهای که دسترسی به زیرساختهای جادهای، نزدیکی و دسترسی آسان به مراکز درمانی، تجاری، آموزشی و اداری باعث میشود تا در مواقع خطر ناشی از مخاطرات محیطی، افراد سریع به این مراکز پناه ببرند یا خدماترسانی به آسیبدیدگان افزایش یابد (Parkouhi and Ghadikolaei, 2017: 432). در منطقة 20 تهران نیز محلههای دارای دسترسی آسان به این مراکز، بیشترین تابآوری را دربرابر مخاطرات محیطی دارند. از میان زیرمعیارهای دسترسیها، دسترسی به مراکز بهداشتیدرمانی و همچنین دسترسی به مراکز تجاری و خدماترسانی، بیشترین تأثیر را در تابآوری دارند. مراکز خدماتی در این پژوهش مشتمل بر دسترسی به فروشگاه، تعمیرگاه، بوستان، کتابخانه، استخر، مراکز فرهنگی و... است که با ترکیب آنها، زیرمعیار دسترسی به مراکز خدماتی ایجاد میشود و تأثیر زیادی در تابآوری دارند. این نتیجه با نتایج پژوهش ولیزاده و همکاران (1398) مطابقت دارد. دسترسی به جایگاه سوخت نیز از پارامترهای مهم در تابآوری است؛ زیرا دسترسی به این مکانها و جایگاه موجب واکنش سریع دربرابر سوانح میشود. مراکز آموزشی، درمانی و اداری نیز نقش مهمی در تابآوری دارند؛ زیرا هرچه هر محلهای به این مراکز نزدیک و دسترسی آسان باشد، توانایی زیادی دربرابر بحران دارند و آسیبپذیری آنها کمتر از مناطق دور است.
معیار کاربری اراضی در رتبة سوم تابآوری قرار دارد که از بین زیرمعیارهای آن، دسترسی به اماکن اجتماعی بیشترین تأثیر و اهمیت را در تابآوری دارد.
فاصله از مسیلها نیز مهم است که این نتیجه با نتایج پژوهش خالدی و همکاران (1398) مطابقت دارد. مسیلهای سیلابی به وقوع پدیدة سیلاب در اراضی مجاور خود منجر میشود که هرچه محلهها از مسیلها دور باشند، توانایی بیشتری در پاسخ به بحران دارند (Zhang et al., 2019).
دسترسی به شبکة جادهای نیز تأثیر زیادی در تابآوری دارد. شبکة جادهای شهری موجب دسترسی آسان به خودرو و فرار از بحران زمینلرزه و سیلاب میشود (Ran et al., 2019) و این شرایط باعث میشود تا دسترسی به جاده یکی از مهمترین پارامترها در تابآوری شناخته شود.
نتیجهگیری
تابآوری شهری مستلزم داشتن معیارهای اقتصادی، اجتماعی، خدماترسانی، دسترسی به زیرساختها و کاربری اراضی مطلوب است تا در شرایط پیچیدة وقوع بحران، شهر توانایی مقابله را داشته باشد. در منطقة 20 تهران که مخاطرات محیطی همچون زمینلرزه، سیلاب، بحران آب، خشکسالی و دیگر مخاطرات اتفاق میافتد، افزایش تابآوری محلهها بسیار حائز اهمیت است؛ بر این اساس ارزیابی و شناخت میزان تابآوری محلهها در اولویت قرار دارد که مطالعة حاضر در این راستا انجام شده است.
نتیجة نهایی این مطالعه نشان داد محلههای جوانمرد، منصوریه، حمزهآباد، ابنبابویه، سرتخت، تقیآباد و عباسآباد به دلیل داشتن جمعیت مناسب، میزان مشارکت اقتصادی مطلوب، مشارکت اجتماعی مطلوب، دوری از مسیل، دسترسی به زیرساختهای جادهای و همچنین نزدیکی به مراکز خدماترسانی، بیشترین تابآوری را دربرابر مخاطرات محیطی دارند؛ اما محلههای سیزدهآبان، شهید بهشتی، ولیآباد، نفرآباد و فیروزآبادی به دلیل دوری از زیرساختهای جادهای، مراکز خدماترسانی و نزدیکی به مسیل، کمترین میزان تابآوری را دربرابر مخاطرات محیطی دارند.
پیشنهاد میشود برای افزایش تابآوری این محلهها و همچنین افزایش استحکام منازل اقداماتی شامل افزایش مراکز خدماترسانی، پلهای عابر پیاده، موانع حفاظتی دربرابر سیلاب و آلودگی ناشی از کارخانه، میزان مشارکت اقتصادی و نوع کاربری اراضی صورت گیرد تا درجة تابآوری این محلهها دربرابر مخاطرات محیطی افزایش یابد.
[1]. Holling
)
