نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری شهرسازی، گروه شهرسازی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران
2 دانشیار طراحی شهری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بو علی سینا، همدان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
Creative city theory is a new approach whose milestone is the emphasis on creativity and culture in the economy and social capital. Historical contexts, in addition to having the aesthetic and identifying values of cities, are still the livelihood of millions of citizens and are therefore a good place to apply the creative city approach. The present study was conducted to explain the model of the creative city approach in the historical context of the Hamadan city, which has been done by the survey technique and the analytical-interpretive method. Initially, the evaluation indicators of the creative city, which were extracted from reliable sources, were classified into five structures: ‘socio-cultural’, ‘economic’, ‘managerial’, ‘functional-spatial’, and ‘environmental’. Then, the opinions of people and experts were collected through a questionnaire. Next, the data of the questionnaire were entered into SPSS software and with the help of the exploratory factor analysis technique which was applied separately in each of the above structures, the explanatory factors were identified. Then, using the linear multivariate regression analysis technique, the relationship between the extracted factors and the creative city approach in the historical context of Hamadan was assessed. Finally, the indicators of ‘women’s participation in social activities’, ‘the importance of knowledge-based service centers’, ‘historical events of the city’, ‘people's participation in social activities’, ‘the need to use new and knowledge-based technologies’, and ‘supporting urban entrepreneurs’ were identified. The elements have had the greatest impact on the realization of the creative city approach in the historical context of Hamedan.
Introduction
Historical contexts have valuable and unique features that distinguish them from other urban contexts. At the same time, this context is forced to accept changes to meet the needs of its residents, the speed of which must be commensurate with the needs of the citizens in that community. An environment that can not adapt to the needs of citizens has gradually entered a process that will lead to burnout. This confirms the need for planning and protection in historical contexts. During the industrialization of societies, the fascination with the endless use of new technology exposed many of the world’s historical contexts to serious threats and damage, some of them even perished during the effects of urban development. The exposure of today's cities to the unpredictable economic system has caused cities to rely more and more on their internal resources such as history, spaces, and creative force. The pressures of globalization and, consequently, the problems caused by the change in economic structure and the need to create a new identity have led cities to use their cultural assets to differentiate their identities and recreate the urban context (Richards & Palmer, 2010). The appropriate approach to the old and historical urban context requires a careful and comprehensive approach to the ancient context and its characteristics. Today, one of the techniques to achieve these goals is to emphasize the activities that are formed by combining different dimensions of economics and culture in a way of human logical order called creativity. Undoubtedly, historical contexts with rich cultural heritage resources are a good place to apply a creative approach. In recent decades, one of the new scientific and professional fields in the historical part of cities is the creative city approach.
Methodology
The present study has been done using the analytical-interpretive method based on documentary studies and field observations. In the present study, a combined method has been used, so the survey method was used as a quantitative method, and the focus group discussion method was used as a qualitative method. The conceptual framework was documented in a diagram. In the next step, extractive indices were collected in the study sample. Using factor analysis, the importance of the main factors affecting the creativity of the historical context of Hamadan was determined. Then, based on the extraction indices, a questionnaire was designed based on the Likert scale. The number of questionnaires in order to be valid for SPSS software analysis based on the Cochran sampling test was 200. The questionnaire was distributed electronically and people who have lived in the city of Hamedan and experts and professors in the field of urban planning, as well as city managers, have participated at this stage. By completing the questionnaires and entering them into SPSS software, the main factors of the creative city approach in the historical context of Hamadan city were extracted using the exploratory factor analysis method. To extract the priorities of the creative city, linear multivariate regression was performed between the extracted factors, and the coefficients of each factor and their importance were determined. Finally, the ‘creative city model in the historical context of Hamadan’ was obtained by obtaining the most important factors in this area.
Discussion
Factor analysis was performed using SPSS software after entering the questionnaire data in each of the 5 structures of the creative city, which were economic, environmental, institutional-governance, functional-spatial, and socio-cultural structures. According to the obtained model, the numerical value of all variables in the subscription table was more than 0.5, which indicated the appropriateness of the explanatory power of the model and the value of KMO statistics. The next output of the factor analysis was the KMO test. The KMO value is always between 0 and 1. If the value is less than 0.5, the data will not be suitable for factor analysis, and if the value is between 0.5 and 0.69, factor analysis should be done more carefully. But if this value is more than 0.7, the correlation between the data will be suitable for data analysis. On the other hand, the Bartlett test should be used to ensure that the data are suitable for factor analysis. Bartlett's test tests the hypothesis that the observed correlation matrix belongs to a society with unrelated variables. For this reason, before factor analysis, a correlation matrix between variables must be formed. If the correlation matrix is unit, it is unsuitable for factor analysis. The Bartlett test is significant when its probability is less than 0.05. After controlling and appropriateness of statistical tests that test and measure the raw data for use in factor analysis, the preliminary matrix is calculated in which the explained variance is determined by each factor. It should be noted that the specific values for all factors must be greater than 1. Then, after determining the variance of each of the factors explaining the main structures of the creative city, the factor matrix was rotated so that each of the relevant variables would have the most relationship with the factors and facilitates the conditions for naming and identifying the factors. After creating the rotated matrix of factors and using the position of variables in the structures of the creative city, the factors must be interpreted and named. After determining the main factors of the creative city approach in the historical context of Hamadan, it was necessary to understand the relationship between these factors and the realization of the creative city in the historical context. For this purpose, the linear relationship between the extracted factors and the creative city approach was investigated by the multiple linear regression method to determine the beta coefficient for the factors. Then, by multiplying the three values of ‘ load factor coefficient’, ‘factor-beta coefficient’, and ‘variable dissatisfaction rate’, the variables can be ranked as priorities for the realization of a creative city in the historical context of Hamadan.
Conclusion
Based on the exploratory factor analysis technique, indicators in 13 factors explaining the creative city approach including ‘historical-cultural heritage’, ‘social participation’, ‘creative class’, ‘social capital’, ‘socio-cultural diversity’, ‘creative governance’, ‘innovation’, ‘creative industries’, ‘environmental sustainability’, ‘green infrastructure’, ‘creative public space’, ‘functional diversity of space’, and ‘spatial identity structure’ were categorized. After that, the relationship between the extracted factors and the creative city approach in the historical context of Hamedan was measured by linear multivariate regression analysis technique, which revealed 4 factors, respectively, with the greatest impact: ‘historical-cultural heritage’, ‘creative class’, ‘innovation’, and ‘socio-cultural diversity’. Finally, by multiplying the three numerical values of ‘load factor coefficient’, ‘factor-beta coefficient’, and ‘average dissatisfaction’, the variables of the creative city approach were prioritized in the historical context of Hamedan, which showed the indicators of ‘women's participation in social activities in the historical context of the city’, ‘the importance of knowledge-based service centers’, ‘ historical events of the city’, ‘people's participation in social activities’, ‘the need to use new and knowledge-based technologies’, and ‘support for urban entrepreneurs’ were the most important indicators in achieving a creative city approach in the historical context of Hamedan.
Citizens’ participation in urban affairs is a necessity today, which can lead to sustainable urban development. Creative urban management takes steps to solve urban problems by combining the ideas of modern urban managers with local values. Creative management strengthens the city and the socio-economic and cultural growth of citizens that people as human capital should be involved in the proper management of urban management. Achieving a creative city requires policies and programs that are coordinated and coherent, evolve, and require extensive collaboration between the public sector, at various levels of government, local and national, private sector actors, and all social institutions. For urban management to be creative, it must have a creative understanding of urban growth, urban life, and the need to engage in creative urban management while promoting its creative knowledge in the field of urban management. In such situations, it can creatively analyze urban issues and thus have a creative and innovative approach to finding ideas, and communicating with its citizens. Achieving these goals requires creating a culture and creating a suitable platform for citizenship education, the infrastructure of which is provided in the city and urban areas. In this regard, the presence of women with care and delicacy of their special look can accelerate this process.
Keywords: Creative City, Historical Context, Model Explanation, Exploratory Factor Analysis, the Historical Context of Hamedan.
References:
- Anonymous (2010). Creative economy report 2010. The United Nations Conference on Trade and Development.
- Bianchini, F., & Parkinson, M. (Eds.). (1993). Cultural policy and urban regeneration: The West European experience. Manchester: Manchester University Press.
- Cohendet, P., Simon, L., Sole Parellada, F., & Valls Pasola, J. (2009). The creative city: a toolkit for urban innovators. Second Edition. London: Earthscan Publications Ltd.
- Correia, C., & Oliveira, M. (2012). Creative indexes: Economic space matters?. MA Thesis in Economics. School of Economics and Business. University of Porto
- Donegan, M., & Lowe, N. (2008). Inequality in the creative city: Is there still a place for ‘old-fashioned’ institutions?. Journal of Economic Development Quarterly, 22(1), 46–62.
- d’Ovidio, M., & Cossu, A. (2017). Culture is reclaiming the creative city: The case of Macao in Milan, Italy. Journal of City, Culture and Society, 8, 7–12.
- Ernawati, J. (2010). People ‘s impressions of a tourist-historic district. Indonesia: Brawijaya University Press.
- European Commission. (2017). The cultural and creative cities monitor. Luxembourg: Publications Office of the European Union.
- Evans, G. (2009). Creative cities, creative spaces and urban policy. Urban Studies, 46(5-6), 1003-1040.
- Florida, R. (2002). The rise of the creative class: And how it's transforming work, leisure, community and everyday life. New York: Basic Books.
- Florida, R. (2008). The rise of the creative class revisited. New York: Basic Books.
- Florida, R. (2014). The creative class and economic development. Journal of Economic Development Quarterly, 28(3), 196-205.
- Goldberg-Miller, S. B. (2019). Creative city strategies on the municipal agenda in New York. Journal of City, Culture and Society, 17, 26–37.
- Hall, P. (2000). Creative cities and economic development. Journal of Urban Studies, 37(4), 639-649.
- Kakiuchi, E. (2016). Culturally creative cities in Japan: Reality and prospects. Journal of City, Culture and Society, 7(2), 101-108.
- Khoo, S. L. (2020). Towards an inclusive creative city: How ready is the historic city of George Town, Penang?. Journal of City, Culture and Society, 23, 100367.
- Kotze, N., & De Vries, L. (2019). Resuscitating the African giant: Urban regeneration and inner-city redevelopment initiatives along the ‘Corridors of Freedom’ in downtown Johannesburg. Geographia Polonica, 92(1), 57–70.
- Kuriakose, P. N., & Philip, S. (2021). City profile: Kochi, city-region - Planning measures to make Kochi smart and creative. Cities, 118, 103307.
- Landry, C. (2010). Creativity, culture and the city: A question of inter connection. European Capital of Culture.
- Montgomery, J. (2005). Beware ‘the creative class’. Creativity and wealth creation revisited. Local Economy: The Journal of the Local Economy Policy Unit, 20(4), 337–343.
- Richards, G., & Palmer, R. (2010). Eventful cities: Cultural management and urban revitalisation. Routledge.
- Rodrigues, M., & Franco, M. (2020). Networks and performance of creative cities: A bibliometric analysis. Journal of City, Culture and Society, 20, 100326.
- Sasaki, M. (2008). Developing creative cities through networking. Journal of Policy Science, 15(3), 77-88.
- Sasaki, M. (2010). Urban regeneration through cultural creativity and social inclusion: Rethinking creative city theory through a Japanese case study. Cities, 27, 3-9.
- Scott, A. J. (2014). Beyond the creative city: Cognitive–cultural capitalism and the new urbanism. Journal of Regional Studies, 48(4), 565-578.
- Vanolo, A. (2008). The image of the creative city: Some reflections on urban branding in Turin. Cities, 25(6), 370–382.
- Vickery, J. (2011). Beyond the creative city-cultural policy in an age of scarcity. Made: A Centre for Place-Making, 1, 1-20.
- Zimmerman, J. (2008). From brew, town to cool town: Neoliberalism and the creative city development strategy in Milwaukee. Cities, 25(4), 230–242.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
بافتهای تاریخی ویژگی‌های ارزشمند و منحصربه‌فردی دارند که آنها را از سایر بافتهای شهری متمایز می‌کند. در عین حال این نوع برای رفع نیازهای ساکنان خود ناگزیر به پذیرش تغییراتی هستند که سرعت آنها باید متناسب با طرح نیازهای شهروندان در آن جامعه باشد. بدیهی است محیطی که نتواند خود را با نیازهای شهروندان تطبیق دهد، به‌تدریج وارد فرایند فرسودگی خواهد شد. همین امر لزوم برنامهریزی و حفاظت را در بافتهای تاریخی نشان می‌دهد.
در دوران صنعتی‌شدن جوامع، شیفتگی در استفادة بیحدومرز از فناوری نوین، بسیاری از بافتهای تاریخی جهان را در معرض تهدید و آسیب‌های جدی قرار داد. حتی بعضی از آنها در جریان تأثیرات توسعة شهری از بین رفتند (حسن‌زاده و سلطان‌زاده، 1396: 59). مواجهة شهرهای امروز با سیستم اقتصادی پیش‌بینی‌ناپذیر باعث شدهاست شهرها بیش از پیش بر منابع داخلی خود مانند تاریخ، فضاها و نیروی خلاق تکیه کنند. فشار جهانی‌شدن و پیرو آن مشکلاتی که به دلیل تغییر ساختار اقتصادی بهوجود آمده و همچنین نیاز به ایجاد هویت جدید، موجب شدهاست شهرها از دارایی‌های فرهنگی خود به‌منظور تمایز هویت و نیز بازآفرینی بافت شهری استفاده کنند. Richards & Palmer (2010) معتقدند رهیافت مناسب به بافت قدیم و تاریخی شهری مستلزم رویکردی دقیق و نگرشی همه‌جانبه به بافت کهن و ویژگی‌های آن است. امروزه یکی از روش‌های دستیابی به این اهداف، تأکید بر فعالیت‌هایی است که با تلفیق ابعاد مختلف اقتصاد و فرهنگ، به گونه‌ای از نظم منطقی انسانی با عنوان خلاقیت، شکل می‌گیرد. بی‌شک بافتهای تاریخی با منابع سرشار از میراث فرهنگی، محلی مناسب برای به‌کارگیری رویکرد خلاق هستند. در دهه‌های اخیر، یکی از زمینه‌های علمی و تخصصی جدید در بخش تاریخی شهرها، رویکرد شهر خلاق است (عبداللهی و بهداشت، 1394: 98).
نظریة «شهر خلاق» از یک سو به دلیل شکست سایر دیدگاهها و از سوی دیگر به دلیل تأکید بر مواریث فرهنگ و ارزش‌های تاریخی در جهت دگرگونی بخش تاریخی شهرها مؤثرتر از دیگر نظریه‌هاست. تأکید بر مواریث فرهنگی، هنری و جاذبه‌های تاریخی در این بافتها، یکی از مؤلفههای اصلی اقتصاد نظریة شهر خلاق و کارکرد اجتماعی آن است (UNCTAD, 2010: 12). شهر خلاق رویکردی فرهنگی در توسعه‌های شهری مانند بازآفرینی است؛ زیرا فرهنگ، عنصری بسیار مهم در کیفیت و هویت زندگی شهروندان شهر خلاق به شمار می‌رود (رفیعیان، 1394: 13). در این نگاه فرهنگ و صنایع فرهنگی، یکی از اجزای زندگی شهری قلمداد می‌شوند. درواقع مفهوم شهر خلاق رویکردی جایگزین برای احیای بافت تاریخی و تفکری جانشین برای نگاه به این بافت است. هدف از تحقق نظریة «شهر خلاق» در بافت تاریخی این است که به شهر بهعنوان یک اثر هنری نگریسته شود که در آن شهروندان با تعامل و مشارکت سبب دگرگونی و زیست‌پذیری محیط یا ایجاد نوآوری و خلاقیت شوند (Ernawati, 2010: 6). همچنین باید دانست که نقطة کانونی شهر خلاق در بافت تاریخی، اقتصاد خلاق، فرهنگ یا فضای خلاقیت است؛ زیرا آنها در احیا و توسعة دوبارة بافت تاریخی بسیار مهم هستند. در این صورت بافت تاریخی همچون نشانه و نمادی خواهد بود که ابعاد مختلف هویت را با اقتصاد در گونه‌ای از نظم منطقی انسانی تلفیق و زمینه را برای ایجاد شهر خلاق امکان‌پذیر می‌کند. معضلات بافت تاریخی شهر همدان نظیر کیفیت کم زندگی، ساخت‌وسازهای غیرمجاز، تخریب بناهای تاریخی و مدیریت غیراصولی این منطقه، مداخله در این بافت را ضروری می‌سازد؛ بنابراین این مقاله ضمن تشریح مفهوم شهر خلاق و استخراج مؤلفه‌ها و شاخصهای آن از ادبیات این موضوع، می‌کوشد با شناسایی پتانسیل‌های خلاقیت و تحقق رویکرد شهر خلاق در بافتها و هسته‌های تاریخی شهر، اولویت‌های توسعة هستة تاریخی شهر همدان را بسنجد تا بدینوسیله الگویی مناسب برای تصمیمگیریها و برنامهریزیهای راهبردی در روند توسعة هستة مرکزی شهر همدان ارائه دهد.
پیشینة پژوهش
با ورود ایدة «فرهنگ بهعنوان موتور توسعة اقتصادی شهر» و مطرح‌شدن جدی عبارت «صنایع فرهنگی» در اقتصاد شهرهای بریتانیایی و بازآفرینی شهری متکی بر فرهنگ در اواخر دهۀ 1980 و اوایل 1990، واژة «خلاقیت» در بستر تأکید اتحادیة اروپا بر اجرای برنامة پایتخت فرهنگی اروپا، بار معنایی متکی بر فرهنگ به خود گرفت و تا اواخر دهۀ 1990 میلادی، مفهوم آکادمیک شهر خلاق در اروپا با برنامة پایتخت فرهنگی اروپا مطابقت کامل داشت (شبانی و ایزدی، 1393: 16). تأکید عمده بر این اساس بر بهبود شهر با توجه به پتانسیل‌های اقتصادی با مداخلات خلاقانة فرهنگی بود. از سال 1998 به بعد واژة «خلاقیت» با معرفی مفهوم جدید صنایع خلاق و پس از آن طبقة خلاق (Florida, 2002: 293) جنبه‌های اقتصادی و فناورانه نیز پیدا کرد. پذیرش عبارت «صنایع خلاق» تمرکز مفهومی را به سمت تولید محصولات فرهنگی/ خلاق، کارگر خلاق و زیرساخت‌های مورد نیاز برای این‌گونه صنایع برد. در این زمان تفسیر جدیدی از شهر خلاق بهعنوان مکانی که صنایع خلاق در آن متمرکز و مورد حمایت هستند، ارائه شد (Montgomery, 2005: 56). براساس این تفسیر، شهر خلاق می‌تواند شهری با بیشترین حضور بالفعل (قابلیت‌های بالقوه برای جذب) طبقة خلاق تعریف شود. Florida (2002) پیشنهاد می‌کند که برای جذب این گروه، شهرها باید فرهنگ، تنوع فرهنگی و زیرساخت‌های لازم را ارتقا دهند. همچنین از نظر Sasaki (2010) در شهر خلاق که مقولة فرهنگ و صنعت از حیث خلاقیت غنی است، اساس کار بر بیان آزادانة فعالیت‌های خلاقانة مردم استوار است و در عین حال این شهر به نظام اقتصادی مترقی و انعطافپذیری مجهز است که از تولید انبوه فاصله می‌گیرد.
در ادامه بعضی از مهم‌ترین پژوهش‌های اخیر در این زمینه را بررسی می‌کنیم.
جدول 1. مطالعات پیشین درزمینة شهر خلاق
Table 1. Previous studies in the field of the creative city
پژوهشگران اهداف پژوهش نتیجه‌گیری
اکراسردشتی و سجادزاده (1400) تبیین ماهیت شهر خلاق و بررسی دیدگاه اندیشمندان دربارة کیفیت‌های محیطی از طریق پرسشنامه و تحلیل از طریق نرمافزار Spss و مدل رگرسیون نتیجة حاصل از تحلیل‌های انجامشده دربارة پنج مؤلفة کالبدی، عملکردی، اجتماعی، ادراکی و زیست‌محیطی در ارتباط با فضای شهری خلاق نشان می‌دهد که مؤلفههای اجتماعی، محیط‌زیست فعال و عملکردی سطح معناداری بیشتری نسبت به مؤلفههای دیگر دارند.
لطفی و عباسی (1400) شناسایی مهم‌ترین شاخصهای شهر خلاق برای تدوین راهبرد توسعه و تشریح اهداف، منابع و توانایی‌ها براساس نتایج بهدستآمده مهم‌ترین عوامل در راستای رسیدن شهر ساری به شهر خلاق، افزایش نیروی انسانی متخصص و فعالیت‌های کارآفرینی، تنوع فعالیت‌های اقتصادی و افزایش مراکز علم و فناوری است.
فؤادیان و همکاران (1400)
تحلیل جایگاه شاخصهای شهر خلاق در راستای برندسازی و دستیابی به توسعة پایدار شهری در دامغان با نرمافزار SPSS و مدل SAW نتایج نشان داد در شاخصهای سرمایة اجتماعی، نوآوری، کیفیت زندگی و سرمایة انسانی از عدد مطلوبیت 3 کمتر ارزیابی شده و درواقع نشان‌دهندة جایگاه کم شاخصهای شهر خلاق در جهت برندسازی شهر دامغان است.
سلیمانی (1400) بررسی نقش مؤلفههای مؤثر بر تحقق شهرهای خلاق با استفاده از آزمونهای آماری پیرسون و رگرسیون چندمتغیره نتایج نشان داد دو معیار شامل زیرساخت‌های خلاقیت و طبقة خلاق اهمیت بیشتری دارند. راهکارهایی مانند توسعة مراکز جذب نخبگان، حفظ طبقة خلاق و سرمایهگذاری در تمامی مناطق نیز ارائه شد.
Ovidio (2019)
تقویت خلاقیت، تولید، توزیع و بهره‌مندی از محصولات و خدمات فرهنگی در سطح محلی نتیجه اینکه شهرهای خلاق نمادهای فرهنگی پس از دورة فوردیسم و در پی تولیدات فرهنگی هستند. از نظر وی شهرها سه کارکرد فرهنگی، اقتصادی و ساختاری درزمینة خلاقیت دارند.
Margarida and Mário (2019) تحلیل جایگاه شاخصهای شهر خلاق در راستای برندسازی و دستیابی به
توسعة پایدار شهری آنها در پژوهش خود شاخصهای شهر خلاق را در دو دسته تقسیم‌بندی کرده‌اند: شهرهای خلاق و ارتباط آنها با طبقه و فرهنگ خلاق، و خوشه‌ها و شبکه‌های خلاق
Shoshanah and Miller (2019) بررسی راهبردهای شهر خلاق
در نیویورک نتایج نشان داد در یک دهة گذشته شهرداری نیویورک در حوزه‌های سرگرمی شهری، محیط فرهنگی، کار و اشتغال، موفقیت‌های زیادی کسب کرده و از آنها برای جذابیت این شهر استفاده کردهاست.
LengKhoo (2020) به‌سوی یک شهر خلاق فراگیر: شهر تاریخی جورج تاون، پنانگ چقدر آماده است؟ یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد جورج تاون به دلیل چالش‌های اجتماعی- مکانی و زمانی که شهر با توجه به رشد کالبدی با آنها روبه‌روست، نمی‌تواند ویژگی یک شهر خلاق موفق را داشته باشد.
Paulose and Sowmia (2021) بررسی و برنامهریزی برای چگونگی هوشمندسازی و خلاقیت شهر کوچی
در هند نتایج نشان می‌دهد شهر کوچی ترکیبی منحصربه‌فرد از قومیت، فرهنگ، معماری و آشپزی به دلیل تأثیر تجارت از سراسر جهان و مناطق مختلف هند است؛ بنابراین کوچی این پتانسیل را دارد که فعالیت‌های خلاقانه و دانشبنیان را تحت‌تأثیر قرار دهد.
مبانی نظری پژوهش
نظریة «شهر خلاق» در جهت یافتن پاسخی به رشد فزایندة شهرنشینی و مشکلات ناشی از آن در دهة 1980 مطرح و به شکل تخصصی از سال 2000 ایده‌پردازی دربارة آن شروع (مجنونی توتاخانه، 1399: 76) و به‌مثابة یک ابزار برنامهریزی شهری با پتانسیل کاهش مشکلات اجتماعی و اقتصادی مربوط به شهرها معرفی شد (Kakiuchi, 2016: 23). بحث شهر خلاق با تغییر رویکردهای سنتی، بسته و سلطه‌طلبانه به شهر و مدیریت شهری، محیط و بستری را فراهم می‌کند که در آن مسائل شهری به‌صورت خلاقانه و با تفکر جمعی صاحبان اصلی فضاهای شهری یعنی شهروندان و صاحبان مشاغل در کنار مدیران و برنامه‌ریزان شهری، بررسی می‌شود و برای حل معضلات پیش روی شهر و بهبود شرایط زندگی در محیط‌های شهری، افراد ذی‌نفع و دارای مسئولیت در کنار هم فعالیت می‌کنند. ایدة شهر خلاق مبحث جدید و مورد توجهی در حوزة مطالعات شهری به‌ویژه توسعة شهری بوده‌است و بر بهترشدن محیط زندگی و ارتقای کیفیت زندگی به‌واسطة تفکرات نو شهروندان تأکید دارد. ایجاد شهرهای خلاق باعث رونق و شکوفایی حیات شهری می‌شود که این خود سطح مناسبات یک شهر را در پیوند با سایر شهرها در مقیاس ملی و فراملی گسترش می‌دهد. شهرهای خلاق نقشی اساسی در رشد و توسعة هر شهری خواهند داشت و وجود زیرساخت‌های فرهنگی و اقتصادی، رهبری خلاقانه و نقش افراد خلاق و نوآور، ازجمله امکانات زیرساختی برای رونق شهرهای خلاق و توسعة پایدار شهری است (یوسفی و همکاران، ۱۳۹۳: 25). شهر خلاق روشی جدید در برنامهریزی شهری است که چگونگی تفکر، برنامهریزی و عمل خلاقانه در شهر را توضیح داده و نشان می‌دهد که ما چگونه می‌توانیم شهرهایمان را با بهرهگیری از تفکرات و استعدادهای مردم سرزنده و زیست‌پذیر کنیم (Landry, 2010: 11). ایدة شهر خلاق یک نظریة مثبت‌گراست و بر این موضوع تأکید دارد که هر نوع رابطه‌ای بین شهروندان با سازمان‌ها و... ، باید کاملاً دوجانبه و مبتنی بر رفع مشکلات شهری و ارتقای کیفیت زندگی باشد و سعی دارد تا کیفیاتی را تقویت کند که تصویر ذهنی یک شهر را برای شهروندان زیباتر می‌کند (ملکی و شنبهپور، 1398: 85). این نظریه با توجه به نوپابودن در مدت‌زمانی کوتاه به یکی از کاربردی‌ترین نظریه‌ها در حوزة مطالعات شهری بدل شدهاست؛ بهطوریکه امروزه در سطح جهانی سازمان فرهنگی و تربیتی ملل متحد (یونسکو) با استفاده از شاخصهای شهر خلاق، سالیانه شهرهای جهان را ارزیابی، و فهرست شهرهای خلاق را در حوزه‌های مختلف ادبی، هنری، فرهنگی، تاریخی و سایر حوزه‌ها منتشر می‌کند (آفتاب و همکاران، 1396: 152).
Florida (2002) در پایان‌نامة خود بر ظهور طبقة خلاق در شهر تأکید می‌کند. او درصدد پاسخگویی به این پرسش است که چرا بعضی از نقاط رشد و رفاه زیادی دارند، در حالی که دیگران با تلاشی که می‌کنند چنین رفاهی ندارند (Zimmerman, 2008: 232). فرضیة وی این است که موفقیت اقتصادی یک شهر بر راهبردهای توسعة اقتصادی سنتی استوار نیست، بلکه بیشتر در گرو جذب استعداد خلاق است (Donegan and Lowe, 2008: 46). از نظر او در اقتصاد جدید، خلاقیت انسانی سرمایهای بسیار ارزشمند است و همواره گروهی از افراد خلاق، شکل، جهت و جغرافیای توسعة جدید را تعیین می‌کنند. Florida این طبقه را خلاق می‌خواند؛ از این رو عقیده دارد که سیاست شهرها باید مبنی بر جذب نوعی ویژه از افراد با عنوان طبقة خلاق باشد. وی با اینکه تأکید ویژه‌ای بر جایگاه طبقة خلاق در افزایش خلاقیت در شهرها دارد، معتقد است شهرها برای کسب و خلاقیت باید بر مباحث پایه‌ای مکانمبنا مانند مدارس خوب، خیابان‌های امن، محیط‌ها و اماکن خانوادگی دوستانه که باعث اطمینان خاطر خانواده‌ها می‌شود و وجود امکاناتی از قبیل مسیرهای دوچرخه‌سواری، پارک‌ها و فضاهای باز متنوع تمرکز کنند. Florida کیفیت مکان‌ها را یادآور شدهاست و عقیده دارد که مکان‌های طبیعی شهری باید منظره و چشم‌انداز عامه‌پسند، مکان‌های انسان‌ساخت باید تنوع فضایی و اقتصادی و ساختمان‌ها باید معماری مناسب و جذاب و فضاهای سبز و پارک داشته باشند و همچنین جاذب گردشگری باشند (Florida, 2014: 201)
Landry (2008) در کتاب خود با عنوان شهر خلاق، بسته‌ای برای نوآوران شهری، اهمیت محیط خلاق از منظر حل مشکلات شهری را بیان می‌کند. او در جست‌وجوی مسیرهای نوین در بازیابی بافتهای تاریخی و فرسودة شهری، بر تجاربی تأکید می‌کند که نیروی خلاق و فرهنگ و هنر می‌تواند در آزادسازی انرژی درونی این بافتها داشته باشد. او همچنین در کتاب شهر بینافرهنگی؛ برنامهریزی برای مزایای تنوع به جایگاه خاص حفظ تنوع شهر اشاره می‌کند و پیشنهاد گفت‌وگویی را با گذشتة شهر بهعنوان سیاست شهری برای همزیستی فرهنگهای مختلف و واکاوی هویت شهر ارائه می‌دهد (Landry, 2008: 65).
Hall (2000) شهرهای خلاق را شهرهایی با زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی ترکیبی و مختلف می‌داند که عرصه را برای تعامل بیشتر و تبادل راحت و غیررسمی اطلاعات بین مردم فراهم می‌کنند. این تعامل به ایده‌های جدید و تفکر خلاقانه منجر می‌شود (احمدزاده و همکاران، ۱۳۹۹: ۱۷).
Scott (2014) معتقد است طبقة خلاق مدنظر Florida صرفاً بهطور خودکار چیزی مانند شهر خلاق ایجاد نمی‌کند و برای آنکه صنایع خلاق توسعه یابند و موتور اقتصاد شهر شوند، داشتن نیروی کار با مهارت کافی و صنایع لازم برای حمایت از این نیروها الزامی است. وی بر این باور است که اگر اقتصاد شهر توانمندی لازم را برای توسعه در بازار جهانی نداشته باشد، توسعة پایدار رخ نخواهد داد (Scott, 2014: 574).
بررسی ادبیات نظری موجود درزمینة شهر خلاق با تکیه بر مطالعات تجربی پیشین و همچنین اندیشه‌های پژوهشگر دربارة شاخصهای اصلی این رویکرد، بیانگر آن است که پنج ساختار اصلی برای شهر خلاق وجود دارد که متغیرهای هرکدام به روش آمیختهپژوهی استخراج شدند. ساختارهای اقتصادی، اجتماعیفرهنگی، محیط‌زیستی، نهادیحکمروایی و کارکردیفضایی دربرگیرندة تمامی ابعاد شهر خلاق و متغیرهای آن هستند.
جدول زیر شاخص تلفیقی شهر خلاق است که با جمع‌آوری شاخص‌ها از منابع معتبر و نظریه‌پردازان اصلی شهر خلاق بهدست آمده و دربرگیرندة تمامی ابعاد و مؤلفههای شهر خلاق است. با استناد به این شاخص تلفیقی، می‌توان مناطق مختلف را ازنظر میزان تحقق نظریات شهر خلاق ارزیابی کرد.
جدول 2. مستندسازی و اعتبارسنجی متغیرهای شهر خلاق
Table 2. Documenting and validating creative city variables
ابعاد متغیرها شاخص خلاقیت
Landry 2005 Oliveira شاخص خلاقیت اروپایی شاخص خلاقیت
Florida
2002 شاخص شهر خلاق یونسکو شاخص شهر خلاق کوریا شاخص خلاقیت هنگ‌کنگ وانولو Sasaki
2010
اقتصادی تعداد نمایشگاهها، تئاترها، روزنامه‌ها، کتاب‌ها و فیلم‌ها
درصد صنایع high tech و فناوری‌های نوین
میزان حمایت از کارآفرینان شهری
میزان سرمایهگذاری در صنایع خلاق
تعداد پارک‌ها و مراکز علم و فناوری
تعداد مؤسسات فرهنگی فعال
درصد صنایع خلاق مانند صنایع‌دستی
فرهنگیاجتماعی تعداد مکان‌های تفریحی و گردشگری
تعداد بازدیدکنندگان هر موزه
میزان برگزاری مراسم‌ها و آیین‌های محلی
تعداد و اثرگذاری نخبگان علمی و فرهیختگان و مشاهیر
تنوع هنری و ادبی
میزان مسئولیت‌پذیری شهروندان در حفظ آثار تاریخی
میزان مشارکت اجتماعی
میزان مشارکت زنان
میزان فعالیت‌های هنری
تنوع ادیان و مذاهب
میزان پرورش استعدادهای محلی
انواع صنایع دستی محلی
محیط‌زیستی دسترسی به پارک‌ها و فضای سبز
حفاظت از محیط‌زیست
آسایش اقلیمی و تنوع میراث طبیعی
نهادیحکمروایی مدیران خلاق و جوان
مدیریت شفاف و باثبات و انعطاف‌پذیر
مدیریت دانشبنیان
میزان همکاری میان مقامات محلی، شرکت‌ها و ذینفعان
حمایت‌های عمومی و ریسک‌پذیری
کارکردیفضایی تعداد کتابخانه‌ها، موزه‌ها، اماکن مذهبی، کافه‌ها و رستوران‌ها
تعداد فضاهای ورزشی، تالارهای نمایش و موسیقی، نمایشگاهها، جشنواره‌های فرهنگی، سینماها و مدارس
انواع گونه‌های آثار تاریخی و نمادها و المان‌ها
هویت متمایز و برجستة شهر
درصد بازآفرینی میراث‌های هنری قدیمی شهر
تنوع و سرزندگی فضاها و تنوع کاربری‌ها و فعالیت‌ها
تنوع شبکة ارتباطی و دسترسی به مدهای حملونقل
میزان ارتباطات اجتماعی
روش پژوهش
پژوهش حاضر با روش تحلیل تفسیری و مبتنی بر مطالعات اسنادی و مشاهدات میدانی انجام شدهاست. در این پژوهش از روش ترکیبی استفاده شدهاست؛ به این ترتیب که از روش پیمایش در زمرة روش‌های کمی و از روش بحث گروهی متمرکز در زمرة روش‌های کیفی بهره گرفته شدهاست. مبانی نظری پژوهش با مطالعات کتابخانه‌ای و مرور اسنادی بهدست آمده و شاخصهای ارزیابی شهر خلاق در قالب چارچوب مفهومی در نموداری به‌صورت مستند استخراج شدهاست. در مرحلة بعد، شاخصهای استخراجی در نمونة مدنظر برداشت و با استفاده از روش تحلیل عاملی، اهمیت عوامل اصلی مؤثر در خلاقیت بافت تاریخی شهر همدان مشخص شدهاست. روش تحلیل عاملی اکتشافی در مواقعی به کار می‌رود که هدف، اکتشاف یا تولید ابعاد تشکیل‌دهندة پدیدة بررسی‌شده است. متغیرهای تبیین‌کنندة پدیدة بررسی‌شده، پس از مرور متون نظری و تجربی مرتبط استخراج می‌شود و پژوهشگر با به‌کارگیری این روش، متغیرهای متعدد نشان‌دهندة پدیدة بررسی‌شده را به تعداد کمتری بعد مکون (عامل) تبدیل می‌کند؛ به گونه‌ای که هر عامل، تعدادی از متغیرهای موضوع مدنظر را شامل می‌شود (زبردست، 1396: 6). در این پژوهش نیز به علت تعدد شاخصهای مدنظر، با هدف کاهش عوامل اصلی و سهولت در اولویت‌بندی آنها، از روش تحلیل عاملی بهره گرفته شدهاست. در ادامه، ابتدا برمبنای شاخصهای استخراجی، برای طراحی پرسش‌نامه‌ای برمبنای طیف پنج‌گانة لیکرت اقدام شد. تعداد پرسش‌نامه‌ها در راستای معتبربودن برای تحلیل نرمافزار SPSS براساس آزمون نمونه‌گیری کوکران، 200 عدد در نظر گرفته شد. نحوة توزیع پرسشنامه به‌صورت الکترونیکی بوده‌است و افراد دارای سابقة سکونت در شهر همدان و متخصصان و استادان حوزة شهرسازی و همچنین مدیران شهری در این امر مشارکت داشته‌اند. با تکمیل پرسش‌نامه‌ها و واردکردن آنها در نرمافزار SPSS، برای استخراج عوامل اصلی رویکرد شهر خلاق در بافت تاریخی شهر همدان با استفاده از روش تحلیل عاملی اکتشافی اقدام شد. به‌منظور استخراج اولویت‌های شهر خلاق رگرسیون چندمتغیرة خطی بین عوامل استخراجشده انجام و ضرایب هریک از عوامل و میزان اهمیت آنها مشخص شد. تحلیل رگرسیون چندمتغیره برای مطالعة تأثیرات چند متغیر مستقل در متغیر وابسته، نظیر پژوهش حاضر، کاملاً مناسب است. نوع رگرسیون استفادهشده به‌صورت گام‌به‌گام است که در این روش متغیرهای مستقل به‌صورت تک‌به‌تک به رگرسیون اضافه می‌شوند. درنهایت از این طریق «مدل شهر خلاق در بافت تاریخی شهر همدان» با به‌دست‌آوردن مهم‌ترین عوامل در این محدوده بهدست آمد.
معرفی محدودة پژوهش
قلمرو مکانی پژوهش حاضر، محدودة بافت تاریخی (بخش مرکزی و قدیمی) شهر همدان است. بافت تاریخی شهر همدان شامل بازار و بخش قدیمی شهر است که در بخش مرکزی شهر قرار دارد و با مساحت 473 هکتار کوچک‌ترین منطقة شهر است. بخش مرکزی شهر همدان نامنظم و با معابر کمعرض است، اما در محدوده‌های بعد از حلقة مرکزی شهر منظم می‌شود و در بعضی نقاط کاملاً شطرنجی توسعه‌یافته است. این محدوده با قرارگیری در مرکز شهر و وجود ارتباطات قوی با مناطق اطراف به‌واسطة محورهای شعاعی، بسیاری از عناصر واجد ارزش تاریخی و عملکردی شهر را در خود جای دادهاست.
شکل 1. توسعة ادواری شهر همدان طی 100 سال گذشته
Figure 1. Periodic development of Hamedan city during the last 100 years
منبع: بایگانی سازمان مسکن و شهرسازی همدان، 1397
شکل 2. نقشة بافت تاریخی همدان در سال 1335
Figure 2. Map of the historical context of Hamedan in 1335
منبع: بایگانی سازمان مسکن و شهرسازی همدان، 1397
یافته‌های پژوهش
در گام اول برای توزیع پرسشنامه در میان افرادی که آشنایی کامل با شهر همدان و بافت تاریخی آن داشتند از قبیل استادان شهرسازی، مسئولان برنامه‌ریز شهری و مردم محلی اقدام شد. تحلیل اولیة خروجی پرسش‌نامه‌ها، آمار توصیفی جدول زیر را به دست داد.
جدول 3. آمار توصیفی تحلیل اولیة نتایج پرسشنامه
Table 3. Descriptive statistics of the initial analysis of the results of the questionnaire
جنسیت میزان تحصیلات مدت زندگی در همدان سکونت در بافت تاریخی نوع شغل
زن 40 درصد
مرد 60 درصد 4 درصد زیر دیپلم
10 درصد دیپلم
22 درصد لیسانس
42 درصد فوق لیسانس
22 درصد دکتری 8 درصد کمتر از 5 سال
12 درصد بین 5 تا 10 سال
8 درصد بین 10 تا 20 سال
72 درصد بیش از 20 سال 68 درصد ساکن در خارج از بافت تاریخی
32 درصد ساکن در بافت تاریخی 18 درصد شغل آزاد
32 درصد شغل دولتی
2 درصد شاغل در بازار
12 درصد شاغل در بخش خصوصی
36 درصد سایر مشاغل
اطلاعات از پرسش‌نامه‌ها استخراج و در نرمافزار SPSS برای تشکیل ماتریس اولیة اطلاعات وارد شد. مطابق مدل بهدستآمده، مقدار عددی تمامی متغیرها در جدول اشتراکات بیش از 5/0 بهدست آمد که بیانگر قدرت تبیین‌کنندگی مدل و مقدار آمارة KMO است. خروجی بعدی تحلیل عاملی به آزمون KMO مربوط است. مقدار KMO همواره بین 0 و 1 است. در صورتی که مقدار مدنظر کمتر از 0.5 باشد، داده‌ها برای تحلیل عاملی مناسب نخواهند بود و اگر مقدار آن بین 0.5 و 0.69 باشد، باید با احتیاط بیشتری تحلیل عاملی را انجام داد؛ اما اگر این مقدار بیش از 0.7 باشد، همبستگی موجود میان داده‌ها برای تحلیل داده‌ها مناسب خواهد بود. از سوی دیگر برای اطمینان از مناسببودن داده‌ها برای تحلیل عاملی باید از آزمون بارتلت استفاده کرد. آزمون بارتلت این فرضیه را می‌آزماید که ماتریس همبستگی‌های مشاهدهشده متعلق به جامعه‌ای با متغیرهای ناهمبسته است؛ به همین دلیل پیش از تحلیل عاملی باید به تشکیل ماتریس همبستگی میان متغیرها اقدام کرد. اگر ماتریس همبستگی واحد باشد، برای تحلیل عاملی نامناسب است. آزمون بارتلت هنگامی معنادار است که احتمال وابسته به آن کمتر از 0.05 باشد. براساس مدل نظری پژوهش، شاخصهای شهر خلاق به پنج دستة ساختار فرهنگیاجتماعی، اقتصادی، محیط‌زیستی، کارکردیفضایی و مدیریتی تقسیم شدند؛ از این رو برای هریک از این ساختارها به‌صورت جداگانه تحلیل عاملی صورت گرفت و عوامل هریک استخراج شد.
ساختار فرهنگیاجتماعی
مقدار عددی آزمون KMO در ساختار فرهنگیاجتماعی پژوهش 0.821 بهدست آمد که نشان می‌دهد همبستگی برای تحلیل داده‌ها مناسب خواهد بود. خروجی بعدی به آزمون بارتلت مربوط است که مقدار آن در حد پذیرش قرار دارد (سطح معناداری، 0.000 =Sig). پس از کنترل و مناسبت آزمونهای آماری که داده‌های خام را برای کاربست در تحلیل عاملی آزمایش می‌کنند و می‌سنجند، ماتریس مقدماتی محاسبه می‌شود که در آن واریانس تبیینشده به کمک هر عامل مشخص می‌شود. بیان این نکته لازم است که مقادیر ویژة مربوط به تمامی عوامل باید بیش از 1 باشد. درنهایت پنج عامل بهعنوان عوامل تبیین‌کنندة ساختار فرهنگیاجتماعی رویکرد شهر خلاق مشخص شدند. مقدار ویژة این عوامل استخراجی بیش از 1 است. همچنین مجموع واریانس تجمعی این عوامل استخراجی 64.53 است؛ یعنی درمجموع بیش از 64 درصد ساختار فرهنگیاجتماعی شهر خلاق را تبیین می‌کند که آمارة قابل قبولی است.
در ادامه و پس از تعیین واریانس هریک از عوامل تبیین‌کنندة ساختار فرهنگیاجتماعی شهر خلاق، ماتریس عاملی دوران داده شد تا هریک از متغیرهای مربوط بیشترین ارتباط را با عوامل پنج‌گانه بهدست آورند و شرایط را برای نام‌گذاری و شناسایی عوامل آسان کنند. پس از ایجاد ماتریس دورانیافتة عوامل و با استفاده از جایگاه متغیرهای ساختار فرهنگیاجتماعی شهر خلاق، باید عوامل را تفسیر و نام‌گذاری کرد. این مرحله به‌نوعی مهم‌ترین مرحلة تحلیل عاملی است؛ زیرا هیچ ملاک مشخصی در این زمینه وجود ندارد و با یقین کامل نمی‌توان گفت متغیرهای مرتبط یا هریک از عوامل چه چیز مشترک با چه واقعیتی را نشان می‌دهند.
عامل اول: این عامل 33.35 درصد کل واریانس را توضیح می‌دهد و با متغیرهای اهمیت حوادث و وقایع تاریخی، بازار قدیمی، تپه‌های تاریخی، میزان بازدید از موزه‌ها و تأثیر المان‌ها و بناهای آرامگاهی بیشترین ارتباط را دارد. این عامل را می‌توان با عنوان «میراث تاریخیفرهنگی» تفسیر و نام‌گذاری کرد.
عامل دوم: این عامل 10.6 درصد کل واریانس را توضیح می‌دهد و با متغیرهای مشارکت زنان و مشارکت اجتماعی بیشترین ارتباط را دارد. این عامل را می‌توان «مشارکت اجتماعی» نام‌گذاری کرد.
عامل سوم: این عامل 8.26 درصد کل واریانس را توضیح می‌دهد و با متغیرهای تنوع محله‌ها، نظرات نخبگان، تأثیر موسیقی و رقص محلی و نقش فرهیختگان و مشاهیر بیشترین ارتباط را دارد. این عامل را می‌توان «طبقة خلاق» نامید.
عامل چهارم: این عامل 6.52 درصد کل واریانس را توضیح می‌دهد و با متغیرهای میزان کشف و توسعة استعدادها و پتانسیل‌ها، میزان مسئولیت‌پذیری شهروندان، میزان اثرگذاری نهادهای اجتماعی مردم‌نهاد و میزان امنیت اجتماعی بیشترین ارتباط را دارد. این عامل را می‌توان «سرمایة اجتماعی» نامید.
عامل پنجم: این عامل 5.75 درصد کل واریانس را توضیح می‌دهد و با متغیر تنوع قومی، تنوع مکان‌های گردشگری و نقش بناهای مذهبی بیشترین ارتباط را دارد. این عامل را «تنوع فرهنگیاجتماعی» می‌نامیم.
ساختار نهادیحکمروایی
مقدار عددی آزمون KMO در ساختار مدیریتی پژوهش 0.767 بهدست آمد که نشان می‌دهد همبستگی میان داده‌ها برای تحلیل داده‌ها مناسب خواهد بود. خروجی بعدی به آزمون بارتلت مربوط است که مقدار آن در حد پذیرش قرار دارد (سطح معناداری، 0.000 =Sig). پس از کنترل و مناسبت آزمونهای آماری، ماتریس مقدماتی محاسبه می‌شود که در آن واریانس تبیینشده به کمک هر عامل مشخص می‌شود. براساس جدول زیر درنهایت یک عامل بهعنوان عامل تبیین‌کنندة ساختار نهادیحکمروایی رویکرد شهر خلاق در بافت تاریخی شهر همدان مشخص شد. این عامل که 55.231 درصد از واریانس کل را توضیح می‌دهد با متغیرهای انعطافپذیری مدیریت شهری، مدیریت هوشمند شهری، مدیریت بومی و محلی، همکاری بین مقامات محلی و مردم، قوانین حفاظت از بافت تاریخی و همچنین میزان بهره‌مندی مدیریت شهری از فناوری اطلاعات و ارتباطات، «حکمروایی خلاقانه» نامیده شد. راهکار پیشنهادی دربارة تحقق حکمروایی خلاقانه در هستة مرکزی شهر همدان، ایجاد مدیریت یکپارچة شهری و تشکیل سازمان مدیریت بافت مرکزی شهر همدان است. همچنین بهرهگیری از مدیریت‌های بومی و محلی در فرایندهای تصمیمگیری و تصمیمسازی می‌تواند بسترهای لازم را برای حکمروایی خلاقانه در هستة مرکزی شهر همدان فراهم آورد. لزوم بازنگری در ساختارها و شفافیت در تشکیلات نیز از مهم‌ترین راهکارهای حکمروایی خلاقانه است.
ساختار اقتصادی
مقدار عددی آزمون KMO در ساختار اقتصادی پژوهش 0.844 بهدست آمد که نشان می‌دهد همبستگی میان داده‌ها برای تحلیل داده‌ها مناسب خواهد بود. خروجی بعدی به آزمون بارتلت مربوط است که مقدار آن در حد پذیرش قرار دارد (سطح معناداری، 0.000 =Sig). در ادامه ماتریس مقدماتی بررسی می‌شود که در آن واریانس تبیینشده به کمک هر عامل مشخص می‌شود. براساس جدول زیر درنهایت دو عامل بهعنوان عوامل تبیین‌کنندة ساختار اقتصادی رویکرد شهر خلاق مشخص شدند.
در ادامه و پس از تعیین واریانس هریک از عوامل تبیین‌کنندة ساختار اقتصادی شهر خلاق، ماتریس عاملی دوران داده شد تا هریک از متغیرهای مربوط بیشترین ارتباط را با عوامل بهدست آورند و شرایط برای نام‌گذاری و شناسایی عوامل آسان شود.
عامل اول: این عامل 48 درصد از واریانس کل را توضیح می‌دهد و با متغیرهای فناوری‌های دانشبنیان، حمایت از کارآفرینان شهری، مراکز خدماتی دانشبنیان و ادوات و ابزارهای نوین کشاورزی، بیشترین ارتباط را دارد. این عامل را می‌توانیم «نوآوری و ابداع» بنامیم.
عامل دوم: این عامل 14.13 درصد از واریانس کل را توضیح می‌دهد و با متغیرهای تنوع صنایع دستی، صنعت چرم و کفش، تنوع فعالیت کاروانسراهای تاریخی، درآمدهای گردشگری و صنعت فرش، بیشترین ارتباط را دارد که درنتیجه این عامل را «صنایع خلاق» تفسیر و نام‌گذاری می‌کنیم.
ساختار محیط‌زیستی
مقدار عددی آزمون KMO در ساختار محیط‌زیستی پژوهش 0.762 بهدست آمد که نشان می‌دهد همبستگی میان داده‌ها برای تحلیل داده‌ها مناسب خواهد بود. خروجی بعدی به آزمون بارتلت مربوط است که مقدار آن در حد پذیرش قرار دارد (سطح معناداری، 0.000 =Sig). پس از کنترل و مناسبت آزمونهای آماری به دلیل سنجش داده‌های خام برای تحلیل عاملی، ماتریس مقدماتی تشکیل می‌شود و عواملی که امتیاز ویژة بیش از 1 دارند بهعنوان عامل در نظر گرفته می‌شوند که بر این مبنا ساختار محیط‌زیستی دو عامل تعیین‌کننده دارد.
عامل اول: این عامل 44.87 درصد از واریانس کل را توضیح می‌دهد و با متغیرهای دسترسی به پارک و فضای سبز، آسایش اقلیمی و حفاظت از محیط‌زیست، بیشترین ارتباط را دارد که آن را «پایداری محیط‌زیستی» می‌نامیم.
عامل دوم: این عامل 22.712 درصد از واریانس کل را توضیح می‌دهد و با متغیرهای توانمندی قابلیت‌های طبیعی و وجود چشمه‌ها و قنات‌ها و رودها و دره‌ها، بیشترین ارتباط را دارد که آن را «زیرساخت‌های سبز» می‌نامیم.
ساختار کارکردیفضایی
براساس جدول زیر مقدار عددی آزمون KMO در ساختار کالبدی پژوهش 0.835 بهدست آمد که نشان می‌دهد همبستگی میان داده‌ها برای تحلیل داده‌ها مناسب خواهد بود. خروجی بعدی به آزمون بارتلت مربوط است که مقدار آن در حد پذیرش قرار دارد (سطح معناداری، 0.000 =Sig).
پس از کنترل و مناسبت آزمونهای آماری، ماتریس مقدماتی محاسبه می‌شود که در آن واریانس تبیینشده به کمک هر عامل مشخص می‌شود. بر این اساس سه عامل بهعنوان عوامل تبیین‌کنندة ساختار کارکردیفضایی رویکرد شهر خلاق در بافت تاریخی شهر همدان مشخص شدند.
اکنون براساس ماتریس عاملی دورانیافته، عوامل را تفسیر و نام‌گذاری می‌کنیم.
عامل اول: این عامل که 37.14 درصد از واریانس کل را توضیح می‌دهد با متغیرهای رستوران‌ها و قهوه‌خانه‌ها، آثار تاریخی و باارزش، دسترسی بافت تاریخی به مراکز شهری، فضاهای عمومی و پیاده‌راه‌ها، بیشترین ارتباط را دارد. این عامل «فضای عمومی خلاق» نامیده می‌شود.
عامل دوم: این عامل که 12.24 درصد از واریانس کل را توضیح می‌دهد با متغیرهای فعالیت‌های شبانه، حساسیت اجتماعی برای حفاظت از آثار تاریخی، کیفیت گونه‌های مختلف حملونقل، سازگاری کاربری‌ها و تنوع فضاییکالبدی، بیشترین ارتباط را دارد. این عامل را «تنوع کارکردی فضا» نام‌گذاری و تفسیر می‌کنیم.
عامل سوم: این عامل که 8.51 درصد از واریانس کل را توضیح می‌دهد، با متغیرهای نقش گذرهای فرهنگی، نقش هویت عملکردی و فضایی مراکز محله‌ها (چمن‌ها)، حس ورود به بافت تاریخی و هندسة خاص شهر، بیشترین ارتباط را دارد که این عامل را «ساختار هویتمند فضایی» می‌نامیم.
پس از تعیین عوامل اصلی رویکرد شهر خلاق در بافت تاریخی شهر همدان، باید به رابطة بین این عوامل و تحقق شهر خلاق در بافت تاریخی پی برد. به این منظور رابطة خطی میان عوامل استخراجشده و رویکرد شهر خلاق با روش رگرسیون خطی چندگانه بررسی می‌شود تا ضریب بتا برای عوامل مشخص شود. همان‌طور که در جدول زیر مشهود است، عوامل میراث تاریخیفرهنگی، طبقة خلاق، نوآوری و ابداع و تنوع فرهنگیاجتماعی به ترتیب بیشترین اهمیت را در تحقق رویکرد شهر خلاق در بافت تاریخی شهر همدان دارند.
در ادامه می‌توان با ضرب سه مقدار ضریب بار عاملی متغیر، ضریب بتای عامل و میزان نارضایتی متغیر به رتبه‌بندی متغیرها بهعنوان اولویت‌های تحقق شهر خلاق در بافت تاریخی شهر همدان دست یافت.
جدول 4. اولویت‌بندی متغیرهای رویکرد شهر خلاق در شهر همدان
Table 4. Prioritizing the variables of the creative city approach in the city of Hamedan
ضریب
بار عاملی ضریب
بتای عامل میانگین نارضایتی امتیاز نهایی متغیر اولویت
0.801 0.27 3.475 0.751 مشارکت بانوان در فعالیت‌های اجتماعی 1
0.901 0.23 3.469 0.718 مراکز خدماتی دانشبنیان 2
0.75 0.352 2.5 0.66 اهمیت رویدادها، حوادث و وقایع تاریخی 3
0.777 0.27 3.134 0.657 مشارکت مردم در فعالیت‌های اجتماعی 4
0.821 0.23 3.469 0.655 لزوم استفاده از فناوری‌های نوین و دانشبنیان 5
0.77 0.23 3.687 0.653 حمایت از کارآفرینان شهری 6
با توجه به اولویت‌های بهدستآمده می‌توان گفت که ارتقای مشارکت قشرهای مختلف در ارتباط با تحقق شهر خلاق در هستة مرکزی شهر همدان، نیازمند ایجاد بستر و زمینه برای مشارکت تمامی ذینفعان و مورد توجه قرارگرفتن ایده‌های مختلف برای دستیابی به ایده‌های ترکیبی است. با افزایش مشارکت اجتماعی و فرهنگی مردم، تجربه‌های افراد بیشتر و درنتیجه امکان ایجاد موقعیت گفت‌وگوی خلاقانه و بروز خلاقیت اجتماعی در این بافت فراهم می‌شود.
عامل دیگری که از اولویت‌های تحقق شهر خلاق در هستة مرکزی شهر همدان محسوب می‌شود، وجود مراکز خدماتی دانشبنیان و استفاده از فناوری‌های نوین در این بافت است. حصول این امر مستلزم کار گروهی میان متخصصان مختلف، آموزش‌های میانرشته‌ای و ایجاد رابطة جدید میان علم و سیاست است. با توجه به یافته‌های پژوهش، به‌کارگیری دانش‌های بومشناسی شهری در برنامه‌ها و طرح‌های شهری و درنتیجه تقویت امکان دستیابی به مفاهیم پایداری و تابآوری شهری در هستة مرکزی شهر همدان می‌تواند در این زمینه بسیار مناسب باشد.
راهکار دیگری که موجبات توسعة شهر خلاق را در بافت مرکزی شهر همدان فراهم می‌کند، بازآفرینی اجتماعی و کالبدی در این بافت و تقویت اهلیتبخشی به مکان است. در این زمینه تقویت و ایجاد پیادهراههای شهری، بازآفرینی محله‌های سنتی و ارائة الگوی ترافیک مناسب و سبز می‌تواند ازجمله رویکردهای تأثیرگذار در هستة مرکزی شهر همدان باشد. درنهایت دربارة راهکارهای مناسب درزمینة توسعة کارآفرینی شهری در هستة مرکزی شهر همدان می‌توان گفت که تقویت بازار فرش و همچنین صنایع خلاق و سنتی در این بافت، راهی مطمئن در جهت کارآفرینی خلاقانه است. همچنین تقویت سرمایهگذاری و جریانسازی و توانمندسازی بافت تاریخی شهر می‌تواند بسترها و زمینه‌های مناسب کارآفرینی و اشتغال خلاقانه را در هستة مرکزی شهر همدان فراهم کند. البته در کنار این عوامل، بازآفرینی و احیای ابنیة تاریخی نظیر سراها و کاروانسراها، حمام‌ها، خانه‌های سنتی و... و تبدیل آنها به عملکردهای مناسب نقش مهمی در کارآفرینی خلاقانه در این بافت خواهد داشت.
نتیجه‌گیری
نبود جامع‌نگری در توسعة بافتهای تاریخی نظیر رویکردهای کالبدی به این بافتها، عوارض جبران‌ناپذیری در تداوم حیات طبیعی داشتهاست. تجربه نشان می‌دهد تشریک مساعی میان نهادهای اجتماعی و اقتصادی از اولویت‌های توسعة بافتهای تاریخی است. یکی از همین بافتهای ارزشمند تاریخی، هستة مرکزی شهر همدان است که به سیاستگذاری و برنامهریزی جامع در فرایند توسعة خلاق نیاز دارد. براساس تکنیک تحلیل عاملی اکتشافی و همچنین بررسی متغیرهای مرتبط از منظر پاسخدهندگان، شاخص‌ها در سیزده عامل بهعنوان بسترهای توسعة شهر خلاق در بافت و هستة تاریخی شهر همدان دسته‌بندی شدند، شامل احیای میراث تاریخیفرهنگی، تقویت مشارکت اجتماعی، توجه به طبقة خلاق، حفظ سرمایة اجتماعی، توجه به جاذبه‌های فرهنگیاجتماعی، ارتقای حکمروایی خلاق، نوآوری و ابداع، صنایع و گردشگری خلاق، پایداری محیط‌زیستی، زیرساخت سبز، جاذبة فضای عمومی خلاق، تنوع کارکردی فضا و ساختار هویتمند فضایی.
شکل 3. مدل توسعة شهر خلاق در بافت تاریخی شهر همدان
Figure 3. Model of creative city approach in the historical context of Hamedan
پس از آن با تکنیک تحلیل رگرسیون چندمتغیرة خطی رابطة میان عوامل استخراجشده و رویکرد شهر خلاق در بافت تاریخی شهر همدان سنجیده و مشخص شد که چهار عامل میراث تاریخیفرهنگی، طبقة خلاق، نوآوری و ابداع و تنوع فرهنگیاجتماعی به ترتیب بیشترین تأثیر را داشته‌اند. درنهایت با ضرب سه مقدار عددی ضریب بار عاملی، ضریب بتای عامل و میانگین نارضایتی، متغیرهای رویکرد شهر خلاق در بافت تاریخی همدان اولویت‌بندی شد که نشان داد شاخصهای مشارکت بانوان در فعالیت‌های اجتماعی بافت تاریخی شهر، اهمیت مراکز خدماتی دانشبنیان، رویدادها، حوادث و وقایع تاریخی شهر، مشارکت مردم در فعالیت‌های اجتماعی، لزوم استفاده از فناوری‌های نوین و دانشبنیان و حمایت از کارآفرینان شهری، مهم‌ترین شاخص‌ها در تحققپذیری رویکرد شهر خلاق در بافت تاریخی شهر همدان هستند.
به این ترتیب و از منظر اقتصادی، مدل اقتصاد گردشگری را با ضریب بسیار زیادی بهعنوان مدل توسعة هستة تاریخی شهر همدان می‌توان در نظر گرفت. ظرفیت‌های فرهنگی و هنری با توجه به سابقة طولانی تمدن و فرهنگ در شهر همدان بر رونق گردشگری در بافت تاریخی اثر مستقیمی دارد. وجود بازار فاخر سنتی به‌ویژه بازار فرش که می‌توان گفت جزو متمرکزترین بازارهای فرش در میان شهرهای ایرانی است و همچنین تعدد کاروانسراها و سراهای تجاری در دل بافت مرکزی که از منظر بسیاری از مستشرقان شبیه به منچستر انگلیس است و همچنین وجود شهر تاریخی هگمتانه و آرامگاههایی نظیر استر و مردخای، بوعلی سینا و باباطاهر، همگی از عوامل مستعد درزمینة برندسازی هستة تاریخی در راستای اقتصاد گردشگری است. در حوزة ویژگی‌های گردشگری خلاق، می‌توان همچنین به وجود پیادهراههای شهری زیبا و رویدادپذیری و انعطافپذیری فضاهای باز عمومی در هستة مرکزی شهر همدان اشاره کرد.
درمجموع در هستة تاریخی شهر همدان، با توجه به ضرایب معناداری و رگرسیونی اثرگذار بر گردشگری خلاق می‌توان چنین استنباط کرد که مدل گردشگری خلاق و بروز استعدادهای جذب گردشگران از اولویت‌های توسعة هستة مرکزی شهر همدان خواهد بود. بدین معنی که رابطه‌ای مستقیم و مثبت میان شهر خلاق و توسعة گردشگری در بافت تاریخی شهر همدان وجود دارد. از منظر فرهنگی و هنری نیز با توجه به زیرساخت‌ها و منابع فرهنگی و هنری در هستة مرکزی شهر می‌توان چنین استنباط کرد که برگزاری جشنواره‌های متعدد در بافت تاریخی نظیر جشنوارة کودک و جشنوارة بازی‌های برفی ازجمله دو نمونه از برندهای جشنواره‌ای در هستة مرکزی شهر همدان است که طی سالیان گذشته این بافت را به بافتی رویدادپذیر تبدیل کردهاست. بر این اساس با حمایت از طرح‌های خلاقانه می‌توان ضمن ارتقای تعلقات اجتماعی ساکنان و کاربران، زمینة مشارکت آنها را در تصمیمگیریها و برنامه‌های توسعة بافت فراهم آورد.
همان‌طور که در اولویت‌بندی عوامل شهر خلاق نیز اشاره شد، مشارکت اجتماعی از مهم‌ترین مسائل در پیاده‌سازی اصول شهر خلاق به‌ویژه در بافتهای تاریخی است. امروزه مشارکت شهروندان در امور شهری یک ضرورت است؛ ضرورتی که می‌تواند به توسعة پایدار شهری منجر شود. مدیریت شهری خلاق با تلفیق اندیشه‌ها و ایده‌های مدیران شهری مدرن با ارزش‌های بومی برای حل مسائل و مشکلات شهری قدم برمی‌دارد. مدیریت خلاق موجب قدرتمندشدن شهر و رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهروندان می‌شود و این افراد بهعنوان سرمایه‌های انسانی باید با بسترسازی مناسب در مدیریت شهری مشارکت داده شوند. دستیابی به شهر خلاق نیازمند سیاست‌های وابسته به طرح‌ها، برنامه‌ها و شیوه‌های کاری هماهنگ و منسجم و به‌روز و مستلزم تشریک مساعی میان بخش‌های دولتی در سطوح مختلف حکومتی، محلی و ملی، فعالان بخش خصوصی و همة نهادهای اجتماعی است. مدیریت شهری برای آنکه خلاق باشد، می‌باید ضمن ارتقای دانش خلاقیت خود در حوزة مدیریت شهری، فهم خلاقانه‌ای نیز از رشد شهری، حیات شهری و ضرورت توجه به مدیریت شهری خلاق داشته باشد. در چنین شرایطی می‌تواند به‌صورت خلاقانه مسائل شهری را تجزیه و تحلیل کند و به این ترتیب در ایدهیابی، ایدهپذیری و ارتباط با شهروندان خود نیز رویکردی خلاق و مبتکر داشته باشد. دستیابی به این اهداف نیازمند فرهنگ‌سازی و ایجاد بسترهای مناسب برای آموزش شهروندی است که زیرساخت‌های آن در شهر و مناطق شهری فراهم می‌شود. در این زمینه حضور زنان با دقت عمل و ظرافت نگاه ویژة آنان می‌تواند این فرایند را تسریع کند.
برنامهریزی شهری و مدیریت شهری در ایران از حیث ساختاری فاقد زمینه‌های اجتماعیسیاسی است؛ بنابراین تلاش‌های فراوانی باید انجام گیرد تا زمینه‌ای مساعد برای مشارکت همه‌جانبه به‌منظور تمرکززدایی فراهم شود. لازمة رفع این چالش، تغییر در نگرش به ساختار مدیریت شهری بهعنوان تقویت حکومت محلی و مشارکت مردمی و مدیریت یکپارچه و تقسیم قدرت از بالا به پایین و تغییر این ساختار به سیستم از پایین به بالاست تا هر سطحی به‌صورت جداگانه با توجه به استعدادها و محدودیت‌های خود توسعه برنامهریزی کند.
آنچه امروزه در ادارة امور شهر مورد توجه و تأکید قرار می‌گیرد و بهعنوان پارادایمی در مدیریت شهرها معرفی می‌شود، بهرهگیری از یک حکومت خوب شهری است که در آن دولت، شهروندان و نهادهای خصوصی بتوانند در جریانی افقی و فرابخشی مشارکت کنند. تجربیات جدید نشان داده‌اند استقلال محلی و داشتن مبنای دموکراتیک برای حکومت‌های محلی به‌ویژه در کشورهایی که نظام متمرکزی دارند، موجب موفقیت در مدیریت شهر می‌شود؛ زیرا حکومت‌های محلی ملزم به پاسخگویی همیشگی و شفاف به ساکنان محلی هستند.
شهر خلاق همواره در مسیر حل مسائل و مشکلات و پویایی هرچه بیشتر شهر راهکارهایی به‌روز و نوین دارد. ایجاد خلاقیت در شهرهای امروزی، چه در حوزة مدیریتی و چه در حوزة اجتماعی، یک ضرورت است. اگر ساختارهای مدیریتی به همان شیوة سنتی پیش برود، با توجه به سرعت زیاد پیشرفت جوامع در حوزه‌های فناوری، علاوه بر اینکه هزینه‌های زیادی به مدیریت شهری تحمیل می‌شود، تطابق با شرایط و توسعة پایدار شهری نیز دشوار خواهد بود. برای دستیابی به اهداف مدنظر، علاوه بر ساختارهای خلاقانه و وجود مدیران توانمند و خلاق، داشتن شهروندان خلاق و هوشمند نیز ضرورت دارد.
)
