نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
2 دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract:
The peasant exploitation system is an undeniable fact in the rural economy of Iran. Many rural families’ incomes are based on this agricultural system. Despite many problems, peasant farmers are considered as the most important factor for achieving agricultural and rural developments due to their knowledge of the countryside and agriculture. In this research, we studied the problems and challenges of peasant farmers in Zanjan Province. This research was an applied one in terms of purpose and descriptive and analytical in nature. The data required for the research were collected by using a survey method (questionnaire, interview, and observation). The statistical population of this study included 40 villages from 8 cities with peasant cultivation. Finally, 340 questionnaires were randomly distributed among the rural households by using Cochran's formula and the exploratory factor analysis was used for analysis. Cronbach's alpha coefficient for the entire research questionnaire was obtained to be 873., which confirmed its overall reliability. The results of factor analysis showed that the 5 economic, managerial, infrastructure-environmental, social and local community factors were finally able to explain 66% of the variance of the rural farmers’ challenges. In the above-mentioned factors, farmers’ low incomes from cultivation (773.), lack of timely and appropriate government support of the farmers (715.), destruction and change of using orchards and agricultural lands (746.), the farmers’ lack of self-confidence and skills (695.), and low quality and dispersion of agricultural lands (609.) were the most important and influential challenges for the agricultural operators, respectively. Based on the results, it could be said that most of the challenges and rural problems in Zanjan Province could be solved with principled management and purposeful and practical planning.
Keywords: agriculture, sustainable development, peasant exploitation, Zanjan Province
1.Introduction:
The features of agriculture convert it into a unique instrument for progress. Agriculture can be contributive in other sectors of the economy and actualize faster development, reduce poverty, and cause stability in environmental issues. It can be an economic source for providing investment opportunities in the private sector and an initial driving force in the related industries (Iravani and Varmarzyari, 2008). Land exploitation systems determine the human-environment correlations for proper land use, which in turn make natural grounds and sources to be advantageous in the socio-economic dimensions and stability of agriculture. Considering a specific system in agricultural land exploitation without considering technological advances, industrial ranking, socio-economic-strategic opportunities, employment issues, probability of absorbing skilled farmers, etc. is not a rational procedure (Motiei-Langroudi & Shamsaei, 2009). Land exploitation in an area is the result of a set of historic events, interactions of economic forces with the environment, and social values. Despite initial distribution from a geographical area and exploitation manner therein, the present concern for ecological and cultural aspects is evident. All these provide a proper opportunity to assess the relationship between land exploitation and the environment (Sing & Dillon, 1995). Peasant exploitation system in Iran is a basic principle in rural agriculture. The incomes, employments, and livelihoods of many rural families are based on this agricultural system. Yet, despite the existence of many problems, peasant farmers are considered as the most important factor for achieving agricultural and rural developments due to their knowledge of the countryside and agriculture. Agriculture forms the basis of Iran's rural economy and rural economy is heavily dependent on and affected by agriculture. This sector with its existing system has major problems for various reasons, such as increasing farmers’ ages and inabilities to farm, lack of desire of the young generation to live in the village and continue agricultural activities, migration from villages and abandonment of lands, lack of knowledge and agricultural tools, lack of attention and proper management, and lack of organization, which should be considered and treated properly.
Methodology:
This research aimed at analyzing challenges of the peasant farmers in Zanjan Province with the aim of removing barriers to rural development. It was an applied research in terms of purpose and descriptive-analytical in nature. The statistical population included the farmers' households working in peasant exploitation systems. 340 households were selected as the sample size by using Cochran's formula. All the questionnaires were prepared by the villagers from rural areas and the researchers. The research data were collected through library and field methods (questionnaire and interview). The questions were based on a 5-point Likert spectrum for the indicators of 10 economic factors, 7 managerial factors, 6 environmental-infrastructure factors, 7 social factors, and 4 local community factors. The data were analyzed by using factor analysis technique in SPSS software. Factor analysis was applied to analyze the interrelationships between a large number of variables and explain them based on their common sub-dimensions. The KMO value was specified to confirm validity of the questionnaire (0.847).
Discussion:
The result of applying factor analysis to the peasant farmers’ challenges was reduction of the 34 factors to 5 final factors. The number of the extracted factors, along with the special values, indicated the share of each factor in the total variance of the variables and the larger the value was, the greater the importance and role of that factor could be. In this study, a total of 5 factors were able to explain about 66% of the total variance of the peasant farmers’ challenges. The economic (16.995%) and local community (6.718%) factors had the highest and lowest shares in explaining the total variance of the variables, respectively. The managerial, environmental-infrastructure, and social factors with the values of 15.831, 14.2292, and 12.994% were able to explain the total variance as well. According to the research findings and from the rural people’ points of view, the 5 resulted factors as the most important factors in the challenges of peasant exploitation were as follows: 1) economic factor; 2) managerial factor; 3) environmental-infrastructural factor; 4) social factor; and 5) local community factor. The economic challenges included the farmers’ low and unpleasant incomes from cultivation, presence of brokers and intermediaries in buying and selling products, and lack of guaranteed purchase of products and price stability in the market; the management challenges included lack of timely and appropriate governmental support and inputs for farmers, weak product processing and packaging industries, poor performance of institutions in relation to reconstruction, and protection and monitoring of natural resources; the environmental-infrastructure challenges included destruction and change of using orchards and agricultural lands, long distances from villages to cities and service centers, and excessive use of groundwater and chemical fertilizers and toxins; the social challenges included the farmers lack of self-confidence and skills, lack of access to the information and statistics required by the farmers, and lack of job opportunities for women and youths in rural communities; the local community challenges included traditional farming methods in rural areas and unwillingness to change the methods of cultivation and low quality and fragmentation of agricultural lands.
Conclusion:
In Iran, the first need for cultivation by peasants to be able to continue and return to their main positions in the Iranian economy is providing a legal framework and technical infrastructure with proper management and planning. To organize this system, assistance from Ministry of Jihad Agriculture, Property and Deeds Registration Organization, and Engineering System and Land Owner Organization should be sought for peasant agriculture and the duties of each of the mentioned organizations should be clearly defined. Considering that the exploiters in Iran do not have any guilds and organizations, a special guild or enterprise should be formed for the exploiters so that they can use these enterprises as a database for their regional conditions, potentials, and shortcomings. It can provide farmers with the requirements they need and they can solve their problems by referring to it in cases they are in trouble. Cooperatives can also be used as an institution to educate the exploiters. In other words, cooperatives can form an organization for exploitation of water and soil resources. They can provide the required services, including education and promotion, as well as the inputs needed by the users. To reduce the farmers’ risks in Iran, a credit-financial platform providing credit lines and facilities should be created for farmers. Other measures to be taken for the peasant exploiters are establishment of institutions and enterprises, to which the villagers and old farmers can entrusted their lands after improving them based on infrastructural conditions. These lands should be leased to farmers for rent so that the exploiters do not have to sell their lands and they can have their incomes from renting them. A fundamental problem in Iranian agriculture is fragmentation of lands and inability to implement integration plans and new programs with new systems for cultivation and irrigation. To solve this problem, financial and psychological supports, as well as a proper plan, must be provided. Various and continuous measures should be taken to guide and inform rural people so that they can be assured.
References:
- Iravani, H. and Varmarzyari, H. (2008). Global Development Report: Agriculture for Development. University of Tehran Press, Tehran.
- Sing, J. and Dillon, S. S. (1995). Agricultural Geography. Translated by Siavash Dehghanian, Avaz Koucheki, & Ali Kolahi Ahari, Ferdowsi University, Mashhad.
- Baumgartner, H. and Homburg, C. (1995). Applications of structural equation modeling in marketing research: A review. International Journal of Research in Marketing, Vol. 13, 139-161. https://doi.org/10.1016/0167-8116(95)00038-0
- Cirella, G. T. and Tao, L. (2010). The index of sustainable functionality: An application for measuring sustainability. International Journal of Human and Social Sciences, 5(5), 279-285. 10.5281/zenodo.1330369
- Davidova, S. and Thomson, K. (2014). Family farming in Europe: Challenges and prospects. Directorate General for Internal Policies, Policy Department B: Structural and Cohesion Policies, European Parliament. http://www.europarl.europa.eu/
- Duffy, P. (2018). Small-farm settlement landscapes in transition. Irish Geography, 50(2), 12-19. 10.2014/igj.v50i2.1320
- Jouzi, Z., Azadi, H., Taheri, F., Zafarshani, K., Gebrehiwot, K., Van Passel, S., & Lebailly, F. (2017). Organic farming and small-scale farmers: Main opportunities and challenges. Ecological Economics, Vol. 132, 144-154. https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2016.10.016
- Lynch, H., Uchanskim, M., Patrick, M., & Wharton, C. (2018). Small-farm sustainability in the south west: Challenges, opportunities, and best practices for local farming in Arizona and New Mexico. Food Studies, 8(2), 45-56.
- Sing, J. and Dillon, S. S. (1995). Agricultural Geography. Translated by Siavash Dehghanian, Avaz Koucheki, & Ali Kolahi Ahri, Ferdowsi University, Mashhad, 534-535.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
نظام بهره‌برداری عبارت است از قوانین و مقررات مدون و غیر مدونی که براساس آن قوانین و ضوابط افراد تکالیف و حقوقی را در نظام بهره‌برداری به دست می‌آورند و براساس آن حقوق و تکالیف است که نظام بهره‌برداری خاص به وجود می‌آید (مهدوی، 1399). نظام‌های بهره‌برداری، رابطۀ میان انسان و محیط را در نحوۀ بهره‌برداری از زمین و مناسبات تولید مشخص می‌کنند و بستر طبیعی و منابع موجود در آن و نیز ابعاد اجتماعی و اقتصادی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند و بر پایداری کشاورزی تأثیر می‌گذارند (مطیعی لنگرودی و همکاران، 1388). نحوۀ بهره‌برداری از اراضی در یک ناحیه، ماحصل مجموعه‌ای از رویدادهای تاریخی، تأثیر متقابل نیروهای اقتصادی با محیط طبیعی و ارزش‌های اجتماعی هستند (Sing et al., 1995)، یکی از ابعاد حائز اهمیت در توسعۀ کشاورزی، توجه به نظام‌های بهره‌برداری کشاورزی است که سلول اصلی فعالیت‌های کشاورزی محسوب می‌شوند. این مسئله، در عین حال که واقعیتی اقتصادی است، واقعیتی اجتماعی نیز تلقی می‌شود؛ زیرا اغلب چارچوب زندگی یک خانوادۀ کشاورز را تشکیل می‌دهد (عبداللهی، 1377)؛ بنابراین آنچه در نظام بهره‌برداری اهمیت ویژه‌ای دارد، استفادۀ عقلانی انسان از منابع طبیعی و ترکیب عوامل تولید یعنی آب، خاک، سرمایه، فنون و نیروی کار است. بهره‌برداری کشاورزی که مبتنی بر هماهنگی واقعی عوامل تولید در واحدی مشخص است، عبارت است از به زیر کشت درآوردن قطعۀ زمینی توسط نیروی کار معینی که ادوات و وسایل کار و مواد اولیه را در اختیار دارند (نجفی، 1382). واقعیت، این است که نظام خرده‌مالکی و پراکندگی قطعات اراضی، یکی از ویژگی‌های ساختار کشاورزی در کشور ایران است. هر واحد بهره‌برداری به‌طور معمول شامل یک خانوار بهره‌بردار است. به‌طوری که تعداد واحدهای بهره‌برداری دهقانی با تعداد خانوارهای بهره‌بردار عضو واحد برابر است (اشرفی و همکاران، 1386). مهم‌ترین ویژگی سخت‌افزاری نظام بهره‌برداری خرد و دهقانی، کوچکی و پراکندگی قطعات اراضی هر بهره‌بردار است. به‌گونه‌ای که این نظام بهره‌برداری کشاورزی، اغلب واحدهای مرسوم به خرد و دهقانی زیر 10 هکتار را شامل می‌شود (دهانی و همکاران، 1390). براساس نتایج سرشماری عمومی کشاورزی، در سال 1393 اراضی کشاورزی 5/16 میلیون هکتار است که نسبت به سرشماری عمومی کشاورزی سال 1382، حدود 2/1میلیون هکتار کاهش داشته است؛ همچنین اراضی کشاورزی در سال 1382 توسط 5/3 میلیون و در سال 1393 با 4/3 میلیون بهره‌بردار استفاده شده است که کاهش 122 هزار بهره‌بردار را نشان می‌دهد. نبودِ تناسب بین کاهش اراضی با تعداد بهره‌بردار باعث شده است که سرانۀ اراضی کشاورزی از 1/5 در سال 1382 به 9/4 هکتار به‌ازای هر بهره‌بردار در سال 1393 کاهش یابد. در سال 1393، حدود 8/74 درصد از کل بهره‌برداری‌های کشور، کمتر از 5 هکتار زمین در اختیار داشته‌اند. در صورتی که اراضی کمتر از 5 هکتار حدود 1/19 درصد از کل اراضی کشور را به خود اختصاص داده است (خبرگزاری صداوسیما، 1400). این الگوی بهره‌برداری با داشتن ویژگی‌هایی چون ضعف سازمانی و ساختاری، پایین‌بودن سطح سواد و دانش فنی، پراکندگی قطعات اراضی کشاورزی، استفاده‌نکردن بهینه از منابع تولید، پایین‌بودن میزان عملکرد در واحد هکتار، زیادبودن هزینه‌های تولید، پایین‌بودن درآمد کشاورزان و درنهایت به غیراقتصادی‌بودن و کارایی‌نداشتن مطلوب اقتصادی شناخته می‌شوند (حامدی، 1385). این نوع واحدها به‌اندازه‌ای کوچک هستند که بهره‌برداری اقتصادی از آنها امکان‌پذیر نیست و پس‌انداز، سرمایه‌گذاری و انتقال فناوری‌های نوین را با محدودیت‌های مالی و فنی مواجه می‌کند؛ درنتیجه افزایش بازدۀ تولید و بهبود درآمد زارعان نیز با چالش‌های اساسی روبه‌رو می‌شود (حقیقت و همکاران، 1394). امروزه بیشتر خانوارهای روستایی به‌ویژه کشاورزان خرده‌پا، در سطح دنیا با چالش‌های پیچیده‌ای مانند بحران‌های زیست‌محیطی، ناامنی غذایی، ناامنی معیشت روستایی، گرسنگی و فقر مواجه‌اند. سازمان ملل متحد در شصت و ششمین مجمع عمومی خود، از بین راهبردهای مختلف با انتخاب راهبرد حمایت از کشاورزان خانوادگی، آموزش و ترویج کشاورزی و خدمات مشاوره‌ای روستایی سعی کرده‌اند، پذیرش نوآوری‌ها را بین کشاورزان خرده‌پا تسهیل و شبکه‌سازی کنند؛ همچنین ظرفیت‌های اجتماعی آنان را به‌منظور بهبود معیشت، افزایش امنیت غذایی و حفاظت از منابع طبیعی ارتقا بخشند (پورقلی دمیه، 1394، به نقل از بی‌نا، 1393). درنهایت اگر وظیفۀ تولید کشاورزی در فرایند تولید بر عهدۀ روستائیان و کشاورزان است، نقش و جایگاه دستگاه‌های اجرایی (وزارت جهاد کشاورزی و دولت) در سطح هدایت‌کننده و حمایت‌کننده قرار می‌گیرد. به‌علاوه، حرکت باید برای تأمین و تسهیل سرمایه‌گذاری، هدایت سرمایه و یارانه‌ها، تجهیز مزارع و سیاست‌های تشویقی برای توسعۀ کشاورزی «کشاورز محور» قرار گیرد (نادری، 1394).
استان زنجان با 181258 هزار نفر بهره‌بردار بخش کشاورزی از استان‌های مطرح در کشورمان است که نقش چشمگیری را در زمینۀ فعالیت‌های کشاورزی در تهیه و تولید مواد غذایی ایفا می‌کند. از مجموع کل بهره‌برداران کشاورزی این استان، حدود 75 درصد از بهره‌برداری‌ها به‌صورت خرده‌مالکی است که درصد چشمگیری از بهره‌برداران را به خود اختصاص داده است. از مهم‌ترین ویژگی‌های این بهره‌برداری‌های دهقانی در استان، پراکنده‌بودن و اجرانشدن امور زیربنایی در این اراضی است. به‌گونه‌ای که اندازۀ بیشتر زمین‌های این بهره‌برداری‌ها بین 5 تا 10 هکتار است. با توجه به اهمیت این شیوه از بهره‌برداری در تهیه و تولید مواد اولیۀ غذایی و فعالیت تعداد چشمگیری از فعالان عرصۀ کشاورزی در این بخش و همچنین چالش‌ها و تنگناهایی که کارآیی وعملکرد این واحدها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند، اهداف پژوهش عبارت است از: بررسی و تعیین چالش‌ها و مشکلات اساسی بهره‌برداران دهقانی استان؛
مبانی نظری
نظام‌های بهره‌برداری سازمانی اقتصادی و اجتماعی مرکب از عناصر به‌هم‌پیوسته‌ای است که با هویت و مدیریتی واحد و در ارتباط متقابل با شرایط اجتماعی و طبیعی محیط خود، امکان تولید محصولات کشاورزی را فراهم می‌کند ( شعبانعلی فمی و جلال زاده، 1384). هر نوع نظام بهره‌برداری کشاورزی دارای سازمان، مدیریت، فضا، اطلاعات، فناوری، سطح توسعه، اعضا یا کارکنان با عملکرد خاصی است که آن را از دیگر انواع نظام بهره‌برداری متمایز می‌کند (نکویی نائینی، 1394). نظام‌های بهره‌برداری یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین مسائل نظام کشاورزی در بعد کلان یا ساختاری هستند که هرچه در جهت گسترش نظام‌های بهره‌برداری بهینه و مناسب با شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مناطق تلاش شود، وضعیت مطلوب‌تری ازنظر کاهش میزان اتلاف انرژی، هزینه‌های تولید، افزایش عملکرد و بازدۀ عوامل تولید، سود‌دهی، بهبود وضع زندگی کشاورزان و رضایت‌مندی آنان، امکان انجام عملیات زیربنایی، ارتقای سطح مکانیزاسیون، حفظ منابع، جلوگیری از ضایعات و درنهایت توسعۀ کشاورزی حاصل خواهد شد (رضایی، 1385). توجه به نظام بهره‌برداری دهقانی واقعیتی تاریخی در نظام کشاورزی ایران و به‌عنوان مهم‌ترین و گسترده‌ترین نظام بهره‌برداری زراعی در ایران حائز اهمیت زیادی است (شعبانعلی فمی و همکاران، 1384). هنوز بهره‌برداران خرد و دهقانی سهم و نقش به نسبت زیادی در تأمین معاش روستائیان، اقتصاد روستایی و بهره‌برداری از زمین، تولید و توسعۀ بخش کشاورزی به عهده دارند (زاهدی و نجفی، 1385). کوچکی اندازۀ این بهره‌برداری در فشار به منابع تولیدی، به‌ویژه اراضی کشاورزی اثرگذار بوده و در تخریب اراضی و گرایش‌‌نداشتن به‌سوی کشاورزی پایدار مؤثر است. رساندن اندازۀ بهره‌برداری‌ها به‌اندازۀ مطلوب، به‌ویژه بهره‌برداری خانوادگی در گرایش به‌سوی کشاورزی پایدار مؤثر است (مطیعی لنگرودی و همکاران، 1388). در حال حاضر نظام بهره‌برداری از اراضی و نحوۀ سازمان‌دهی تولید کشاورزی از اساسی‌ترین مشکلات بخش کشاورزی ایران و توجه‌نکردن به آن در عقب‌ماندگی بخش کشاورزی بسیار مؤثر است. راندمان پایین تولید، پایین‌بودن درآمد تولیدکنندگان، زیادبودن هزینه‌های تولید، تداوم سیستم‌های ناسالم بازاریابی و درآمد ناچیز کشاورزان و روستائیان از عواقب چنین برخوردهایی است (خواجه شاه کوهی، 1384)؛ از این رو، گفته می‌شود که مسائل نظام بهره‌برداری در هر جامعه‌ای اساسی‌ترین و عمده‌ترین مسائل بخش کشاورزی آن جامعه را تشکیل داده است و حل مسائلی از قبیل کوچکی و پراکندگی اراضی، استفاده‌نکردن بهینه از منابع تولید، پایین‌بودن عملکرد و غیره بدون تغییر و اصلاح نظام بهره‌برداری عملی نخواهد بود (عبدالهی، 1377).
از پژوهش‌هایی که در زمینۀ نظام‌های بهره‌برداری دهقانی و چالش‌ها و مشکلات آنها صورت گرفته است، به موارد زیر اشاره می‌شود: مجاور باغچه و همکاران (1398)، مهم‌ترین چالش این نظام را در عامل اقتصادی و مسائلی چون افزایش قیمت اجارۀ زمین، قیمت نهاده‌ها و ادوات کشاورزی عنوان کرده است. عیسی پور و همکاران (1397)، در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که کارایی فنی، تخصیصی و اقتصادی نظام‌های بهره‌برداری خرد و دهقانی در شهرستان میانه به‌ترتیب برابر با 02/34، 06/60، 03/60 هستند که نشان‌دهندۀ ضعف در دانش فنی موجود، مدیریت مزارع و استفاده‌نکردن از مقیاس بهینه است. شوکتی آمقانی و همکاران (1397)، در پژوهش خود بیان می‌کنند که سنتی‌بودن نظام‌های بهره‌برداری، ابتدایی‌بودن امکانات و شیوه‌های تولید کشاورزی در مناطق روستایی، پایین‌بودن بهره‌وری اراضی کشاورزی، فاصلۀ قطعات از منبع آب، وجود قوانین و سیاست‌های کشاورزی نامناسب، نبودِ الگوی مناسب کشت و فقدان قدرت مالی کشاورزان برای خرید یا معاوضۀ قطعات مهم‌ترین عامل خردی و پراکندگی اراضی کشاورزی در استان آذربایجان شرقی بود است. سواری و همکاران (1396)، در پژوهش خود چالش‌های کشاورزان کوچک‌مقیاس را، کاهش درآمد کشاورزان، نبودِ خلاقیت و نوآوری در کشاورزان، آسیب‌پذیری سکونتگاه‌ها، دسترسی‌نداشتن به صنایع فرآوری، وجود روحیۀ تقدیرگرایی، دسترسی‌نداشتن به ارقام اصلاحی، خشک‌سالی و روش‌های سنتی تولید عنوان کرده‌اند. عوض زاده و همکاران (1394)، پایداری را در نظام بهره‌برداری خرد دهقانی تبیین و عنوان کرده‌اند که وضعیت شاخص‌های پژوهش در بعد اقتصادی ناپایدار و شاخص‌های بعد اکولوژیکی و اجتماعی در وضعیت نیمه پایداری قرار دارند؛ بنابراین به تقویت بنیۀ اقتصادی بهره‌برداران به‌عنوان یکی از رویکردهای اصلی برای افزایش سطح پایداری کشاورزی توجه می‌شود. مطیعی لنگرودی و همکاران (1392)، عنوان می‌کنند که نظام بهره‌برداری و نحوۀ سازمان‌دهی عوامل تولید یکی از عمده‌ترین مشکلات کشاورزی ایران محسوب می‌شود که توجه‌نکردن به آن در عقب‌ماندگی بخش کشاورزی تأثیر بسزایی دارد و پایین‌بودن بازدۀ تولید، درآمد تولیدکنندگان و زیادبودن هزینه‌های تولید، نمونه‌ای از این مشکلات است. بدری و همکاران (1390)، در پژوهشی بیان می‌کنند که نظام‌های بهره‌برداری خانوادگی با توسعۀ روستایی پایدار ارتباطی مستقیم و در توسعۀ پایدار روستایی شهرستان قیر و کارزین نقش مؤثری دارند Lynch et al (2018)، بیان می‌کنند که هزینه‌های بالای مالی مرتبط با کشاورزی، چالش‌های مربوط با کار و بازاریابی، و آب و کیفیت زمین و نگرانی دربارۀ دسترسی به زمین‌های مقرون به صرفه ازجمله چالش‌های نظام خرده‌مالکی شناسایی شده‌اند. Duffy (2018) بیان می‌کند که تأمین مسکن برای اعضای خانواده و تولید درآمد از زمین مهم‌ترین مسائل مزارع خانوادگی است. Jouzi et al ( 2017)، در پژوهش خود به این نتیجه می‌رسند که مسائل اصلی کشاورزان خرده‌مالک و کوچک‌مقیاس شامل بازدۀ کمتر در مقایسه با سیستم‌های معمولی، مشکلات مدیریت مواد مغذی خاک، صدور گواهینامه، موانع بازار و نیازهای آموزشی و پژوهشی است. Chapagin & Raizada ( 2017) بیان می‌کنند که در کشورهای در حال توسعه، چالش‌های کشاورزی خرده‌مالکی شامل فقدان سطح زمین مناسب برای کشاورزی، فرسایش و از دست دادن باروری خاک، عملکرد پایین، دسترسی کم به منابع و خدمات کشاورزی، فقدان مکانیزاسیون، کمبود نیروی کار، فقر و بی‌سوادی است. (Davidova &Thomson (2014 پیری و جانشینی (به‌عنوان چالشی اجتماعی)، قدرت چانه‌زنی (چالشی اقتصادی) و مشکلات اداری (چالش سیاسی) را از مهم‌ترین چالش‌ها برای بهره‌برداران دهقانی عنوان می‌کنند.
معرفی منطقۀ موردمطالعه
استان زنجان با وسعت 21773 کیلومتر مربع با مرکزیت شهر زنجان در منطقۀ شمال غرب ایران بین¢ 33 و °35 تا ¢15 و° 37 عرض شمالی از خط استوا و¢ 10 و° 47 تا ¢26 و° 49 طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد. میانگین ارتفاع آن بیش از 1500 متر از سطح دریاست. پست‌ترین نقطۀ داخل استان با ارتفاع 300 متر در منطقۀ طارم و بلندترین قلۀ آن با ارتفاع 2900 متر در کوه‌های تخت سلیمان از ارتفاعات شهرستان ماهنشان قرار دارد. استان زنجان از شمال به استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل، از شمال شرق به استان گیلان، از شرق و جنوب شرق به استان قزوین، از جنوب به استان همدان و از غرب به استان‌های آذربایجان غربی و کردستان محدود هستند. استان زنجان براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای 8 شهرستان، 17 بخش، 48 دهستان و 21 شهر است. طبق آمار سال 1395 استان زنجان 1057461 نفر جمعیت دارد که از این میزان تعداد 346284 نفر جمعیت روستایی و 711177 نفر جمعیت شهری هستند (سایت مرکز آمار ایران، 1395)؛ همچنین استان زنجان با 883000 هکتار اراضی قابل کشاورزی، 77/4 درصد اراضی کشاورزی کشور را داراست (سازمان تعاون روستایی استان زنجان، 1395).
شکل (1) نقشۀ موقعیت جغرافیایی منطقۀ موردمطالعه ( نویسندگان، 1400).
Figure (1) Geographical location of the region (Authors, 2021).
روش‌شناسی
پژوهش حاضر تحلیلی بر مشکلات و چالش‌های بهره‌برداران دهقانی با هدف رفع موانع توسعۀ روستایی استان زنجان است. پژوهش ازنظر هدف، کاربردی و ازلحاظ ماهیت، توصیفی تحلیلی است. جامعۀ آماری، خانوار کشاورزان مشغول به فعالیت در نظام‌های بهره‌برداری دهقانی هستند که با استفاده از فرمول کوکران 340 خانوار به‌عنوان حجم نمونه برگزیده و برای توزیع نمونه‌ها، روستاهایی انتخاب شدند که در سطح شهرستان (مورد پیمایش) پرجمعیت بوده و افراد روستایی به فعالیت کشاورزی مشغول باشند. همۀ پرسش‌نامه‌ها از مناطق روستایی، توسط کشاورزان و به‌صورت تصادفی به‌وسیلۀ محققان تهیه شده است. درواقع ابزار اصلی محققان برای جمع‌آوری داده‌های میدانی، پرسش‌نامۀ محقق‌ساخته است که روایی آن (صوری) با اخذ نظرات کارشناسان و اساتید دانشگاهی (با انجام چندین مرحله اصلاح) تأیید شده است. برای بررسی پایایی ابزار مورداستفاده، از پیش آزمون با تعداد 30 پرسش‌نامه استفاده شده است. ضریب آلفای کرونباخ حاصل‌شده برای بخش‌های مختلف پرسش‌نامه بیشتر از 8/0 بوده که نشان‌دهندۀ پایابودن ابزار استفاده‌شده است. در جدول (1) ضریب‌های آلفای کرونباخ برای تمامی چالش‌های موردبررسی آورده شده است. براساس جدول (3) پرسش‌نامه‌ها در 5 عامل: اقتصادی10 نماگر، مدیریتی 7 نماگر، محیطی- زیربنایی 6 نماگر، اجتماعی 7 نماگر و جامعۀ محلی 4 نماگر در قالب 5 طیف لیکرت تهیه شده است؛ همچنین داده‌ها با استفاده از تکنیک تحلیل عاملی در نرم‌افزارSPSS تجزیهوتحلیل شدند. تجزیهوتحلیل عاملی برای بررسی روابط متقابل بین تعداد زیادی از متغیرها و توضیح این متغیرها براساس ابعاد زیرین مشترک آنها استفاده می‌شود؛ همچنین تعداد و اسامی روستاهای موردتحقیق در هر 8 شهرستان استان زنجان در جدول (2) آورده شده است.
جدول (1) ضریب آلفای کرونباخ برای هر یک از عامل‌های نظام بهره‌برداری دهقان ( نویسندگان، 1400).
Table (1) Alpha coefficient of factors (Authors, 2021).
|
عامل |
نماگر |
مقدار آلفای کرونباخ |
|
شاخص اقتصادی |
10 |
621. |
|
شاخص مدیریتی |
7 |
740. |
|
شاخص محیطی |
6 |
827. |
|
شاخص اجتماعی |
7 |
736. |
|
جامعه محلی |
4 |
649. |
جدول (2) روستاهای موردمطالعه در پژوهش (نویسندگان، 1400).
Table (2) The studied villages in research (Authors, 2021).
|
شهرستان |
روستا |
|
ابهر |
اردهان- کینه ورس درسجین - قروه - نورین |
|
ایجرود |
قره سعید - جوقین - شهرک - احمد کندی |
|
خدابنده |
کوچ تپه - پرچین - ورجوشان- سهرورد- نورآباد |
|
خرمدره |
اردجین- نصیرآباد- رحمت‌آباد |
|
زنجان |
رجعین – مهرآباد - بوغداکندی - سهرین |
|
سلطانیه |
قره بلاغ - ویر - سنبل‌آباد |
|
طارم |
دستجرده - درام - تسکین |
|
ماهنشان |
دوزکند - انگوران - سهند علیا - پری |
شاخص‌ها و متغیرهای پژوهش
در این پژوهش، 5 عامل (اقتصادی، مدیریتی، محیطی- زیربنایی، اجتماعی و جامعۀ محلی) در ارتباط با چالش‌های بهره‌برداران دهقانی در مناطق روستایی بررسی شدند که در جدول (3) نشان داده شده است.
جدول (3) عامل‌ها و فاکتورهای پژوهش (نویسندگان، 1400).
Table (3) Research factors and variables (Authors, 2021).
|
نماگر |
عامل |
|
تنوع کم در کشت محصولات کشاورزی؛ درآمد کم و ناخوشایند ناشی از کشت‌وکار برای بهره‌برداران؛ وجود دلالان و واسطه‌ها در خریدوفروش محصولات کشاورزان؛ ضعف در خرید تضمینی محصولات و ایجاد ثبات قیمت در بازار؛ بهره‌وری پایین محصولات و سود کم برای کشاورزان؛ ضعف در دسترسی سریع و مناسب به بیمه‌ها، ادوات و نهاده‌های کشاورزی؛ دسترسی محدود به بازارهای تولید و فروش محصولات کشاورزی؛ کفایت‌نداشتن در کمک‌ها، وام‌ها و تسهیلات دولتی برای کشاورزان؛ ضعف در پس‌انداز و قدرت خرید در مردم روستایی؛ نبودِ احساس امنیت شغلی و آینده در کشاورزان. |
اقتصادی
|
|
ضعف مشارکت روستائیان در سیستم مدیریت محلی و منطقه‌ای؛ عملکرد ضعیف نهادها در ارتباط با بازسازی، حفاظت و نظارت بر منابع طبیعی؛ ضعف صنایع فرآوری محصولات و بسته‌بندی مناسب؛ نبودِ سازمان و بنگاه خاص برای بهره‌برداران دهقانی؛ ضعف در ایجاد سردخانه و انبارها برای ذخیرۀ محصولات کشاورزی؛ حمایت‌نکردن به‌موقع دولت و نهادها از کشاورزان؛ وفاداری مدیران به مدیریت سنتی. |
مدیریتی |
|
فاصلۀ زیاد روستاها با شهرها و مراکز خدمات‌رسانی؛ تخریب و تغییر کاربری باغات و زمین‌های کشاورزی؛ استفادۀ بیش‌ازحد از آب‌های زیرزمینی، کود و سموم شیمیایی؛ آسیب‌پذیری زیاد محصولات کشاورزی در برابر شرایط آبوهوایی؛ محدودیت در منابع کشاورزی به‌ویژه منابع آب و خاک؛ ضعف در زیرساخت‌های اصلی (برق، جاده، مسکن، حملونقل و...). |
زیربنایی- محیطی
|
|
دسترسی ضعیف و ناقص کشاورزان به اطلاعات و آمار موردنیاز در کشاورزی؛ کمبود فرصت‌های شغلی برای جوانان و زنان در جوامع روستایی؛ ضعف اعتمادبهنفس و مهارت و خودباوری در کشاورزان؛ سطح پایین استانداردهای زندگی در جوامع روستایی؛ سطح پایین دانش کشاورزان و آشنایی کم آنها با فناوری‌های جدید؛ ضعف در برپایی جلسات آموزشی و ترویجی؛ نگرش منفی نسبت به روستا و ارزش‌های جامعۀ روستایی. |
اجتماعی
|
|
ضعف در قبول و همکاری روستائیان با طرح‌ها و برنامه‌های نوین؛ کیفیت پایین و پراکنده‌بودن زمین‌های کشاورزی؛ روش‌های سنتی کشت در روستاها و تمایل‌نداشتن به تغییر کشت در روستاها؛ پیری و مهاجرت کشاورزان روستایی. |
جامعه محلی |
مأخذ: دربان آستانه و همکاران (1398)، مجاور باغچه و همکاران (1398)، سواری و همکاران (1396)، حیدری ساربان و باختر (1395)، علیزاده و حاتمی نژاد (1394)، هادی‌زاده بزاز و همکاران (1394)، حیدری ساربان (1391)، اسدی و ورمزیاری (1389)، بیگی(1388) و زاهدی و نجفی (1384).
یافته‌ها
ویژگی‌های عمومی کشاورزان بهره‌برداران دهقانی پژوهش
براساس نتایج جدول (3)، بررسی ویژگی‌های عمومی کشاورزان نشان‌دهندۀ آن است که از بین 340 کشاورز روستایی که بررسی شدند، 7 درصد زن و 92 درصد مرد هستند. محدودۀ سنی بین 30 تا 65 سال با 86 درصد بیشترین تعداد کشاورز و محدودۀ سنی بالای 65 سال با 20 درصد کمترین میزان کشاورز را به خود اختصاص داده است. از بین340 کشاورز 43 درصد دارای تحصیلات دیپلم که بیشترین تعداد و 12 درصد دارای تحصیلات در حد خواندن و نوشتن هستند که کمترین تعداد را دارند. بین محصولات کشت‌شده، گندم و جو (محصولات استراتژیک در سطح کشور) با مقدار 52 درصد بیشترین محصول کشت‌شده در استان است و از میان این 340 کشاورز مورد پرسشگری 78 درصد دارای سابقۀ کشاورزی بین 10 تا 30 سال هستند و از میان این کشاورزان 60 درصدشان دارای زمینی بین 1تا 15 هکتار هستند که به‌طور تقریبی بیشتر این کشاورزان زیر 10 زمین در اختیار دارند.
جدول (4) ویژگی‌های عمومی پاسخگویان کشاورز بهره‌بردار دهقانی در استان زنجان (نویسندگان، 1400).
Table 4. The features of peasant farmers in Zanjan province (Authors, 2021).
|
نوع محصول |
میزان زمین |
سابقۀ کشاورزی |
سن |
تحصیلات |
جنسیت |
فاکتور |
||||||||||||||||
|
همهی موارد |
حبوبات |
محصولات باغی |
گندم و جو |
45 + |
45-30 |
30-15 |
15-1 |
30 + |
30-20 |
20-10 |
10- |
65 + |
65 - 45 |
45 - 30 |
30 - 15 |
لیسانس و بالاتر |
دیپلم |
ابتدایی تا سیکل |
خواندن و نوشتن |
مرد |
زن |
متغیر
|
|
42 |
55 |
66 |
177 |
7 |
42 |
87 |
204 |
14 |
117 |
152 |
57 |
20 |
178 |
116 |
26 |
48 |
147 |
103 |
42 |
319 |
21 |
فراوانی |
|
35/12 |
17/16 |
41/19 |
05/52 |
05/2 |
35/12 |
58/25 |
60 |
11/4 |
41/34 |
70/44 |
76/16 |
88/5 |
52،35 |
11/34 |
64/7 |
11/14 |
23/43 |
29/30 |
35/12 |
86/92 |
14/7 |
درصد |
یافته‌ها
مقادیر ویژه و واریانس هر عامل
نتیجۀ به‌کارگیری تحلیل عاملی برای چالش‌های بهره‌برداران دهقانی کاهش 34 فاکتور به 5 عامل نهایی بود. در جدول (5) تعداد عامل‌های استخراج‌شده همراه با مقادیر ویژه نشان‌دهندۀ سهم هر عامل از کل واریانس متغیرهاست و هرچه مقدار آن بزرگ‌تر باشد، حاکی از اهمیت و نقش بیشتر آن عامل است. جدول (5) نشان‌دهندۀ آن است که درمجموع 5 عامل توانستند حدود 66 درصد از کل واریانس چالش‌های بهره‌برداران دهقانی را تبیین کنند. براساس جدول (5)، عامل «اقتصادی» با مقدار 995/16 درصد، بیشترین سهم و عامل «جامعۀ محلی» با مقدار 718/6 کمترین سهم را در تبیین واریانس کل متغیرها بر عهده دارد.
جدول (5) مقدار ویژه و واریانس هر عامل (نویسندگان، 1400).
Table (5) Eigenvalues and variance explained by each factor .(Authors, 2021).
|
درصد تجمعی |
درصد واریانس |
مقدار ویژه |
عامل |
|
995/16 |
995/16 |
43/8 |
اقتصادی |
|
826/32 |
831/15 |
49/7 |
مدیریتی |
|
117/47 |
291/14 |
07/7 |
محیطی- زیرساختی |
|
111/60 |
994/12 |
50/6 |
اجتماعی |
|
829/66 |
716/6 |
611/3 |
جامعه محلی |
در این پژوهش، 34 چالش دربارۀ بهره‌برداران دهقانی در نظر گرفته شده است. برای تهیۀ پرسش‌نامه‌ها (چالش‌ها) از نظرات کشاورزان محلی و کارشناسان روستایی (به دلیل آشنایی و ارتباط با مسائل روستایی) استفاده شده است؛ همچنین تجزیهوتحلیل عاملی برای کاهش تعداد چالش‌ها و تشخیص ساختار در روابط بین متغیرها استفاده شد. میزان KMO (847.) و بارتلت به‌طور تقریبی (Chi-Square = 8301.07 )، با (Sig = 0.000) نشان‌دهندۀ آن است که داده‌ها برای تحلیل عاملی مناسب هستند. بعد از استفاده از تحلیل عاملی اکتشافی، 34 چالش در 5 عامل (اقتصادی، مدیریتی، محیطی- زیربنایی، اجتماعی و جامعۀ محلی) طبقه‌بندی شدند که 82/66 درصد از واریانس پژوهش را توضیح می‌دهند (جدول 5). بارگذاری فاکتورهای هر عامل (چالش) در (جدول 6) نشان داده شده است. در این زمینه جوامع روستایی استان زنجان با چالش‌های اساسی مختلفی روبه‌رو هستند. براساس نتایج (جدول 5)، در عامل اقتصادی، فاکتورهای «درآمد کم و ناخوشایند ناشی از کشت‌وکار برای بهره‌برداران (773.)، وجود دلالان و واسطه‌ها در خریدوفروش محصولات کشاورزی (660.)، ضعف در خرید تضمینی محصولات و ایجاد ثبات قیمت در بازار (656.)، تنوع کم در کشت محصولات کشاورزی (640.)، بهره‌وری پایین محصولات و سود کم برای کشاورزان (638.)، ضعف در دسترسی سریع و مناسب به بیمه‌ها، ادوات و نهاده‌های کشاورزی (630.)، دسترسی محدود به بازارهای تولید و فروش محصولات کشاورزی (585.)، کفایت‌نداشتن در کمک‌ها، وام‌ها و تسهیلات دولتی برای کشاورزان (594.)، ضعف در پس‌انداز و قدرت خرید برای مردم روستایی (561.)، نبودِ احساس امنیت شغلی و آینده در کشاورزان (558.)»، از چالش‌های اصلی بهره‌برداران دهقانی در عامل اقتصادی در مناطق روستایی است. درنهایت چالش‌های اقتصادی 996/16 درصد از کل واریانس پژوهش را توضیح داده است. چالش مدیریتی، دومین چالش در بهره‌برداری دهقانی است. این چالش دارای نقش ویژه‌ای بین چالش‌های بهره‌برداری‌هاست؛ چون عامل مدیریتی نقش تصمیم‌گیری و هدایت را بر عهده دارد و بر سایر عامل‌ها و چالش‌ها اثر می‌گذارد. با توجه به (جدول 6)، «حمایت‌نکردن به‌موقع و مناسب دولت و نهادها از کشاورزان (715.)، عملکرد ضعیف نهادها در ارتباط با بازسازی، حفاظت و نظارت بر منابع طبیعی (668.)، ضعف صنایع فرآوری محصولات و بسته‌بندی مناسب (665.)، نبودِ سازمان و بنگاهی خاص برای بهره‌برداران دهقانی (645.)، ضعف در ایجاد سردخانه و انبارها برای ذخیرۀ محصولات کشاورزی (576.)، ضعف مشارکت روستائیان در سیستم مدیریت محلی و منظقه‌ای (568.) و وفاداری مدیران به مدیریت سنتی (558.)»، عامل مدیریتی 831/15 درصد از کل واریانس چالش‌های بهره‌برداری‌های دهقانی توضیح و تبیین داده‌شده را شامل می‌شود. عامل سوم، چالش‌های محیطی و زیربنایی است که 292/14 درصد از کل واریانس توضیح داده‌شده را شامل می‌شود. با توجه به (جدول 5)، «تخریب و تغییر کاربری باغات و زمین‌های کشاورزی (746.)، فاصلۀ زیاد روستاها با شهرها و مراکز خدمات‌رسانی (734.)، استفادۀ بیش‌ازحد از آب‌های زیرزمینی، کود و سموم شیمیایی (628.)، آسیب‌پذیری زیاد محصولات کشاورزی در برابر شرایط آبوهوایی (611.)، محدودیت در منابع کشاورزی به‌ویژه منابع آب و خاک (564.)، ضعف در زیرساخت‌های اصلی ( برق، جاده، مسکن، حملونقل و ...) (551.)»، ازجمله مهم‌ترین چالش‌های محیطی و زیربنایی بهره‌برداران دهقانی محسوب می‌شوند. عامل چهارم مربوط به چالش‌های اجتماعی است. این عامل شامل 994/12 درصد از کل واریانس را توضیح داده است. با توجه به (جدول 6) فاکتورهای «ضعف اعتمادبهنفس و مهارت و خودباوری در کشاورزان (695.)، دسترسی ضعیف و ناقص کشاورزان به اطلاعات و آمار موردنیاز در کشاورزی (667.)، کمبود فرصت‌های شغلی برای جوانان و زنان در جوامع روستایی (658.)، سطح پایین استانداردهای زندگی در جوامع روستایی (645.)، سطح پایین دانش کشاورزان و آشنایی‌نداشتن آنها با فناوری‌های جدید (612.)، ضعف در برپایی جلسات آموزشی و ترویجی (603.)، نگرش منفی نسبت به روستا و ارزش‌های جامعۀ روستایی (575.)»، از فاکتورهای اصلی در عامل اجتماعی محسوب می‌شوند. آخرین عامل در تجزیهوتحلیل چالش‌های بهره‌برداران دهقانی، جامعۀ محلی است که 718/6 درصد از کل واریانس را توضیح داده است. فاکتورهای «کیفیت پایین و پراکنده‌بودن زمین‌های کشاورزی (609.)، روش‌های سنتی کشت و تمایل‌نداشتن به تغییر کشت در روستاها (600.)، ضعف در قبول و همکاری روستائیان با طرح‌ها و برنامه‌های نوین (561.)، پیری و مهاجرت کشاورزان روستایی (546.)»، از مهم‌ترین چالش‌های بهره‌برداران دهقانی در عامل جامعۀ محلی هستند.
جدول (6) بارهای عاملی چالش‌های بهره‌برداران دهقانی )نویسندگان، 1400).
Table (6) Factor loadings of challenges of peasant farmers (Authors, 2021).
|
اسم عامل |
چالش‌ها |
بار عاملی |
|
درآمد کم و ناخوشایند ناشی از کشت‌وکار برای بهر‌برداران |
773 |
|
|
وجود دلالان و واسطه‌ها در خریدوفروش محصولات کشاورزی |
660 |
|
|
ضعف در خرید تضمینی محصولات و ایجاد ثبات قیمت در بازار |
656 |
|
|
تنوع کم در کشت محصولات کشاورزی |
640 |
|
|
اقتصادی |
بهره‌وری پایین محصولات و سود کم برای کشاورزان |
638 |
|
ضعف در دسترسی سریع و مناسب به بیمه‌ها، ادوات و نهاده‌های کشاورزی |
630 |
|
|
دسترسی محدود به بازارهای تولید و فروش محصولات کشاورزی |
585 |
|
|
کفایت‌نداشتن در کمک‌ها، وام‌ها و تسهیلات دولتی برای کشاورزان |
594 |
|
|
ضعف در پس‌انداز و قدرت خرید در مردم روستایی |
561 |
|
|
نبودِ احساس امنیت شغلی و آینده در کشاورزان |
558 |
|
|
نبودِ حمایت به‌موقع دولت و نهادها از کشاورزان |
715 |
|
|
مدیریتی |
عملکرد ضعیف نهادها در ارتباط با بازسازی، حفاظت و نظارت بر منابع طبیعی |
668 |
|
ضعف صنایع فرآوری محصولات و بسته‌بندی مناسب |
665 |
|
|
نبودِ سازمان و بنگاه خاص برای بهره‌برداران دهقانی |
645 |
|
|
ضعف در ایجاد سردخانه و انبارها برای ذخیرۀ محصولات کشاورزی |
576 |
|
|
ضعف مشارکت روستائیان در سیستم مدیریت محلی و منطقه‌ای |
568 |
|
|
وفاداری مدیران به مدیریت سنتی |
558 |
|
|
تخریب و تغییر کاربری باغات و زمین‌های کشاورزی |
746 |
|
|
فاصلۀ زیاد روستاها با شهرها و مراکز خدمات‌رسانی |
734 |
|
|
محیطی- زیربنایی |
استفادۀ بیش‌ازحد از آب‌های زیرزمینی، کود و سموم شیمیایی |
628 |
|
آسیب‌پذیری زیاد محصولات کشاورزی در برابر شرایط آبوهوایی |
611 |
|
|
محدودیت در منابع کشاورزی، به‌ویژه منابع آب و خاک |
564 |
|
|
ضعف در زیرساخت‌های اصلی (برق، جاده، مسکن، حملونقل و ...) |
551 |
|
|
ضعف اعتمادبهنفس، مهارت و خودباوری در کشاورزان |
695 |
|
|
دسترسی ضعیف و ناقص کشاورزان به اطلاعات و آمار موردنیاز در کشاورزی |
667 |
|
|
کمبود فرصت‌های شغلی برای جوانان و زنان در جوامع روستایی |
658 |
|
|
اجتماعی |
سطح پایین استانداردهای زندگی در جوامع روستایی |
645 |
|
سطح پایین دانش کشاورزان و آشنایی‌نداشتن آنها با فناوری‌های جدید |
612 |
|
|
ضعف در برپایی جلسات آموزشی و ترویجی |
603 |
|
|
نگرش منفی نسبت به روستا و ارزش‌های جامعۀ روستایی |
575 |
|
|
کیفیت پایین و پراکنده‌بودن زمین‌های کشاورزی |
609 |
|
|
جامعه محلی |
روش‌های سنتی کشت در روستاها و تمایل‌نداشتن به تغییر کشت در روستاها |
600 |
|
ضعف در قبول و همکاری روستائیان با طرح‌ها و برنامه‌های نوین |
561 |
|
|
پیری و مهاجرت کشاورزان روستایی |
546 |
بحث و نتیجه‌گیری
کشاورزی اساس و پایۀ اقتصاد بخش روستایی ایران را تشکیل می‌دهد. اقتصاد روستایی به‌شدت به کشاورزی وابسته است و از آن متأثر می‌شود. این بخش به دلایل مختلفی همچون افزایش سن کشاورزان و ناتوانی آنها در کشاورزی، نبودِ رغبت نسل جوان به زندگی در روستا و فعالیت کشاورزی، مهاجرت و رهاکردن روستا و زمینها، مدیریت نامناسب و نبودِ سامان‌دهی این نظام دچار مشکلات اساسی شده است و باید موردتوجه و درمان واقع شود. با توجه به نتایج این پژوهش، به‌ترتیب عامل‌های اقتصادی، مدیریتی، محیطی- زیربنایی، اجتماعی و جامعۀ محلی بیشترین چالش و اهمیت را در زندگی مردم روستایی استان زنجان دارند. چالش‌های «درآمد کم و ناخوشایند ناشی از کشت‌وکار برای بهره‌برداران»، «نبودِ حمایت به‌موقع و مناسب دولت و نهادها از کشاورزان». «تخریب و تغییر کاربری باغات و زمین‌های کشاورزی»، «ضعف اعتمادبهنفس، مهارت و خودباوری در کشاورزان»، «کیفت پایین و پراکنده‌بودن زمین‌های روستایی» از چالش‌ها و مشکلات اساسی بهره‌بردارن روستایی استان هستند که با توجه به یافته‌های پژوهش گفته می‌شود که در ایران برای اینکه کشت دهقانی بتواند سرپا شده و به جایگاه اصلی خود در اقتصاد ایران برگردد، در ابتدا نیازمند این است که با مدیریت و برنامه‌ریزی مناسب بسترهای قانونی و زیرساخت‌های فنی برای آن فراهم شود؛ جهت سازمان‌دهی به این نظام باید از سازمان‌های مرتبط با کشت دهقانی (وزارت جهاد کشاورزی، سازمان ثبت اسناد و املاک، سازمان نظام مهندسی وسازمان تعاون روستایی و مالک زمین و ...) کمک گرفت و وظایف هر یک از این سازمان‌ها و ارگان‌ها به‌صورت واضح تعریف شوند. با توجه به اینکه بهره‌برداران در ایران هیچ‌گونه صنف و سازمان مشخصی ندارند، باید صنف یا بنگاه خاصی را برای بهره‌برداران تشکیل داد تا در مواردی که با مشکلی مواجه می‌شوند، مشکلات خود را با مراجعه به این بنگاه‌ها حل کنند؛ همچنین روستائیان و کشاورزان ازکارافتاده زمین‌های خود را به آنها امانت داده و این بنگاه‌ها بعد از اینکه این زمینها را ازلحاظ شرایط زیرساختی بهبود دادند، زمینها را به کشاورزان اجاره‌کار اجاره می‌دهند تا هم بهره‌بردارن مجبور به فروش زمین خود نشوند و هم درآمد ناشی از اجارۀ زمین‌های خود را داشته باشند؛ همچنین از تعاونی‌ها به‌عنوان نهادی برای آموزش بهره‌بردارن استفاده می‌شود. به‌عبارتی تعاونی‌ها به‌عنوان یک تشکل، سازمان‌دهی بهره‌برداری از منابع آب و خاک را شکل می‌دهند و خدمات موردنیاز اعم از آموزش، پایگاه داده و اطلاعات برای کشاورزان، ترویج، ارائۀ خدمات و نهاده‌های لازم را برای بهره‌برداران نیز به عهده می‌گیرند. در ایران به دلیل درآمد پایین و شکننده‌بودن بهره‌برداری دهقانی، برای کاهش ریسک بهره‌بردارای‌های دهقانی باید بستر اعتباری – مالی نظیر ایجاد ردیف‌های اعتباری یا تسهیلاتی ویژه برای بهره‌برداران ایجاد شود تا مشکلات و نگرانی‌های این قشر کمتر شود. درنهایت باید پذیرفته شود که بخش کشاورزی ایران به سرمایه‌گذاری و توجه اساسی و اصولی نیاز دارد. افزایش استهلاک و فرسودگی در بخش کشاورزی، بی‌برنامه‌گی و درآمد کم، مدیریت غیراصولی، تعداد زیاد فارغ‌التحصیلان بخش کشاورزی، نبودِ فرصت‌های شغلی و ناگزیری آنها به فعالیت‌های کشاورزی، وجود بسیار زیاد بهره‌برداران کم زمین و بی‌زمین و بهره‌مندنبودن آنها از منابع مالی مناسب، کشاورزی کشور را به‌سوی نظام‌های بهره‌برداری جایگزین سوق می‌دهد.
)
