نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه معماری، واحد مریوان، دانشگاه آزاد اسلامی، مریوان،ایران
2 گروه معماری، واحد مریوان، دانشگاه آزاد اسلامی، مریوان، ایران.
3 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشگاه اصفهان، اصفهان،ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
The current research has been conducted to investigate the current situation and the conditions affecting the effective performance and development of ecotourism accommodation in the rural areas of the Zarivar wetland area of Marivan City as a pristine and popular area of rural tourism in Kurdistan province. Providing practical solutions appropriate to the existing situation to sustain these businesses and the effectiveness and functional success of the ecotourism residence in the study area are the main functions the study seeks to offer. The current applied research has been implemented using a descriptive-analytical method based on data collection in the theoretical part with documentary studies and in the survey part by conducting semi-structured interviews, distribution of questionnaires, and direct observation in line with the analysis of the existing situation with a quantitative-qualitative nature. A Delphi group (28 people from all the stakeholders and those involved in the development of tourism and ecotourism, selected in a targeted manner) has been selected. The analysis of the data in the qualitative part using the fundamental theory technique and in the quantitative part using the path analysis test showed that, in the sector of general development, the weakness of planning, policy-making, and management (both tourism and rural economic development) as the most effective component, the inappropriateness of the business environment of the region, border security management, the weakness of amenities, accommodation and services, the weakness of information, education and advertising, the instability of the wetland ecosystem, the lack of capital, the socio-cultural weaknesses of the local community, the weakness of the landscape, the appearance and architecture of the villages in the wetland area, the weakness of attractions in the supply sector and the inadequacies related to the needs and performance of tourists in the demand sector were the most effective factors. Moreover, organizing the tourism system of the region and numerous inadequacies and weaknesses in the form of institutional management and organization components, economic effectiveness, education (the most effective component), marketing and demand attraction, environmental management, learning and core expertise, design and architecture including the three dimensions of policy and planning, empowerment of human resources and empiricism and central creativity in the specialized sector and field of ecotourism, were identified as factors and conditions affecting the development and effectiveness of ecotourism accommodation and their sustainability and value addition.
Keywords: Ecotourism Accommodation; Tourism System; Zarivar Wetland Rural Areas.
Introduction
Ecotourism accommodation is defined as a nature-based tourist accommodation that conforms to the philosophy and principles of ecotourism. For this purpose, the international guidelines for ecotourism accommodations specify that the three main characteristics of an ecolodge are the protection of the natural environment, the creation of economic benefits for local people, and the creation of social connections between local people and tourists. The sustainability and effectiveness of ecotourism accommodations depend on moving in the direction of ecotourism principles and interacting with internal and external factors affecting the performance of ecotourism accommodations, which can act as a stimulus or an obstacle to their effectiveness and sustainability. The actions required for the sustainability and effectiveness of ecotourism are proportional to the performance of internal and external conditions and their numerous elements and agents, and the type of actions and their implementation in each field and for each actor, the implementation of these actions also brings results that their reflection should be measured on the beneficiaries.
The main issue of the current research is that in the current situation with the rapid growth and creation of these residences and numerous demands for the creation of new residences, their success, and effective performance have been affected by the factors and how it is possible to achieve the sustainability and effectiveness of these ecotourism residences in line with the development of ecotourism in the attractive and potential tourist destination of Zarivar Wetland. Actually, the driving factor, inhibitors, drivers and requirements for the effectiveness and sustainability of these Start-up businesses in the region must be identified, planned, and acted upon, especially due to the fact that the tourism environment is systemic and multifaceted.
Materials and Methods
The current applied and descriptive-analytical research is based on data collection in the theoretical part with documentary studies and in the survey part by conducting semi-structured interviews, distribution of questionnaires, and direct observation in line with the analysis of the existing situation. In this regard, a Delphi group (28 people from all the stakeholders and those involved in the development of tourism and ecotourism, selected in a targeted manner) has been selected. Data analysis has been done in the qualitative part with fundamental theory technique and in the quantitative part by using the path analysis test.
Research Findings
After the three stages of coding, the factors affecting the general development sector were: the weakness of planning, policy-making, and management (both tourism and rural economic development) the most effective component, the inappropriateness of the business environment in the region, border security management, the weakness of amenities, accommodation and services, the weakness of information, education, and advertising, the instability of the wetland ecosystem, the lack of capital, the socio-cultural weaknesses of the local community, the weakness of the landscape, view, and architecture of the villages in the wetland area, the weakness of attractions in the supply sector and the inadequacies related to needs and performance. Tourists in the demand sector, in the sector of general development and organization of the tourism system of the region, and numerous inadequacies and weaknesses in the form of management and institutional organization components, economic effectiveness, education (the most effective component), marketing and demand attraction, environmental management, learning and core expertise, design and architecture, including the three dimensions of policy and planning, empowerment of human resources and experimentalism and central creativity in the specialized sector and field of ecotourism, were identified as factors and conditions affecting the development and effectiveness of ecotourism accommodation and their sustainability and value addition.
Discussion of Results and Conclusions
As long as there are general problems in the field of tourism in the region and in fact, the tourism system of the region is accompanied by many challenges and problems in its various dimensions and elements, the success of ecotourism and eco-tourism as part of the tourism market in the region faces many prerequisites. If the region's tourism is not on the path of sustainable development, the development and effectiveness of eco-residence will not be sustainable and beneficial (short-term success).
The need for integrated management makes it necessary for synergy, effectiveness, coordination, and unified policymaking considering the weakness of management and planning in both sectors as well as the obstacles identified in the form of this component, and also the systemic nature of tourism activities, the importance of wetland tourism on a provincial scale, the necessity of chain management of tourism at the city level and even Kurdistan province as a province with the definition of the role and brand of tourism and the presence of numerous actors in its broad scene. But in the specialized field of ecotourism, it is necessary to consider training and creating awareness continuously to have capable and professional human capital in the field of tourism and ecotourism.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
هم‌زمان با رشد بازار بومگردی در سه دهۀ گذشته از اقامتگاه‌های بومگردی به‌عنوان گزینه‌ای محبوب در میان گردشگران دوستدار محیط‌زیست استقبال شد که به‌دنبال اقامتگاه‌های طبیعت‌مدار هستند (Shah Trupp, 2020, p. 2; Lai & Shafer, 2005, p. 144). اقامتگاه‌های بومگردی[1]، پاسخی به نیازهای و الزامات توسعۀ بومگردی، تقاضای اقامت در این بخش گردشگری و عرصه‌ای برای نوآوری و کارآفرینی فعالین برای ارائۀ محصولی متمایز در بازار رقابتی بومگردی هستند. این در حالی است که تثبیت، پایدارسازی و موفقیت اقامتگاه‌های بومگردی به‌عنوان نمودی از کسبوکارهای وابسته به بومگردی به علت ماهیت چندوجهی فعالیتهای بومگردی و در عرصۀ کلیتر، گردشگری، دشوار و با چالشهای متعددی همراه است (Lee et al., 2021, p. 2). گردشگری سیستمی چندوجهی و متشکل از اجزا و عناصر متعدد است (کاظمی، 1390، ص. 6) و اقامتگاه‌های بومگردی نیز در راستای عملکرد اثربخش و تحقق اهداف ایجاد آنها نیازمند رعایت الزامات و فراهم‌بودن بسترها و شرایطی هستند که موجب پایدارسازی آنها شوند. توسعۀ اقامتگاهای بومگردی با توجه به استقبال گردشگران در سطح کشور موردتوجه برنامهریزان توسعهای کشور به‌ویژه در عرصۀ گردشگری قرار داشته و تعداد این اقامتگاهها به‌سرعت در حال افزایش است. در منطقۀ موردمطالعۀ پژوهش حاضر یعنی نواحی روستایی تالاب زریوار به‌عنوان دومین مقصد مهم گردشگری روستای استان کردستان (بعد از منطقۀ گردشگری روستایی اورامان با ثبت بین‌المللی) که استانی با برند گردشگری و دارای کشش تقاضا تا سطح بین‌المللی است، توسعۀ اقامتگاه‌های بومگردی به‌عنوان یکی از سیاستهای محوری توسعۀ گردشگری روستایی استان و به‌ویژه در نواحی روستایی تالاب زریوار (سند آمایش سرزمین استان کردستان، 1398؛ مصاحبه با مدیریت میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان مریوان، 1401) دنبال شده است. طی 4 سال اخیر 5 اقامتگاه بومگردی به وجود آمده است و 5 اقامتگاه بومگردی دیگر نیز در حال دریافت مجوز فعالیت هستند. اقامتگاه‌های بومگردی که هم به‌صورت مجتمع (2 مجتمع) و هم منفرد در نواحی روستایی پیرامون تالاب به‌عنوان محیط بکر توسعۀ گردشگری به‌ویژه بومگردی (با محیط متنوع و دست‌نخوردۀ طبیعی، تنوع حیات گیاهی و جانوری، فرهنگ بومی کهن در منطقه و در میان قوم کرد، رویدادهای متعدد فرهنگی برگزارشده در منطقه و ...) توسعه یافتهاند. نیاز است که عوامل محرک، بازدارندهها، پیشنیازها و الزامات موردنیاز در راستای اثربخشی و پایدارماندن این کسبوکارهای نوپای منطقه شناسایی و دربارۀ آنها برنامه‌ریزی و اقدام شود؛ به‌ویژه اینکه محیط گردشگری، سیستمی و چندوجهی بوده است و بدون شناسایی و برنامه‌ریزی بر روی نحوۀ ارتباطات و تعاملات و وضعیت کمی و کیفی عناصر و ذی‌نفعان درگیر، اثربخشی مورد انتظار به‌ویژه در حوزۀ بومگردی و اقامتگاهی بومگردی به‌عنوان عرصۀ نوپای فعالیت در منطقه به دست نمی‌آید. در این راستا، سؤال اصلی پژوهش این است که مهم‌ترین شرایط مؤثر توسعهای و اثربخشی فعالیت اقامتگاه بومگردی حوزۀ گردشگری روستایی تالاب زریوار مبتنی بر دید سیستمی توسعۀ فعالیتهای گردشگری کدام‌اند.
مبانی نظری
گسترش بومگردی و به‌صورت ویژهتر اقامتگاه‌های بومگردی را باید در ظهور بنیانهای فکری و گفتمانهای نوین در عرصۀ مدیریت و توسعۀ مقاصد گردشگری در ارتباط با گردشگری پایدار و ظهور اقتصاد تجربهگرا در زمینۀ گردشگری و توسعۀ موفقیت‌آمیز آن را در رویکرد سیستمی در زمینۀ مدیریت مقاصد گردشگری جست‌و‌جو کرد.
بومگردی پاسخی به تغییر گفتمان توسعهای مبتنی بر اصول گردشگری پایدار و برگرفته‌شده از فلسفۀ توسعۀ پایدار بوده و بر این اساس با دنبال‌کردن هم‌زمان دو اصل بهرهبرداری و منفعتزایی در کنار حفاظت محیط‌زیست و محیط فرهنگی و اجتماعی و تأکید اصلی بر ذی‌نفعان، در پی تحقق توسعۀ پایدار گردشگری در مقاصد است (Tseng et al., 2019, p. 5; Quezada-Sarmiento et al., 2018, p. 4). امروزه اهمیت حرکت در مسیر گردشگری پایدار با تأکید بر حفاظت از محیط طبیعی موجب شده است تا «سبزبودن» و «اکومحوری»[2] به‌عنوان شاهکلید و راهحلی ابتکاری برای پایداری و گسترش کسبوکارهای وابسته مطرح شود (Sumanapala, 2017, p. 124). بر این مبنا اقامتگاه‌های بومگردی را باید به‌عنوان یک اقامتگاه توریستی وابسته به طبیعت تعریف کرد که با فلسفه و اصول بومگردی مطابقت دارد (Mehta, 2007, p. 415). در همین راستا نیز دستورالعمل بین‌المللی اقامتگاه‌های بومگردی تصریح می‌کند که سه ویژگی اصلی یک اکولوژ[3] مبتنی بر اصول توسعۀ پایدار گردشگری عبارت‌اند از: حفاظت از محیط طبیعی، ایجاد مزایای اقتصادی برای مردم محلی و ایجاد ارتباطات اجتماعی میان مردم محلی و گردشگران (Lee et al., 2021, p. 2). اقامتگاه‌های بومگردی مانند ابزاری مفید برای حفاظت از تنوع زیستی و احیای محیط‌زیست، آموزش بازدیدکنندگان دربارۀ فرهنگ و اجتماعات محلی، تأمین معیشت و پاسداری از فرهنگ محلی، توانمندسازی جوامع محلی و منبع فرصتهای یادگیری، رشد شخصی و افزایش عزت‌نفس، عدالت اجتماعی و تغییر نگرش جامعۀ محلی نسبت‌به گردشگری و نمودهای بومی تلقی می‌شود (Mehta, 2007, p. 415).
اقامتگاه‌های بومگردی در بازار رقابتی کنونی بومگردی و بومگردیها باید با n تغییر استراتژیهای بازاریابی به‌سمت برندسازی و ایجاد مزیت رقابتی برای خود حرکت کنند (Mic, 2017, p. 17). گفتمان دوم در حوزۀ مدیریت گردشگری مبتنی بر اهمیت اقتصاد تجربه به‌عنوان نوینترین رویکرد نظام عرضه و تقاضای گردشگری است. این گفتمان بر ایجاد محیطی تجربی بکر برای گردشگران و رویآوری به گردشگری خلاق مطرح شده است (Tsai, 2020, p. 2). ایجاد اقامتگاه‌های بومگردی مانند اقدامی در راستای حرکت در این مسیر و همچنین دستیابی به تجربهگرایی مبتنی بر خلاقیتمحوری به‌عنوان یک هدف و ضرورت موفقیت برای اقامتگاه‌های بومگردی مطرح شده است (Moore et al., 2021, p. 2). گردشگران فعالانه به‌دنبال تجربیات مشارکتی و یادگیری در طول سفر خود هستند. بر این اساس مدیران اقامتگاهها با بهره‌گیری از خلاقیت عنصر تجربه را وارد فرهنگ می‌کنند و با درگیری و مشارکت گردشگران خاطرهای منحصربه‌فرد را برای آنها به وجود می‌آورند (اسدپور و ابراهیمی، 1400، ص. 12؛Ban et al., 2022, p. 2). خلاقیت به یک استراتژی در ساخت مکانهای گردشگری و ارائۀ خدمات تبدیل شده است (Richards, 2020, p. 15). بر این اساس باید مدیران بومگردیها، نوآوری و خلاقیت مستمر را هستههای مهم توسعۀ فعالیت در نظر داشته باشند؛ زیرا موجب افزایش انگیزه و کاهش حساسیت بر روی قیمت برای گردشگران می‌شود(Sumanapala et al., 2017, p. 124). ذهن گردشگران و نیازهای آنها به‌طور دائم در حال تغییر است و محصولات جدیدی را میطلبد که این امر باید موردتوجه دستاندرکاران بومگردیها در ارتباط با تقاضا سنجی و تغییرات سلیقه و ذائقۀ گردشگران قرار گیرد (Y Patino et al., 2016, p. 420). مورو همکاران ادعا می‌کنند که مصرف‌کنندگان (گردشگران) اصالت[4] را بیش از همۀ ویژگیهای دیگر جست‌و‌جو می‌کنند (Moore et al., 2021, p. 2). اقامتگاه‌های بومگردی، مظهر ارائۀ اصالت فرهنگی و اجتماعی مقصد به گردشگران هستند (شاه ولی و باستانی، 1400، ص. 244). تجربۀ اصالت در کنار کیفیت خدمات از مهم‌ترین علل انتخاب اقامتگاه‌های بومگردی هستند و باید در راستای موفقیت این اقامتگاهها مدنظر مدیران قرار گیرندGunasekaran & Anandkumar, 2012, p. 1127) ).
موفقیت و توسعۀ اثربخش اقامتگاه بومگردی به‌عنوان حوزۀ اقامتی، شاخۀ بومگردی فعالیتهای گردشگری نیاز به حرکت به‌سمت رویکرد سیستمی در عرصۀ مدیریت این حوزه از گردشگری دارد. به واقع گردشگری، سیستم است و مدیریت توسعۀ اقسام مختلف آن بدون نگرش سیستمی ممکن نخواهد بود (Aris Anuar et al., 2012, p. 147). دو بعد اصلی سیستم گردشگری که چرخۀ حرکت و پیشرفت گردشگری را در یک مکان شکل میدهند، بعد عرضه (تمامی فعالیت‌ها، خدمات و امکاناتی را در برمی‌گیرد که به گردشگر ارائه می‌شود و تجربۀ لذت را برای وی در مقصد ایجاد می‌کند) و تقاضا (انگیزه و نیازهای گردشگران) هستند که تغییر و تحولات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ... از سطح محلی تا بین‌المللی بر این عملکرد و ارتباطات اثرگذار هستند (یاوری، 1389، ص. 23). نیاز است که برای گسترش هر نوع از گردشگری وضعیت گردشگری منطقه بر پایۀ رویکرد سیستمی بررسی و سنجش شود. قدر مسلم مقاصدی در عرصۀ گردشگری پیشرو خواهند بود و به پایداری در زمینۀ گردشگری خواهند رسید که تمامی زیرمجموعههای سیستم گردشگری آن ازلحاظ کمیت و کیفیت در شرایط مطلوبی قرار داشته باشند. تجزیه‌و‌تحلیل وضعیت توسعۀ گردشگری از دیدگاه عرضه و تقاضا امکان ایجاد دید جامع و شناسایی نقاط قوت و ضعف را فراهم می‌کند. این دیدگاه موجب تطبیق خدمات و امکانات و شاخص‌های دیگر بعد عرضه با نیازها و خواسته‌های گردشگران می‌شود (فراهانی و همکاران، 1396، ص. 77؛Li et al., 2021, p. 2; Lemmi et al., 2018, p. 168 ). از سویی دیگر موفقیت و اثربخشی اقامتگاه‌های بومگردی و توسعه و عملکرد اثربخش سیستم گردشگری دارای ارتباط متقابل و دوطرفه هستند. بهگونهای که توسعۀ گردشگری (عملکرد مطلوب سیستم گردشگری) به‌عنوان پیشرانی اصلی در جذب و پایداری تقاضا و منابع به حوزۀ تخصصی بومگردی و اقامتگاه‌های وابسته به آن و در یک ارتباط متقابل، توسعۀ بومگردی و موفقیت اقامتگاه‌های بومگردی در جذب گردشگران نیز موجب جذب تقاضای گردشگران با نیازهای ویژه و ایجاد تجربۀ بکر و تنوع‌بخشی به جاذبههای گردشگری مقاصد و درنتیجه ایجاد منافع متعددی می‌شود که این امر زمینه‌ساز پایداری و اثربخشی عملکرد عناصر و بازیگران سیستم گردشگری است (شکل 1).
شکل (1) مدل مفهومی پژوهش مبتنی بر اهمیت و ارتباط متقابل مدیریت سیستمی مقاصد گردشگری و توسعۀ بومگردی و اقامتگاه‌های وابسته به آن در مقاصد گردشگری. منبع: (یافتههای پژوهش، 1401)
Figure 1:The conceptual model of the research based on the importance and interrelationship of the systemic management of tourist destinations and the development of ecotourism and related accommodations in tourist destinations, source: (Findings of Research, 2022)
در عرصۀ داخلی نتایج مطالعات شاهولی و باستانی (1401) با عنوان نقش اصالت اقاماتگاههای بومگردی در توسعۀ اقتصاد فرهنگ، رئیسی‌نژاد و همکاران (1400) با عنوان بررسی ارتباط ساختار معماری اقامتگاه‌های بومگردی با میزان رضایت‌مندی گردشگران در شهرستان رامسر؛ شجاعیفرد و شکور (1399) با عنوان تأثیر اقامتگاه‌های بومگردی ایران در توسعۀ نواحی روستایی در راستای توسعۀ پایدار منطقهای؛ قدیری معصوم و همکاران (1399) با عنوان نقش اقامتگاه‌های بومگردی در توسعۀ گردشگری نواحی روستایی خور و بیابانک، نشان از اثرگذاری مثبت و معنیدار اقامتگاه بومگردی بر توسعۀ اقتصاد فرهنگ مبتنی بر حفظ و ارائۀ اصالتها، رضایت گردشگران، توسعۀ اقتصادی روستاها، اشتغال و توانمندسازی زنان، حفظ و ارتقای معماری و بافت سنتی کالبدی، نواحی روستایی و مقاصد گردشگری دارند. هرچند در این پژوهشها به‌ویژه در نتایج پژوهش حسام (1399) با عنوان موانع تأسیس و توسعۀ اقامتگاه‌های بومگردی در روستاهای استان گیلان، فقدان حمایت و پشتیبانی مدیریتی، سنتی‌بودن فعالیت بومگردانان (حرفهاینبودن)، فقدان استراتژی مشخص توسعه و موفقیت و در برخی مقاصد عرضۀ واحدهای بومگردی بیشتر از حد تقاضا، از مهم‌ترین عوامل کاهش اثربخشی و شکست کسبوکارهای بومگردی عنوان شدهاند.
در زمینۀ بین‌المللی نیز میک (2022) در پژوهشی با عنوان بررسی فرصتهای برندسازی بازار اقامتگاه‌های بومگردی در کاستاریکا پی برد که به دلیل آشنانبودن مدیران بومگردی با بازار و برندسازی بین‌المللی عرضۀ خدمات و جذب تقاضا به سطح محلی تقلیل یافته واستراتژیهای بازاریابی محدود به شبکههای مجازی محلی و ارتباطات محدود شخصی و خانوادگی است. برنامه‌ریزی ملی با توسعۀ بومگردیها به‌عنوان فعالیتهای کوچک مقیاس همراهی نداشته است و برنامههای توسعهای در راستای حرکت در مسیر برندسازی و آموزش بازاریابی به مدیران بومگردیها وجود ندارد و مدیران بومگردی به‌تنهایی و بدون آموزشی خاص اقدام به ارائۀ خدمات یا توسعۀ کسبوکار می‌کنند. در پژوهش لی و همکاران، با عنوان ایجاد و توسعۀ شاخص‌های ارزیابی توسعۀ پایدار گردشگری مبتنی بر اقامتگاه‌های بومگردی در تایوان در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی، منابع انسانی، فناوری، برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در قالب 84 شاخص، شاخصها و مطلوبیت مدیریت زیست‌محیطی و برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری دولتی به‌عنوان بااهمیتترین عوامل اثرگذار در پایداری این اقامتگاهها شناخته شدند که البته وضعیت عملکردی آنها در سطح مناطق هدف به‌صورت رضایت‌بخش نبوده است و دارای چالش و ضعف‌های اساسی هستند(Lee et al., 2021). بان و همکاران در پژوهشی با عنوان چگونگی اثرگذاری کیفیت خدمات ارائه‌شده و اداراکات گردشگران بر قصد رفتاری گردشگران اقامتگاه بومگردی، جذب گردشگران را در بار اول منوط به ایجاد جذابیتهایی در ارتباط با خدمات، کیفیت مکان و مسائل مالی و در مقابل، جذب گردشگران به‌صورت مکرر و برای مرتبههای بعدی را در ایجاد جذابیتهایی خارج از مسائل مالی و بیشتر در ارتباط با نوآوریهای مبتنی بر تجربهگرایی بیان می‌کنند(Ban et al., 2022). چان و همکاران نیز در پژوهشی با عنوان بررسی پیشرانهای قابل‌کنترل و اثرگذار در میزان رضایت و قصد به بازگشت گردشگران حوزۀ بومگردی کشور مالزی بر تأثیر مثبت و معنیدار ایجاد تصویر مطلوب از مقصد و کیفیت خدمات بر رضایت بومگردان و تأثیر این رضایت بر بازدید مجدد آنها دست یافتهاند؛ همچنین سومانپلا و همکاران، در مطالعهای با عنوان بررسی انگیزهها و قصدهای رفتاری بوم‌گردانی آسیایی و غیرآسیایی در اکولوژهای سریلانکا به این نتیجه رسیدهاند که انگیزۀ این دو دسته از گردشگران با یکدیگر متفاوت بوده است و باید در راستای توسعۀ موفقیت‌آمیز اقامتگاه‌های بومگردی متناسب با خواست و انگیزههای هر گروه از این گردشگران امکانات و بسترهای مرتبط مهیا شود(Sumanapala et al., 2017).
فصل ممیز این پژوهش از پژوهش‌های پیشین رویآوردن به رویکرد سیستمی و بنیانهای روز توسعۀ فعالیتهای گردشگری مبتنی بر تجربهگرایی و خلاقیت محوری، تأکید بر شرایط بومی و محلی و نیز تفکیک دو حوزۀ تخصصی بومگردی و فضای عمومی سیستم گردشگری است. این پژوهش در پی آن است تا با آسیبشناسی وضع موجود زمینه‌ساز ایجاد دید ساختاری و اجتناب از تک‌بعدی نگریستن و نادیده‌گرفتن ذی‌نفعان و شناسایی عوامل نوین و بومی اثرگذار بر توسعه و موفقیت اقامتگاه بومگردی در منطقه است.
روش تحقیق
پژوهش کاربردی حاضر به لحاظ روش، توصیفی-تحلیلی و از نوع تحقیقات پیمایشی با ماهیتی آمیخته است. گردآوری دادهها در بخش نظری با مطالعات اسنادی و در بخش پیمایشی مبتنی بر مصاحبه، توزیع پرسشنامه و نیز مشاهدۀ وضع موجود در راستای تبیین علل و چرایی یافتههاست. در بخش کیفی و در راستای شناسایی عوامل مؤثر بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه‌های بومگردی در سطح نواحی روستایی پیرامون تالاب زریوار از مصاحبههای نیمهساختارمند با گروه دلفی پژوهش بهره گرفته شد (پایان مصاحبهها رسیدن به اصل اشباع نظری بود). تجزیه‌و‌تحلیل مصاحبهها با تکنیک تئوری بنیادی و در سه مرحلۀ کدگذاری باز، محوری و انتخابی[5] انجام گرفت. به‌دنبال شناسایی شرایط و وضع موجود با توزیع پرسشنامه برگرفته از یافتههای بخش کیفی و تجزیه‌و‌تحلیل پاسخهای ارائه‌شده با استفاده از آزمونهای استنباطی (در راستای سنجش یکسانی اعتقاد پاسخگویان به موانع و نارساییهای توسعۀ بومگردی در سطح متغیرها و اسمیبودن مقیاس پاسخها) از آزمون خیدو (دستهبندی پاسخهای ارائه‌شده در سه کد 1=موافق، 2=مخالف و 3=بینظر)، شناسایی روابط و ارتباطات در سطح مؤلفه‌ها با مقیاس فاصله‌ای از آزمون تحلیل مسیر (یکپارچهسازی پاسخها برحسب میانگین پاسخها و تشکیل مؤلفه‌ها از تجمیع متغیرها) علاوه بر تأیید، اقدام به تعمیمپذیری و تبیین یافتههای کیفی شد؛ اما در ارتباط با تعیین گروه دلفی پژوهش با توجه به جامع‌بودن فعالیتهای گردشگری و بومگردی و درگیری ذی‌نفعان متعدد سعی شد که از تمامی بازیگران و نقش‌آفرینان بهره گرفته شود. در این ارتباط به شرح در جدول (1) گروههای زیر در راستای تکمیل تیم دلفی و بهره‌گیری در جریان پژوهش تعیین شدند.
جدول (1) گروه دلفی پژوهش و معیارهای تعیین آنها
Table (1) Delphi research group and their determination criteria
|
گروه |
معیارهای انتخاب |
نوع نمونهگیری |
تعداد |
|
گروه مسئولان مرتبط با توسعۀ بومگردی و فعالیتهای گردشگری |
مسئولیت‌داشتن افراد به مدت 3 سال به بالا در عرصۀ مدیریتی، تحصیلات دانشگاهی عالیه، آگاه به شرایط منطقه و داشتن بنیۀ علمی مناسب در ارتباط با توسعۀ روستایی و یا حوزۀ تخصصی خود در عرصۀ توسعۀ روستاهای شهرستان مدنظر |
هدفمند-تکنیک گلوله برفی |
فرمانداری شهرستان (1 نفر)، بخشداری بخش مرکزی (1 نفر)، دهیار نمونۀ دهستان زریوار (1 نفر)، جهاد کشاورزی (1 نفر)، منابع طبیعی (1 نفر)، محیط‌زیست (1 نفر)، بنیاد مسکن (1 نفر)، میراث فرهنگی و گردشگری (2 نفر) و مسئول کمیتۀ توسعۀ بومگردی ادارۀ کل میراث فرهنگی استان کردستان (1 نفر) |
|
متخصصان علمی و آگاهان محلی |
مرتبط‌بودن رشتۀ تحصیلی به توسعه و به‌ویژه توسعۀ روستایی، دارابودن تحصیلات عالیه در رشتۀ مربوطه، بومی و دارابودن پژوهش‌های مرتبط با روستاهای موردمطالعه و در حوزۀ گردشگری |
هدفمند-تکنیک گلوله برفی |
کارشناسان طرح توسعۀ منظومۀ روستایی شهرستان مریوان و طرح توسعۀ اقتصادی و اشتغال‌زایی روستایی شهرستان مریوان (4 نفر)، افراد بخش محلی دارای حسن شهرت و سابقۀ فعالیت در برگزاری جشنواره‌های بومی و فرهنگی در سطح منطقه (2 نفر). |
|
فعالان عرصۀ گردشگری |
دارابودن مجوز فعالیت (بومگردیها)، سابقۀ سه‌ساله از سرمایه‌گذاری |
هدفمند- تمام شماری |
صاحبان بومگردیها در منطقه و بومگردانان نمونۀ استانی، سرمایهگذاران بخش خصوصی در گردشگری منطقه (12 نفر). |
جدول (2) اعضای گروه دلفی
Table (2) Delphi group members
|
ردیف |
تخصص |
درجۀ تحصیلی/ مسئولیت |
|
1 |
برنامه‌ریزی توسعۀ گردشگری |
کارشناسی ارشد/میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان |
|
2 |
آمایش سرزمین |
دکترای تخصصی/ میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان |
|
3 |
گردشگری |
کارشناسی ارشد/ مسئول کمیتۀ توسعۀ بومگردی ادارۀ کل میراث فرهنگی و گردشگری استان |
|
4 |
اقتصاد کشاورزی |
کارشناسی ارشد (بخشداری بخش مرکزی) |
|
5 |
جامعه‌شناسی توسعه |
کارشناسی ارشد (فرمانداری شهرستان) |
|
6 |
کشاورزی (زراعت و اصلاح نباتات) |
دکترای تخصصی (دهیار) منتخب دهیاران بخش مرکزی |
|
7 |
مهندسی معماری |
دکترای تخصص/ بنیاد مسکن شهرستان |
|
8 |
جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی |
دکترای تخصصی (انجمن مردم نهاد زیست‌محیطی-کارشناس طرح توسعۀ منظومۀ روستایی شهرستان) |
|
9 |
کشاورزی (ترویج و توسعۀ کشاورزی) |
دکترای تخصصی/ (جهاد کشاورزی) |
|
10 |
مهندسی محیط‌زیست |
(کارشناسی منابع طبیعی) دکترای تخصصی (ادارۀ محیط‌زیست) |
|
11 |
مهندسی منابع طبیعی (جنگلداری) |
کارشناسی ارشد/ منابع طبیعی شهرستان |
|
12 |
علوم تربیتی |
کارشناسی/ فعال فرهنگی (برگزاری جشنواره‌های بومی و فرهنگی) |
|
13 |
مدیریت-کارآفرینی |
دکترای تخصصی (مشاور اجرایی طرح توسعۀ اقتصادی و اشتغال‌زایی روستایی شهرستان) |
|
14 |
جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی |
دکترای تخصصی (مشاور اجرایی طرح توسعۀ اقتصادی منظومۀ روستایی بخش خاوومیرآباد) |
|
15 |
جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی |
دکترای تخصصی (پژوهشگر حوزۀ توسعه روستایی شهرستان) |
|
16 |
گردشگری |
دانشجوی دکترای (پژوهشگر حوزۀ توسعۀ گردشگری شهرستان) |
|
17 |
کامپیوتر |
کارشناسی ارشد/ راهنما و برگزارکنندۀ تورگردشگری در منطقه |
|
18 |
مدیریت |
کارشناسی/مدیر آژانس گردشگری شهرستان |
|
19 |
علوم انسانی |
دیپلم/سرمایه‌گذار حوزۀ گردشگری منطقه |
|
20 |
علوم انسانی |
دیپلم/ مدیر و مالک بومگردی در منطقه |
|
21 |
علوم انسانی |
دیپلم/ مدیر و مالک بومگردی در منطقه |
|
22 |
علوم تربیتی |
کارشناسی/ مدیر و مالک بومگردی در منطقه |
|
23 |
معماری |
کارشناسی ارشد/ راهنما و برگزارکنندۀ تور گردشگری در منطقه |
|
24 |
مدیریت |
کارشناسی/ رئیس جامعۀ تورگردانان استان کردستان |
|
25 |
فنی و حرفهای |
دیپلم/ مدیر و مالک مجتمع بومگردی در منطقه |
|
26 |
معماری |
کارشناسی/ مدیر و مالک بومگردی در منطقه |
|
27 |
علوم اجتماعی-تعاون |
کارشناسی/ سرمایه‌گذار حوزۀ گردشگری منطقه |
|
28 |
جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی |
کارشناسی ارشد/ بومگردان نمونۀ استانی |
روایی در بخش کیفی با تأیید نتایج توسط گروه دلفی، توزیع 15 پرسشنامه به‌عنوان پیش آزمون و پایایی پرسشنامههای توزیعی در بخش کمی نیز با محاسبۀ ضریب آلفای کرونباخ به شرح جدول (3) تأیید شد.
جدول (3) میزان پایایی مؤلفه‌های اثرگذار بر توسعه و اثربخشی عملکرد بومگردیها در سطح منطقۀ موردمطالعه
|
مقولههای مرکزی |
مقولهها |
میزان پایایی |
مقولههای مرکزی |
مقولهها |
میزان پایایی |
|
موانع و مشکلات پیش روی توسعه و اثربخشی اقامتگاه‌های بومگردی حوزه تالاب زریوار (عمومی) |
ضعف برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و مدیریتی (هر دو عرصۀ گردشگری و توسعۀ اقتصادی روستایی) |
86/0 |
موانع و مشکلات پیش روی توسعه و اثربخشی اقامتگاه‌های بومگردی حوزه تالاب زریوار در بخش تخصصی بومگردی |
مدیریت و سازمان‌دهی نهادی |
79/0 |
|
نامناسب‌بودن محیط کسبوکار منطقه |
81/0 |
اثربخشی اقتصادی |
78/0 |
||
|
مدیریت امنیتی مرز |
79/0 |
آموزش |
85/0 |
||
|
ضعف امکانات رفاهی، اقامتی و خدماتی |
72/0 |
بازاریابی و جذب تقاضا |
71/0 |
||
|
ضعف اطلاع‌رسانی، آموزش و تبلیغات |
77/0 |
مدیریت زیست‌محیطی |
73/0 |
||
|
ناپایداری اکوسیستم تالاب |
80/0 |
یادگیری و تخصص محوری |
82/0 |
||
|
کمبود سرمایه |
72/0 |
طراحی و معماری |
74/0 |
||
|
ضعف‌های اجتماعی-فرهنگی جامعۀ محلی |
68/0 |
|
|
||
|
ضعف منظر، نما و معماری روستاهای حوزۀ تالاب |
74/0 |
||||
|
ضعف جاذبهها |
69/0 |
||||
|
نارساییهای مرتبط با نیازها و عملکرد گردشگران |
77/0 |
معرفی منطقۀ موردمطالعه
تالاب آب شیرین زریوار یا زریبار (Zirêwar) در130 کیلومتری شمال غربی سنندج، مرکز استان کردستان و در فاصلۀ ۳ کیلومتری غرب شهر مریوان واقع شده و از مکانهای دیدنی و گردشگری استان کردستان است. شهر مریوان بر لبۀ مرز است، بازارچۀ مرزی دارد و یکی از مقاصد مهم گردشگری استان کردستان محسوب می‌شود. در این میان محور گردشگری تالاب زریوار به‌عنوان مهم‌ترین قطب گردشگری روستایی شهرستان مریوان و قطب دوم گردشگری روستایی استان کردستان بعد از محور اورامان در شهرستان سروآباد محسوب می‌شود که به ثبت جهانی رسیده است. 8 روستا (سیف سفلی، کانی سفید، ینگیجه، درۀ تفی، کولان، کانی سانان، کانی سانان، نی و پیرصفا) با جمعیتی برابر 6491 در محدودۀ این تالاب قرار گرفتهاند. گردشگران داخلی و حتی خارجی استقبال زیادی از این محور گردشگری کرده‌اند. هرچند به لحاظ کمی و ورود گردشگران، وضعیت رضایت‌بخش ارزیابی می‌شود، زمان اقامت و هزینه‌کرد گردشگران در سطح منطقه بسیار اندک بوده است و درگیری مردم محلی در فعالیتهای گردشگری و ظهور و بروز گردشگری منفعتمحور و پایدار در سطح رضایت‌بخشی قرار ندارد. به‌ویژه اینکه حرکت به‌سمت گردشگری تخصص‌محور نادیده گرفته شده و همچنان توسعۀ گردشگری توده در بازار رقابتی کنونی موردتأکید برنامهریزان است (طرح توسعۀ گردشگری تالاب زریوار، 1398؛ سازمان حفاظت محیط‌زیست استان کردستان، 1395؛ دادههای جمعیتی مرکز بهداشت شهرستان مریوان، 1401).
با توجه به جذابیت منطقه در راستای جذب سرمایه‌گذار به‌ویژه به‌واسطۀ هم‌جواری با مرز بین‌المللی باشماق و اقلیم کردستان عراق به‌عنوان یک بازار مهم اقتصادی و گردشگری کشور، این منطقۀ پرتوان گردشگری با توجه به سیاست‌گذاری انجام‌گرفته در حوزۀ گردشگری استان مبتنی بر توسعۀ بومگردیها به‌صورت قارچ‌گونه شاهد افزایش اقامتگاه‌های بومگردی با وجود دارابودن ضعفها و چالشهای اساسی در تمامی عناصر زنجیره فعالیتهای گردشگری از جذب تا تجربهسازی و بازگشت گردشگران است و دید کمی به افزایش تعداد واحدهای بومگردی در این فضای گردشگری منطقه آیندۀ روشنی را در ارتباط با اثربخشی این اقامتگاهها ترسیم نمی‌کند.
شکل (2) موقعیت منطقۀ موردمطالعه منبع: (ترسیم نگارندگان، 1401) و نمونۀ اقامتگاه‌های بومگردی محور تالاب زریوار. منبع: (بازدید میدانی، 1401)
Figure (2) The location of the studied area and the sample of ecotourism residences in the Zarivar wetland, source: (field visit, 2022)
یافتههای پژوهش
پس از انجام سه مرحلۀ کدگذاری باز، محوری و انتخابی شرایط موردنیاز توسعه و اثربخشی اقامتگاه‌های بومگردی در نواحی روستایی تالاب زریوار در قالب دو سطح کلی مرتبط با شرایط عمومی سیستم گردشگری منطقه و سطح جزئی در ارتباط با ویژگیهای و شرایط مختص و ویژۀ اقامتگاه بومگردی شناسایی شدند. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، نظام گردشگری منطقه در هر دو بعد عرضه و تقاضا ضعف و چالش دارد (جدول 4).
جدول (4) شناسایی موانع و مشکلات پیش روی توسعه و اثربخشی اقامتگاه‌های بومگردی حوزۀ تالاب زریوار
Table (4) Identification of obstacles and problems facing the development and effectiveness of ecotourism residences in the Zarivar wetland area
|
مقولههای مرکزی |
مقولهها |
مفاهیم مشترک |
|
نارساییهای بعد عرضه (حوزۀ تالاب زریوار)
|
ضعف برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و مدیریتی (هر دو عرصۀ گردشگری و توسعۀ اقتصادی روستایی) |
نبودِ دیدگاه سیستمی و مدیریت زنجیرهای در مدیریت گردشگری تالاب زریوار و شهرستان مریوان- بهره‌نگرفتن از توان انجمنهای مردم نهاد روستاهای هم‌جوار تالاب زریوار در راستای گسترش گردشگری- اختصاص‌ندادن بخشی از درآمدهای حاصله از گردشگری تالاب زریوار برای حفظ آن و گسترش گردشگری در روستاهای پیرامون- نبودِ رویکرد مشارکتی مدیریت گردشگری در تالاب زریوار- فقدان طرح و برنامۀ منسجم تنوع‌بخشی اقتصادی روستاهای پیرامون تالاب زریوار منطبق بر توانهای آنها به‌ویژه در عرصۀ گردشگری- تأکید بر گسترش گردشگری انبوه و افسارگسیخته در توسعۀ گردشگری منطقه با تأکید بر شهر مریوان- برگزارنشدن تورهای تخصص طبیعت‌گردی در منطقه یا ورود تورها به روستاهای حاشیۀ دریاچه- عدم مکان‌یابی سایتهای مناسب پرندهنگاری- کوهنوردی، تفریحی و ... در اطراف روستاهای تالاب- آشفتگی در زمینۀ مدیریت و بهرهبرداری از تالاب زریوار با تعدد نهادهای تصمیمگیر- مترادف‌دانستن سرمایه‌گذاری در توسعۀ روستایی با سرمایه‌گذاری در کشاورزی توسط نهادهای دولتی و مردم محلی- تعطیلی بازارچههای مرزی (اثرگذاری در تأمین سرمایه برای روستائیان)- هدایت سرمایهها به بورس بازی و دلال‌بازی در منطقه در حوزۀ زمین و خانه‌های دوم گردشگری، فصلی‌بودن گردشگری با وجود توان توسعۀ گردشگری در تمام فصول، تبدیل‌نشدن دهیاریهای روستاهای حوزۀ تالاب به فعالان اقتصادی و محدودکردن آنها به مدیریت کالبدی، نبودِ آگاهی مسئولان توسعهای و گردشگری در زمینۀ تغییر وضعیت نیازها و تقاضای گردشگران (حرکت به‌سمت گردشگری با انگیزههای خاص و گردشگری تجربهگرا- نبودِ برنامه‌ریزی برای جذب طبیعتگردان از اقلیم کردستان عراق- نبودِ بهرهمندی مردم محلی از منافع توسعۀ گردشگری دریاچۀ زریوار و یا بهرهمندی تعداد اندکی از روستائیان (نبودِ توزیع عادلانه منافع)، در حاشیه قرارگرفتن این محور گردشگری نسبت‌به محور اورامان در مدیریت استانی توسعۀ گردشگری. |
|
نامناسب‌بودن محیط کسبوکار منطقه |
آشفتگی اقتصادی کشور و افزایش آسیب‌پذیری بر نواحی روستایی موردمطالعه، فقدان رقابت اقتصادی در منطقه- شکست کسبوکارها و سرمایه‌گذاری‌های قبلی حوزۀ گردشگری در سطح روستاها و بازتاب آن در میان مردم شهری و روستایی- نبودِ اعتقاد مردم محلی و سرمایه‌داران شهری به برگشت سرمایه و سود آن با سرمایه‌گذاری در محیط روستاها- تسلط واسطه‌گری و مشاغل کاذب بر عرصۀ اشتغال‌زایی سطح منطقه (سازمانیافته یا به‌صورت کولبری و ...)، نبودِ حمایت از کارآفرینان جوان روستاها و بیانگیزگی در میان این افراد و سایر جوانان، نبودِ حمایت قانونی و مالی از بخش خصوصی حوزۀ گردشگری تالاب. |
|
|
مدیریت امنیتی مرز |
مشکلات امنیتی به دلیل مرزی‌بودن برای رونق اقسام خاص گردشگری وابسته به بومگردی در محیطهای جنگلی و کوهستانی روستاهای اطراف تالاب (ماجراجویانه و..)- دید انسدادی و مدیریت تهدید محورانه این منطقۀ مرزی (برای نمونه حمایت و ایجاد هرگونه سازۀ توسعهای در 20 کیلومتری مرز ممنوع شده است). |
|
|
ضعف امکانات رفاهی، اقامتی و خدماتی |
وضعیت نامناسب دفع زباله و فاضلابهای روستاهای مجاور تالاب- ضعف خدمات و امکانات رفاهی و اقامتی در روستاها و طبیعت اطراف آنها- فقدان امکانات و فضاهای تفریحی در روستاها- نبودِ مکانهایی برای برگزاری جشنواره‌های محلی و بومی- نامناسب‌بودن راههای ارتباطی بین و درون روستاهای اطراف تالاب (کیفیت و امنیت)- اجرانشدن کامل طرح‌های هادی- فقدان بستههای خدمتی برای ارائه به گردشگران- فقدان دسترسی به فضاهای مناسب برای راه‌اندازی کسبوکار، عدم تأمین و ایجاد زیرساخت‌های متناسب با توان گردشگری منطقه (زیرساخت‌های تخصصی حوزۀ گردشگری). |
|
|
ضعف اطلاع‌رسانی، آموزش و تبلیغات |
کمبود تبلیغات و برجسته‌سازی (نبودِ برندسازی بومگردی و گردشگری روستایی برای تالاب زیوار)- بهره‌نبردن از ابزارهای تبلیغاتی مختلف - نبودِ آموزش مردم محلی در ارتباط با نحوۀ فعالیت در عرصۀ گردشگری- نبودِ آموزش مسئولان در بخشها و نهادهای مختلف مرتبط با مدیریت و توسعۀ روستاهای منطقه در ارتباط با اثرگذاری بومگردی در توسعۀ روستاهای حاشیۀ تالاب و حرکت به‌سمت گردشگری تخصص‌محور. |
|
|
ناپایداری اکوسیستم تالاب |
شکار و صید بیرویه، آتشسوزی نیزارها و جنگلهای پیرامون تالاب، ورود فاصلاب، فضولات دامی و زبالۀ روستاهای پیرامون به تالاب، بهرهبرداری افراطی از منابع آب (تعدد چاههای غیرمجاز)، کشاورزی ناپایدار، نبودِ کفایت منابع مالی استانی و ملی برای حفاظت تالاب، فرسایش خاک در حوزۀ آبریز تالاب و ورود بیش از اندازۀ رسوبات و ایجاد خطر برای چشمههای جوشان کف تالاب. |
|
|
|
کمبود سرمایه |
نبودِ تمایل و ناتوانی مردم محلی به دریافت وام‌های اشتغال‌زایی- نبودِ صندوق‌های خرد محلی و کمبود سرمایۀ مردم محلی- کمبود بودجۀ دهیاریها- نبودِ زمینهسازی برای ورود بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری- کمبود بودجۀ توسعۀ گردشگری منطقه- نبودِ شبکه‌سازی و تشویق سرمایه‌داران بومی روستاها برای بازگشت سرمایه (از شهر) و سرمایه‌گذاری بر روی توانمندی گردشگری روستاها. نبودِ تناسب میزان وام‌های کنونی با هزینههای تولید و نیاز سرمایه‌گذار برای تکمیل طرح‌های کلان، بهرۀ زیاد وام‌های بانکی، نبودِ اطمینان بانکها به روستائیان، اختصاص‌نیافتن بخشی از درآمدهای مرز بین‌المللی منطقه به توسعۀ اقتصادی آن به‌ویژه در حوزۀ توسعۀ روستایی. |
|
ضعف‌های اجتماعی-فرهنگی جامعۀ محلی |
فقر روستائیان- تخریب محیط طبیعی و محدودۀ تالاب زریوار از سوی روستائیان- وجود عقاید متعصبانه و محدودکننده در میان مردم محلی در ارتباط با ورود گردشگران- عقاید متعصبانه و محدودکنندۀ حضور زنان در فعالیتهای گردشگری- نبودِ آگاهی مردم محلی و عزم آنها برای ورود و سرمایه‌گذاری در عرصۀ گردشگری- مشکلات مرتبط با مالکیت زمینهای مجاور تالاب برای سرمایه‌گذاری و بهره‌گیری در زمینۀ توسعۀ گردشگری- فرهنگ تقدیرگرایی و نبودِ نشاط اجتماعی روستائیان- شناختن دولت به‌عنوان تنها متولی توسعه در روستاهای منطقه- نبودِ ریسکپذیری مردم محلی برای راه‌اندازی کسبوکارهای نوپا (وابسته به گردشگری)، نبودِ تمایل با اعتقادات مذهبی از سوی مردم محلی به دریافت وام. |
|
|
ضعف منظر، نما و معماری روستاهای حوزۀ تالاب |
تغییر معماری و چشم‌انداز بومی با توسعۀ معماری بیگانه با فرهنگ و محیط طبیعی بومی حوزۀ تالاب، بورس بازی شدید زمین و توسعۀ افراطی خانه‌های دوم گردشگری متضاد با چشم‌انداز منطقه، تغییر وجهۀ کارکردی مساکن روستایی، نبودِ طراحی سازههای گردشگری با رویکرد بوم محورانه در عرصۀ معماری. |
|
|
ضعف جاذبهها |
نبودِ تنوع‌بخشی به جاذبهها با تأکید بر جاذبههای محیط طبیعی، حرکت‌نکردن به‌سمت گردشگری تخصصی به‌ویژه در حوزۀ بومگردی و اشکال وابستۀ دیگر (گردشگری کشاورزی، ماجراجویانه، فرهنگی و ...)، نبودِ سازمان‌دهی و استمرار در برگزاری رویدادهای فرهنگی و اجتماعی در سطح منطقه و برندسازی برای آنها. |
|
|
ضعف‌های مرتبط با بعد تقاضای گردشگری |
نارساییهای مرتبط با نیازها و عملکرد گردشگران |
شناخت و آگاهی اندک گردشگران ورودی به شهرستان از پتانسیلهای طبیعت‌گردی روستاهای هم‌جوار تالاب زریوار- تمایل اندک گردشگران به صرف هزینه- مدت اقامت کوتاه گردشگران در تالاب (فقط بازدید از تالاب)- ورود گردشگران بیش از ظرفیت تحمل محیط روستاها در روزهای آخر هفته در فصل بهار و تابستان (البته فقط عبور از میان روستاها) و معضلات متعدد وابسته. |
در ادامه در راستای تأیید و تعمیم، مجموعه متغیرهای شناسایی‌شده در قالب پرسشنامهای در طیف پنج گزینه‌ای لیکرت (1. کاملاً مخالفم ... 5. کاملاً موافقم) در اختیار گروه دلفی پژوهش در راستای سنجش اعتقاد آنها نسبت‌به عوامل شناسایی‌شده قرار گرفت. پس از تأیید این عوامل (میانگینهای بیشتر از 3) از آزمون تحلیل مسیر به‌منظور شناسایی روابط و نحوۀ اثرگذاریها بهره گرفته شد. نوع تحلیل رگرسیون به کار گرفته‌شده برای تحلیل مسیر در این پژوهش سلسله‌مراتبی است. به این معنی که محققان با بهره‌گیری از دیدگاه متخصصان و آگاهان عرصۀ توسعۀ روستایی منطقه (گروه دلفی) ارتباط متغیرهای مستقل و وابسته را پس از ترسیم مدل نظری سنجیدند. متغیر مستقل، عوامل (مؤلفه‌های شناسایی‌شده) اثرگذار بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب زریوار در بخش عمومی یا سیستم گردشگری منطقه است و متغیر وابسته نیز دیدگاه تیم دلفی پژوهش در ارتباط با میزان اعتقاد آنها به مطلوبیت توسعۀ گردشگری در منطقه که در قالب 5 گویه (میزان رضایت از وضعیت موجود، میزان اعتقاد به مطلوبیت آیندۀ وضعیت توسعۀ گردشگری منطقه، میزان منفعتمحوری توسعۀ گردشگری در منطقه، قابلیت اصلاحپذیری وضعیت موجود و توانایی رقابتپذیری منطقه با مقاصد هم‌جوار) در طیف پنج گزینه‌ای لیکرت پرسش شد. سپس بعد از تلفیق و تغییر مقیاس به مقیاس فاصله‌ای تأثیرات متغیرهای مستقل بر آن آزمون شد (گفتنی است که با توجه به جنبۀ منفی داشتن، کدبندی تمامی پاسخها به‌صورت معکوس انجام گرفت).
پس از مشخص‌کردن تأثیرات مستقیم اثرات عوامل (مؤلفه‌های شناسایی‌شده)، تأثیرات غیرمستقیم نیز حاصل از ارتباطات درونی عوامل شناسایی‌شده محاسبه شد (با جایگزینی متغیرهای مستقل و وابسته) و درنهایت با جمع‌کردن اثرات مستقیم و غیرمستقیم، بار کلی و اثر نهایی هر عامل بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه در بخش عمومی یا سیستم گردشگری منطقه مشخص شد (گفتنی است که میانگین گویهها برابر مقدار نامناسب 81/2 بود)؛ همچنین مسیرها و ارتباطاتی مورد تأیید و پذیرش قرار گرفتند که مقدار معنیداری آنها کمتر از 05/0 محاسبه شده باشد. مقدار ضریب تبیین به‌دست‌آمده برابر 711/0 و به این معنی است که متغیرهای مستقل اولیه (مؤلفه‌های شناسایی‌شده) قابلیت تبیین 71 درصد از تغییرات متغیر وابسته پژوهش (بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب زریوار در بخش عمومی یا سیستم گردشگری منطقه) را دارند. همان‌طور که در نتایج مشاهده می‌شود، عامل ضعف در مدیریت، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی توسعهای و گردشگری و سپس نامناسب‌بودن فضای کسبوکار و مدیریت تهدید محورانۀ این منطقۀ مرزی با دارابودن بیشترین بارهای عاملی، اثرگذارترین عوامل بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب زریوار در بخش عمومی یا سیستم گردشگری منطقه هستند؛ همچنین ضعف سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و مدیریت در عرصۀ توسعهای و گردشگری بر تمامی مؤلفه‌ها و نارساییهای دیگر دارای اثرگذاری غیرمستقیم بوده است. شاید بتوان گفت که در غیاب بخش خصوصی توانمند، نبودِ بخش غیردولتی اثرگذار و آگاهی اندک اهالی در عرصۀ توسعه و گردشگری منطقه، بخش دولتی که به‌عنوان تنها و مهم‌ترین متولی در این منطقۀ مرزی و محروم بسترساز و هماهنگکنندۀ جریان توسعهای است، عملکردی نامناسب در عرصۀ برنامه‌ریزی و مدیریتی داشته که بر عملکرد تمامی عناصر و ذی نفعان دیگر اثر گذاشته است.
در این میان، مؤلفۀ مرتبط با نارساییهای مرتبط با بعد تقاضا (گردشگران)، تنها مؤلفهای است که ارتباط معنیداری به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم با مؤلفه‌های دیگر ندارد و این امر نشان‌دهندۀ آن است که وضعیت نامناسب موجود در ضعف‌های مرتبط با بعد عرضه (مقصد) اثرگذارین نقش را در شکلگیری وضعیت نامناسب گردشگری منطقه دارا هستند.
از میان روابط غیرمستقیم به اثرگذاری ضعف خدمات و امکانات رفاهی بر ایجاد ضعف و نارساییهای اجتماعی و فرهنگی با منجرشدن به کاهش میل ماندگاری در روستا و کاهش سطح اعتماد به نهادهای دولتی و درنتیجه کاهش قدرت ریسکپذیری، افزایش وابستگی به دولت و نبودِ حمایت مردم محلی از راه‌اندازی و سرمایه‌گذاری در کسبوکارهای نوپای حوزۀ گردشگری اشاره می‌شود؛ همچنین رضایتبخشنبودن خدمات و امکانات رفاهی و اقامتی عمومی، زمینه‌ساز عدم جذب و ماندگاری و هزینه‌کرد گردشگران و درنتیجه ایجادنشدن گردشگری منفعت محور و افزایش فقر معیشتی در نواحی روستایی منطقه می‌شود و این وضعیت به‌عنوان یک ضعف و نارسایی اجتماعی، زمینه‌ساز نبودِ توانایی ورود و حمایت مردم محلی از توسعۀ گردشگری شده است. بهعلاوه، ضعف‌های اجتماعی فرهنگی که از مهم‌ترین آنها به گرایش مردم محلی به قاچاق کالا و مشاغل واسطهای، فقر معیشتی، امکان‌نداشتن حضور زنان و ... اشاره می‌شود، زمینه‌ساز نابودی جاذبههای طبیعت‌گردی (آب، خاک و جنگل)، نبودِ مشارکت مردم محلی در زمینۀ تنوع‌بخشی به جاذبهها، برای نمونه مشارکت در ارتباط با برگزاری رویدادهای فرهنگی و اجتماعی به‌عنوان عرصه‌ای با قابلیت زیاد توسعۀ گردشگری در منطقه اشاره می‌شود. بدین ترتیب کیفیت جاذبههای گردشگری در منطقه و کمیت آنها نیز با چالش و تهدید مواجه شده است.
شکل (3) مدل نهایی تحلیل مسیر و ارتباطات عوامل مؤثر بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب زریوار در بخش عمومی یا سیستم گردشگری، منبع: (یافتههای پژوهش، 1401)
Figure (3) The final model of path analysis and communication of factors affecting the development and effectiveness of Zarivar wetland ecotourism resort in the public sector or tourism system
جدول (5) اثرات مستقیم، غیرمستقیم و بار کلی ارتباطات عوامل مؤثر بر اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب در بخش عمومی یا سیستم گردشگری
Table (5) direct, indirect and overall effects of the communication factors on the effectiveness of the ecotourism resort in the wetland area in the public sector or the tourism system
|
مؤلفه‌های اثرگذار |
اثر مستقیم |
اثر غیرمستقیم |
بار کلی |
رتبه |
|
ضعف در مدیریت، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی توسعهای و گردشگری |
271/0 |
571/0 |
842/0 |
1 |
|
نامناسب‌بودن محیط کسبوکار منطقه |
322/0 |
279/0 |
601/0 |
2 |
|
مدیریت امنیتی مرز |
301/0 |
215/0 |
516/0 |
3 |
|
ضعف‌های اجتماعی-فرهنگی |
188/0 |
0277/0 |
465/0 |
4 |
|
ضعف اطلاع‌رسانی، آموزش و تبلیغات |
311/0 |
048/ |
359/0 |
5 |
|
کمبود سرمایه |
273/0 |
072/0 |
345/0 |
6 |
|
ضعف امکانات رفاهی، اقامتی و خدماتی |
291/0 |
051/0 |
342/0 |
7 |
|
ضعف منظر، نما و معماری روستاهای حوزۀ تالاب |
218/0 |
097/0 |
315/0 |
8 |
|
ضعف جاذبهها |
255/0 |
--- |
255/0 |
9 |
|
ناپایداری اکوسیستم تالاب |
158/0 |
--- |
158/0 |
10 |
|
نارساییهای مرتبط با نیازها و عملکرد گردشگران |
--- |
--- |
--- |
-- |
منبع: (یافتههای پژوهش، 1401)
در بخش دوم، پس از انجام فرآیند کدگذاری و به‌صورت ویژهتر در عرصۀ توسعه و شرایط موردنیاز، معضلات و نارساییهای شناسایی‌شده نشان‌دهندۀ آن است که توسعۀ بومگردی در منطقۀ موردمطالعه با چالشهای متعددی روبه‌رو است و ادامۀ این روند، به شکست کسبوکارهای مبتنی بر بومگردی میانجامد (جدول 6). آن‌چنان که مشخص است، حمایت و پشتیبانی مدیریتی و نهادی از سوی نهادهای متولی که مهم‌ترین و اثرگذارترین آنها میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است، صورت نپذیرفته است و همانند شرایط عمومی سیستم گردشگری منطقه، نبودِ مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح و مسئلهمحور در ارتباط با بومگردیها نیز مشاهده می‌شود. این ضعفها هم در حوزۀ قبل از ایجاد بومگردیها مرتبط با بسترسازی شرایط موردنیاز به‌ویژه مرتبط با شرایط بروکراسی و هم در حین فعالیت این واحدهای اقتصادی به‌خصوص در حوزۀ نظارت و سازمان‌دهی است.
با ادامۀ روند موجود که عموم روستائیان منفعت اقتصادی رضایت‌بخشی از توسعۀ این واحدهای اقتصادی کسبوکار حوزۀ بومگردی نمیبرند و منافع اقتصادی برای قشر خاصی از روستائیان و به‌ویژه سرمایه‌داران غیربومی شهری است، حمایت جامعۀ محلی از توسعۀ این اقامتگاهها از میان میرود و این وضعیت در تضاد با اصول توسعۀ بومگردی است که مبتنی بر فلسفۀ گردشگری پایدار است. آموزش زیربنای توسعۀ منابع انسانی بوده است که در سطح منطقۀ موردمطالعه نیروی انسانی آن آموزشی در این زمینه ندیده‌اند. هنوز هم مفهوم بومگردی و کسبوکارهای بومگردی مبتنی بر آن در چارچوب اصول پذیرفته‌شدۀ ملی و بین‌المللی در میان گروههای اصلی نقشآفرین نامبرده‌شده درک نشده و همین نبودِ شناخت از اصول و روشهای توسعۀ این کسبوکار موجب شده است تا ضعف‌های متعددی در ابعاد و بخشهای دیگر شکل بگیرد. گفتنی است که در حوزۀ تالاب زریوار با فرصتهای بکر اقتصادی و اجتماعی و مزیت موقعیتی، زنان و کارآفرینان بومی متعددی به‌ویژه در حوزۀ کشاورزی، صنایع‌دستی و تولیدیهای خرد فعالیت دارند که با ضعف آموزش و حمایت به عرصۀ بومگردی وارد نشدهاند. افرادی که در صورت حضور میتوانستند موجب جریانسازشدن اقتصادی و اجتماعی این کسبوکار اقتصادی شوند.
در حوزۀ بازاریابی و جذب و گسترش حوزۀ تقاضا، وضعیت نامناسبی در میان اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب به‌ویژه در میان بومگردی‌های خرد حاکم است. بازاریابی به‌صورت سنتی و درنهایت با بهره‌گیری از فضای مجازی بدون برنامه‌ریزی، اتخاذ استراتژی، شبکه‌سازی و ... انجام میگیرد. دانش بازاریابی و سرمایه‌گذاری بر روی توسعۀ بازار با حرفهاینبودن نیروهای انسانی حوزۀ گردشگری و به‌ویژه بومگردی در حوزۀ تالاب جدی گرفته نشده است. با ضعف‌های متعدد در عرصۀ عمومی و حتی خود اقامتگاه بومگردی، توسعۀ بازار از طریق تبلیغات دهان به دهان نیز که میتوانست چاره و راهحلی اثرگذار در راستای کاهش کاستیهای حوزۀ بازاریابی باشد، به شیوۀ رضایت‌بخش انجام نگرفته است.
در سطح منطقه به دلیل ضعف‌های مرتبط با آموزش و ظرفیتسازی به‌خصوص در حوزۀ مدیریت توسعهای و فعالان عرصۀ بومگردی، تجربهگرایی و تخصصمحوری به‌عنوان حلقۀ مفقودۀ عرصۀ توسعۀ گردشگری منطقه و به‌ویژه در حوزۀ بومگردی تلقی می‌شود. این ضعف به فاصلهگیری بومگردیها از جنبۀ یادگیری و ایجاد تجربۀ بکر مبتنی بر درگیری بومگردان در فعالیتهای اجتماعی -فرهنگی و تولیدی حوزۀ تالاب منجر شده است. گردشگران در این منطقه و حتی در حوزۀ بومگردیها فقط به‌عنوان نظارهگر عمل کرده‌اند و این امر متفاوت و دور از فلسفۀ توسعۀ بومگردیها و بومگردی به‌عنوان گونۀ تخصصی و تجربهگرای عرصۀ گردشگری است. برای نمونه به جایابی نامناسب بومگردیها اشاره می‌شود که تمامی آنها نه در میان بافت اجتماعی و مسکونی روستاها، در نواحی دورتر از روستاها قرار گرفتهاند که این دوری، انزواگزینی و جدایی، تعامل و ارتباط گردشگران و جامعۀ میزبان را به‌شدت کاهش داده است و معضلات متعدد دیگری در حوزۀ پذیرش گردشگران و منفعت اندک اقتصادی و اجتماعی بومگردیها را برای جامعۀ محلی سبب می‌شود.
در حوزۀ طراحی و معماری واحدهای بومگردی شرایط بهگونهای رقم خورده که هم در عرصۀ عینی در ارتباط با محیط کالبدی-فیزیکی و هم در بعد ذهنی، نمادسازی، مفهومسازی و القای مفاهیم اجتماعی و فرهنگی بومی بسیار ضعیف عمل شده است. در عرصۀ میدانی تفاوت و ابداع و خلاقیتی در معماری و ساخت واحدهای بومگردی مشاهده نمیشود و طرحی یکسان برای واحدها (نما و منظر و دکوراسیون داخلی) به کار رفته است. اقامتگاه بومگردی در عرصۀ معماری نتوانسته است، اصالت فرهنگی، اجتماعی و محیطی منطقه را به گردشگران به‌عنوان یک نیاز و محصول بومگردیها ارائه کند.
جدول (6) شناسایی موانع و مشکلات پیش روی توسعه و اثربخشی اقامتگاه‌های بومگردی حوزۀ تالاب زریوار در بخش تخصصی بومگردی
Table (6) Identifying the obstacles and problems facing the development and effectiveness of ecotourism residences in the Zarivar wetland area in the specialized ecotourism sector
|
مفاهیم |
مؤلفه‌ها |
ابعاد مرکزی |
|
فقدان طرح و برنامۀ توسعۀ رقابتپذیری اقامتگاهها، مشخص‌نبودن وضعیت قیمتگذاری خدمات و نبودِ تناسب قیمتها و خدمات ارائه شده، رشد افراطی بومگردیها، محدودیتهای تسهیلات و منابع مالی دولتی، عدم شبکه‌سازی میان مدیران بومگردیها، فصلی بودن عملکرد بومگردیها با وجود توان توسعۀ بومگردی و جذب گردشگران در تمام طول سال، به حاشیه رفتن بومگردیها خرد بومی نسبت‌به مجتمع بومگردی و سرمایهگذاران بخش خصوصی غیربومی، فرآیند کند و سخت صدور و تمدید مجوز و افزایش اقامتگاه‌های بدون مجوز، اعتبارسنجی پرابهام و سلیقهای، نبودِ سنجش توان و تخصص متقاضیان ایجاد بومگردیها در عرصۀ گردشگری و اعطای مجوز بدون صلاحیت سنجی و آموزش، تبدیل‌نشدن دهیاریها به واحدهای اقتصادی در راستای توسعۀ بومگردی با محوریت مردم محلی در نواحی روستایی حوزۀ تالاب (در حالت تعاونی)، محدودیتهای امنیتی و بروکراسی اداری برای بهره‌گیری از اراضی طبیعی محدودۀ تالاب در راستای ایجاد اقامتگاه‌های بومگردی به‌ویژه کمپهای بوم محور، بورس بازی شدید زمین و زیادشدن قیمت زمین و مسکن در حوزۀ تالاب، ضعف در نظارت بر عملکرد و ارتقای بومگردیها. |
مدیریت و سازمان‌دهی نهادی |
سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی |
|
منفعتبری و ورود محدود مردم محلی، وورد سرمایهگذاران غیربومی و بهره‌نبردن از مردم محلی |
اثربخشی اقتصادی |
|
|
نبودِ آموزش مدیران بومگردیها و فعالان این عرصه، نبودِ آشنایی و آگاهی صحیح مدیران توسعهای با مزایای توسعۀ بومگردی و مدیرت صحیح آنها در عرصۀ بومگردی، نبودِ آشنایی صحیح مردم محلی با بومگردیها و ارائه‌نشدن آموزشهای موردنیاز به آنها، حرفهاینبودن فعالان، عدم ورود و به‌کارگیری زنان و کارآفرینان روستایی. |
آموزش |
توانمندسازی منابع انسانی |
|
ضعف در اطلاع‌رسانی دقیق دربارۀ امکانات و خدمات اقامتگاهها و ارائۀ خدمات غیرحضوری (پذیرش، نرخنامه و ...)، نبودِ سازوکار نظرسنجی و سنجش رضایت و نیازها و سلایق گردشگران، ضعف در اطلاع‌رسانی دقیق دربارۀ جاذبهها و شرایط بومی و فرهنگی محلی و قومی، نبودِ برند و مزیت رقابتی بومگردیها، ضعف در بازاریابی دیجیتال (موبایلی، اینترنتی و ...)، ضعف در ارتباط با راهنمایان و آژانسهای گردشگری توسط واحدهای خرد، هزینه‌دانستن تبلیغات از سوی مدیران بومگردی، فقدان یک استراتژی مشخص در عرصۀ تبلیغات و بازاریابی. |
بازاریابی و جذب تقاضا |
|
|
نبودِ مدیریت پسابها و ایجاد آلودگی زیست‌محیطی (ورود به تالاب)، بهره‌نگرفتن از شیوههای نوین تأمین انرژی (پنلهای خورشیدی)، نبودِ بازچرخانی منابع قابل استفاده (آب و پسماندهای تر). |
مدیریت زیست‌محیطی |
|
|
ضعف در ارائۀ مواد غذایی سنتی و بومی، عدم راه‌اندازی محوطه و مجموعههای الحاقی به اقامتگاه یا مجموعه اقامتی با کارکرد تجربهگرایی و آموزشی (مزرعه، کارگاه صنایع‌دستی، آشپزی و ...)، نبودِ برنامه‌ریزی و اجرای رویدادهای فرهنگی و بومی، بهره‌نگرفتن از ظرفیت گیاهان دارویی منطقه و طب سنتی بومی برای ارائۀ خدمت، نبودِ تجربۀ حس زندگی روستایی و فرهنگ بومی و سنتی، شباهت فرمی و محتوایی بومگردیها و نبودِ تنوع و منحصربه‌فرد بودن، قرارنداشتن اقامتگاه بومگردی در محدودۀ نواحی روستایی و بافت اجتماعی روستائیان (انزوا و جداییگزینی)، ارائه‌نشدن بستههای خدمتی متنوع (متناسب با سنین و سطح درآمد) به گردشگران در بومگردیها، فقدان سوغات محوری و یادبود گردشگری در منطقه با رویکرد بومی (اجتماعی-فرهنگی- محیط طبیعی) و نبودِ ارتباط با گردشگران بعد از سفر. |
یادگیری و تخصص محوری |
تجربهگرایی و خلاقیت محوری |
|
نبودِ تنوع و ابتکار در طراحی و معماری اقامتگاهها، ضعف در آراستگی و مناسبسازی محوطه و فضاهای پیرامونی، ضعف در دسترسی به فضاهای نشیمن عمومی (فضایی عمومی برای آرامش)، توجه‌نکردن به نیازهای معلولان و سالخوردگان، ضعف در طراحی مبتنی بر هویت محوری (برای مثال، هر اتاق یک طرح و یک روایت فرهنگی و بومی) و ارائۀ اصالت (محیطی-اجتماعی و فرهنگی)، خاص و متمایزنبودن معماری واحدها (نسبت‌به بومگردیها دیگر در نواحی کشور)، ضعف در زیبایی‌شناسی (تزئینات، نورپردازی و ...)، ضعف در چشم‌انداز معماری حوزۀ تالاب (شهری‌شدن)، نبودِ نمادسازی عینی در معماری (ضعف در بهره‌گیری از مصنوعات و اقلام تزئینی کاربردی بومی و فرهنگی،) |
طراحی و معماری |
در ادامه به مانند مراحل انجام‌گرفته در بخش قبلی پس از توزیع پرسشنامه و تأیید این عوامل (موانع و چالشهای شناسایی‌شده) از آزمون تحلیل مسیر به‌منظور شناسایی روابط و نحوۀ اثرگذاریها بهره گرفته شد. مقدار ضریب تبیین به‌دست‌آمده برابر 68/0 و این بدان معنی است که متغیرهای مستقل اولیه (مؤلفه‌ها و ابعاد اصلی شناسایی‌شده) قابلیت تبیین 68 درصد از تغییرات متغیر وابسته پژوهش (یعنی موفقیت و اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب زریوار، بخش تخصصی با تعریف در قالب سه گویه میزان رضایت از عملکرد موجود اقامتگاهها، میزان اعتقاد به اثربخشی و موفقیت اقامتگاه جدید در حال احداث، میزان اعتقاد به نبودِ شکست و پایداری اثربخش بومگردیها در بلندمدت) را دارند. همان‌طور که در نتایج مشاهده می‌شود، در بخش اثرگذاری مستقیم، این وضعیت یادگیری و تخصص محوری است که با اختلاف بیشتری نسبت‌به سایر مؤلفه‌ها دارای بیشترین اثرگذاری در اثربخشی و توسعه اقامتگاه بومگردی در حوزۀ تالاب زریوار است. این وضعیت برآیندی از اهمیت رویآوری به تخصصمحوری و تجربهگرایی در ایجاد و توسعۀ اقامتگاه بومگردی در حوزۀ تالاب زریوار است که در وضعیت کنونی دارای ضعف‌های بسیار و نادیده گرفته شده است.
در بخش اثرگذاری غیرمستقیم، این مؤلفۀ آموزش است که بر روی تمامی مؤلفه‌های دیگر دارای اثرگذاری است و بر این اساس گفته می‌شود که ضعف‌های مرتبط با آموزش فعالان حوزۀ مدیریتی و اجرایی موجب شده است تا ضعف و نارسایی‌هایی در دیگر بخشهای اثرگذار بر موفقیت و اثربخشی اقامتگاه بومگردی شکل بگیرد. به واقع هنوز درک صحیحی از تغییرات بازار گردشگری، نیازهای جدید گردشگران در حوزۀ بومگردی، اصول توسعۀ بومگردی و اقامتگاه بومگردی به‌ویژه در میان مردم محلی و حتی مسئولان توسعهای وجود ندارد:
عامل وضعیت آموزش با دارابودن بیشترین بار کلی، بیشترین اثرگذاری را بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه بومگردی منطقۀ موردمطالعه دارد. بهعلاوه، وضعیت مدیریتی و برنامه‌ریزی در سطح متولیان توسعهای و گردشگری و مدیران اجرایی حوزۀ بومگردیها نیز بعد از این مؤلفه دارای بیشترین اثرگذاری است. مطابق با مسیرهای ارتباطی نهایی، این مؤلفه بر وضعیت آموزش نیز اثرگذاری دارد.
درنهایت در میان سه بعد اصلی، توانمندسازی و حرفهایکردن منابع انسانی است که با دارابودن بیشترین بار کلی، بیشترین اثرگذاری را در موفقیت و اثربخشی بومگردی‌های منطقۀ موردمطالعه دارد. به واقع نیاز منطقه، وجود نیروی انسانی توانمند، حرفهای و با ظرفیت در حوزۀ گردشگری به‌صورت عام و بومگردی و کسبوکارهای بومگردی به‌صورت تخصصی است تا به تجربهگرایی، تخصص محوری، خلاقیت و نوآوری، جذب و گسترش تقاضا و تأمین حس رضایت و بازگشت مجدد گردشگران و بومگردان کمک کند. البته نیروی انسانی توانمند، هم در حوزۀ مدیریت توسعهای و عرصۀ عمومی فضای گردشگری منطقه و بومگردیها و هم در عرصۀ جامعۀ محلی و فعالان عرصۀ گردشگری مدنظر است.
شکل (4) مدل نهایی تحلیل مسیر و ارتباطات عوامل مؤثر بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب زریوار در بخش تخصصی. منبع: (یافتههای پژوهش، 1401)
Figure (4) The final model of path analysis and communication of factors affecting the development and effectiveness of Zarivar wetland area ecotourism resort in the specialized sector, source: (research findings, 2022)
جدول (7) اثرات مستقیم، غیرمستقیم و بارکلی ارتباطات عوامل مؤثر بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب زریوار در بخش تخصص
Table (7) Direct, indirect and overall effects of communication factors on the development and effectiveness of Zarivar Wetland Ecotourism Resort in the specialty sector
|
مؤلفه‌های اثرگذار |
اثر مستقیم |
اثر غیر مستقیم |
بار کلی |
رتبه |
|
آموزش |
304/0 |
299/0 |
603/0 |
1 |
|
یادگیری و تخصص محوری |
419/0 |
029/0 |
448/0 |
2 |
|
بازاریابی و جذب تقاضا |
357/0 |
028/0 |
385/0 |
3 |
|
مدیریت و سازمان‌دهی نهادی |
157/0 |
220/0 |
377/0 |
4 |
|
طراحی و معماری |
288/0 |
052/0 |
340/0 |
5 |
|
اثربخشی اقتصادی |
251/0 |
--- |
251/0 |
6 |
|
مدیریت زیست‌محیطی
|
187/0 |
--- |
187/0 |
7 |
|
ابعاد اصلی |
||||
|
توانمندسازی منابع انسانی |
297/0 |
156/0 |
453/0 |
1 |
|
سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی |
236/0 |
146/0 |
382/0 |
2 |
|
تجربهگرایی و خلاقیت محوری |
323/0 |
--- |
323/0 |
3 |
نتیجهگیری
پرسش اصلی پژوهش این بود که مهم‌ترین شرایط مؤثر توسعهای و اثربخشی فعالیت اقامتگاه بومگردی حوزۀ گردشگری روستایی تالاب زریوار براساس دید سیستمی در مدیریت گردشگری منطقه کدام‌اند؟
نارسایی و کمبودهای متعددی در قالب ضعف برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و مدیریتی (هر دو عرصۀ گردشگری و توسعه اقتصادی روستایی)، نامناسب‌بودن محیط کسبوکار منطقه، مدیریت امنیتی مرزی، ضعف امکانات رفاهی، اقامتی و خدماتی، ضعف اطلاع‌رسانی، آموزش و تبلیغات، ناپایداری اکوسیستم تالاب، کمبود سرمایه، ضعف‌های اجتماعی-فرهنگی جامعۀ محلی، ضعف منظر، نما و معماری روستاهای حوزۀ تالاب، ضعف جاذبهها در بخش عرضه و نارساییهای مرتبط با نیازها و عملکرد گردشگران در بخش تقاضا، در بخش توسعۀ عمومی و سامان‌دهی نظام گردشگری منطقه شناسایی شد. در آزمون تحلیل مسیر، عامل ضعف در مدیریت، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی توسعهای و گردشگری و سپس نامناسب‌بودن فضای کسبوکار و مدیریت تهدید محورانۀ این منطقۀ مرزی با دارابودن بیشترین بارهای عاملی اثرگذارترین عوامل شناخته شدند.
در بخش تخصصی و حوزۀ بومگردیها در سطح منطقه مطابق با نتایج پژوهش‌های حسامی (1399) مبتنی بر فقدان حمایت و پشتیبانی مدیریتی، سنتی‌بودن فعالیت بومگردانان (حرفهای نبودن)، فقدان استراتژی و برنامۀ مشخص توسعه و موفقیت، میک (2022) مبتنی بر نبودِ برندسازی و آموزش مدیران اقامتگاه‌های بومگردی، لی و همکاران مبتنی بر مطلوب‌نبودن مدیریت زیست‌محیطی و برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری دولتی (Li et al., 2021)، بان و همکاران مبتنی بر حرکت‌نکردن به‌سمت نوآوری و تجربهگرایی، ضعف و نارساییهای متعددی شناسایی شدند(Ban et al., 2022) . نارسایی‌ها و ضعفهایی در قالب مؤلفه‌های مدیریت و سازمان‌دهی نهادی، اثربخشی اقتصادی، آموزش، بازاریابی و جذب تقاضا، مدیریت زیست‌محیطی، یادگیری و تخصص محوری، طراحی و معماری، در برگیرندۀ سه بعد سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی، توانمندسازی منابع انسانی و تجربهگرایی و خلاقیت محوری که در ادامه نتایج آزمون تحلیل مسیر نشان‌دهندۀ آن بود که یادگیری و تخصص محوری دارای بیشترین اثرگذاری مستقیم و وضعیت آموزش و حرفهایسازی نیروی انسانی دارای بیشترین اثرگذاری غیرمستقیم و کلی هستند. شناسایی مجموعه ضعفها و نارسایی‌ها در حوزۀ تخصصی کسبوکارهای بومگردی منطقه نشان‌دهندۀ آن است که نیاز به اتخاذ راهبردها و راهکارهای بازنگرانه در راستای اثربخشی و موفقیت این کسبوکارها مبتنی بر بهره‌گیری از فرصتهای بیرونی و قوتهای درونی منطقه در راستای حل ضعفها و نارسایی‌ها درونی است؛ زیرا با توجه به توان زیاد منطقه در عرصۀ بومگردی و مزیت موقعیتی آن با قرارگیری در محور گردشگری استان کردستان مشتمل بر محور بانه-مریوان و سروآباد-سنندج و نزدیکی به قطب گردشگری روستایی اورامان با ثبت بین‌المللی و نیز هم‌جواری با اقلیم کردستان عراق به‌عنوان یک بازار پر تقاضای گردشگری کشور با ارتباطات و تشابهات فراوان اجتماعی و قومی در کنار اهمیت یافتن روزافزون و سرمایه‌گذاری نهادهای توسعهای در افزایش اقامتگاه بومگردی به حل ضعفها و کاستیهای موجود توجه می‌شود. سپس با رویکرد و راهبرد تهاجمی به نفوذ و گسترش در بازار طبیعت‌گردی و برتری در عرصۀ کسبوکارهای بومگردی در سطح استان و کشور حرکت می‌شود.
مشخص‌شدن ضعف مدیریت و برنامه‌ریزی در هر دو بخش و نیز موانع شناسایی‌شده در قالب این مؤلفه و همچنین سیستمی‌بودن فعالیتهای گردشگری، اهمیت گردشگری حوزۀ تالاب در مقیاس استانی، ضرورت مدیریت زنجیرهای گردشگری در سطح شهرستان و حتی استان کردستان به‌عنوان استانی با تعریف نقش و برند گردشگری در فضای آمایشی کشور و وجود بازیگران متعدد در صحنۀ گستردۀ آن، نیاز به مدیریت یکپارچه را برای همافزایی، اثربخشی، هماهنگی و سیاست‌گذاری واحد و همسو ضروری می‌کند. برای این منظور ابتدا نیاز است که کارگروه توسعۀ گردشگری شهرستان مریوان، متشکل از نهادهای مختلف اثرگذار بر توسعۀ گردشگری شهرستان و نمایندگان مردم محلی، فعالان عرصۀ گردشگری و آگاهان محلی و با دارابودن کمیتههای مختلفی از قبیل سامان‌دهی بازار، تبلیغات و بازاریابی، برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری، مالی، آموزش و سامان‌دهی ظرفیتهای مردم محلی، نظارت و ارزیابی و علمی تشکیل شود. در زیرمجموعۀ این کارگروه و متشکل از تمامی نمایندگان نامبرده‌شده و با حضور دهیاران روستاهای حوزۀ تالاب زریوار و فعالان عرصۀ گردشگری و سرمایهگذاران نیاز به تشکیل کمیتهای ویژه در راستای توسعۀ بومگردی و بومگردی تالاب زریوار است؛ همچنین با توجه به نیاز به حل مسائل و مشکلات بنیادی فرامنطقهای حوزۀ گردشگری در عرصۀ کلان تصمیمسازی استان آنچه موردنیاز است، زیرمجموعه بودن کارگروه توسعۀ گردشگری شهرستان مریوان به‌عنوان بخشی از کارگروه توسعۀ گردشگری استان کردستان خواهد بود که خود وابسته به معاونت امور اقتصادی و توسعه استانداری استان کردستان و دفتر توسعۀ گردشگری استان کردستان ( تأسیس در این معاونت) و متشکل از تمامی نهادهای فرادستی مؤثر بر توسعۀ گردشگری استان کردستان است.
در حوزۀ تخصصی بوگردیها: در راستای حرفهایسازی و توانمندسازی نیروی انسانی در عرصۀ گردشگری و بومگردی، برگزاری دورههای آموزشی برای فعالان عرصۀ بومگردی با حضور بومگردانان نمونۀ کشوری و آشنایی با تجربیات سایر مقاصد بومگردی، برگزاری کارگاههای توانافزایی و برگزاری همایشهای مبتنی بر بومگردی و بومگردی در سطح منطقه برای آشنایی بیشتر مدیران توسعهای، برگزاری دورههای آموزشی برای متصدیان و کارکنان بومگردیها و از همه مهم‌تر، آموزش و انجام فعالیتهای ترویجی در راستای ایجاد ظرفیت در مردم محلی به‌منظور حضور در عرصۀ بومگردی، پذیرش بومگردان و چگونگی منفعتزایی از بخش پرتوان گردشگری حوزۀ تالاب، اقداماتی کارآمد محسوب می‌شوند. گردشگر باید به‌عنوان مهمانی قابل‌احترام و اقامتگاه‌های بومگردی به‌عنوان محیط تجربۀ زندگی روستائیان و محیطی بکر برای ایجاد تجارب و خاطرات منحصربه‌فرد معرفی و درک شوند.
در زمینۀ تجربهگرایی: نیاز به تبدیل گردشگر از یک فرد منفعل به فعال و درگیرکردن گردشگران با تأکید بر درگیری حسهای گوناگون (شنیداری، دیداری، بویایی، چشایی و بساوایی) در محیط اجتماعی، اقتصادی و طبیعی روستاهاست. باید در اقامتگاه بومگردی حس زندگی روستایی و تجربۀ زندگی روستائیان برای بومگردان فراهم آید. ایجاد محوطههای وابسته به اقامتگاهها که در آن امور مرتبط با کشاورزی محصولات برند منطقه، تولید صنایع‌دستی مبتنی بر نیزارهای تالاب و آشپزی با مواد ارگانیک و تهیۀ غذاهای محلی، پخت غذاهای مخصوص دیگر اقوام توسط یک نفر یا یک خانواده از مهمانان برای سایر مهمانان یا دوخت پوشینهها و لباسهای محلی انجام شود. برگزاری رویدادهای اجتماعی و فرهنگی با مضامین متعدد اجتماعی و تاریخی قوم کرد و روایت داستانهای منطقه، برگزاری جشنواره‌های متعدد عکاسی، موسیقی، لباس، ماهیگیری، قایقرانی، تئاتر و درگیری گردشگران در آنها به بخشی از برنامۀ اقامتی گردشگران بدل شود؛ همچنین ایجاد محوطۀ مخصوص لک‌لک‌ها به‌عنوان برند حوزۀ تالاب، ایجاد اکوکمپ در محوطۀ جنگلی مشرف به تالاب ازجمله اقدامات مؤثر در حوزۀ تجربهگرایی و ایجاد خلاقیت در راستای توسعۀ کسبوکارهای بومگردی و درگیری گردشگران در جریان گردشگری منطقه است. اقامتگاه‌های بومگردی با حرکت به‌سمت خلاقیتمحوری و تجربهگرایی به جریانسازی اقتصادی و اجتماعی در سطح روستایی حوزه تالاب نیز منجر می‌شوند. برای این منظور وجود فضاهایی برای پرورش گیاهان دارویی و تزئینی خاص و بهره‌گیری گردشگران از این تولیدات به توسعۀ کشت آنها در سطح حوزۀ تالاب منجر شد یا برگزاری و اهمیت به حفاظت از محیط‌زیست در قالب برگزاری برنامههای درختکاری از سوی گردشگران به افزایش اهمیت حفاظت از محیط طبیعی در سطح منطقه منجر می‌شود. در عرصۀ اجتماعی و فرهنگی نیز رویآوری به برگزاری رویدادهای متعدد با مضامین اجتماعی اثرگذار زمینه‌ساز تغییرات اجتماعی و فرهنگی است.
برای بازاریابی و تبلیغات به‌عنوان مؤلفۀ دیگر اثرگذار نیاز به درک کمیت، کیفیت، نوینسازی و درک اهمیت این فعالیت در توسعۀ گردشگری تالاب زریوار به‌صورت عمومی و بومگردی و اقامتگاه‌های بومگردی به‌صورت تخصصی محور است. تشکیل کمیتۀ بازاریابی و واحد سامان‌دهی گردشگری در سطح منطقه با حمایت ادارۀ میراث فرهنگی و راهنمایان تور و فعالان عرصۀ گردشگری شهرستان در راستای سازمان‌دهی گردشگران و تولید محتوا و بازاریابی دیجیتالی، به‌کارگیری افراد آشنا به حوزۀ بازاریابی و تبلیغات و کمک‌گرفتن از شرکتهای تبلیغاتی و بازاریاب حرفهای نیز راهکارهایی هستند که موجب گسترش بازار، افزایش تقاضای طبیعت‌گردی و جذب گردشگران و توسعۀ بومگردیها در منطقه می‌شوند. در عرصۀ بازاریابی در حوزۀ بومگردی و اقامتگاه‌های بومگردی ایجادشده باید تمایزها را برجسته و به‌صورت مستمر تکرار کرد و از انواع ابزارهای تبلیغاتی و در زمان و مکان مناسب بهره برد؛ بهعلاوه، نیاز به برندسازی و تعیین شعار متناسب با آن، هم در حوزۀ تخصصی بومگردی و هم در اقامتگاه بومگردی است. توان گردشگری انبوه، بومگردی و ظرفیتهای اقامتگاه‌های بومگردی محور تالاب زریوار، باید به شکل دلپذیر و هنرمندانهای خود را در معرض دید گردشگران قرار دهد و ارزشهای خود را برجسته کند. وجود یک ویترین البته از نوع دیجیتال آن الزامی است. تبلیغات و معرفی بومگردیها در سایتها و کانالهای مجازی اصیل و پرطرفدار، پخش اقلام تبلیغاتی در مقاصد مهم گردشگرفرست کشور، برگزاری تورهای مجازی زریوارشناسی با برجسته‌سازی توان زیست‌بومی و اقامتگاه‌های بومگردی آن و حضور و دعوت از راهنمایان تور کشور و آژانسهای مسافرتی به‌نام برای حضور و بازدید از ظرفیتهای بومگردی‌های حوزۀ تالاب نیز راهکارهای دیگر هستند.
پایداری اکوسیستم تالاب و محیط طبیعی پیرامون آن که در وضعیت کنونی با دید رشدگرایانه و منفعتبری کوتاهمدت توسط بخش مدیریت دولتی و مردم محلی بهرهبرداری می‌شود، نیاز به بازنگری جدی و اقدامات اصلاحی در حوزۀ اصلاح الگوی کشت، هدایت زباله و پسماند و فاضلابها، مدیرت منابع آب و نظارت و حفاظت از توانهای آن (برخورد با خاطیان و متصرفان عرصۀ طبیعی) دارد. بدین منظور همکاری و برجسته‌سازی نقش انجمن زیست‌محیطی منطقه (انجمن سبز چیا) راهحلی انکارناپذیر محسوب می‌شود. در کنار پایداری اکوسیستم تالاب، حفظ چشم‌انداز سنتی مسکونی و رنگ‌و‌بوی روستایی در بافت کالبدی روستاها با مبارزه با بورس بازی شدید زمین و توسعۀ افراطی خانه‌های دوم گردشگری متضاد با معماری بومی و توسعۀ معماری و نماهای شهری در بافت روستاها ضرورتی انکارناپذیر در راستای توسعۀ بومگردی و ایجاد حس تازگی و تفاوت به بومگردان است. گل اندود کردن خانه‌های روستایی و تزئین محیط بیرونی آنها در اقدامی جمعی، یکی از اقدامات اثرگذار خواهد بود.
با توجه به آنچه گذشت، پیش‌نهاد می‌شود، معماری اقامتگاه بومگردی منطقه بر مبنای ارائۀ اصالت، تنوع و بکربودن طراحی و ایجاد شود و این یکدستی و همگنی میان معماری اقامتگاه با تنوع و رقابت در ایجاد تفاوت کاهش یابد. معماری اقامتگاهها هویتساز برای اقامتگاه باشد. هر اتاق و محوطهای از اقامتگاه بومگردی، روایتگر یک داستان و روایت بومی و فرهنگی منطقه شود؛ همچنین نیاز است که به کهن‌سالان، خردسالان و افراد با سنین مختلف در معماری واحدهای بومگردی (ساخت فضاهای مخصوص، تعبیه نمادها، رنگ و تزئینات و.) توجه شود. در بومگردی‌های محور تالاب بهرهمندی متصدیان از لباسهای بومی، موسیقی و آواها و نواهای کهن قوم کرد، نمادسازی و تزئین محیطی مبتنی بر قدیمیترین نمادهای بومی و فرهنگی قوم کرد و محور تالاب (نمادی مانند لک‌لک‌ها) بسیار کم‌رنگ است.
بهعلاوه، تبدیل دهیاریها در روستاهای حوزۀ تالاب به مدیران اقتصادی و هماهنگکنندۀ مردم محلی در راستای حضور در عرصۀ ایجاد و حمایت از بومگردیها با تشکیل و سازمان‌دهی جمعی در قالب تعاونی اقدامی بسیار اثرگذار در راستای منفعت محوری مردم محلی از توسعۀ بومگردی و بومگردی در منطقه خواهد بود.
درنهایت نیاز است که پژوهشهایی در حوزۀ رضایت‌سنجی گردشگران شناسایی و طراحی بستههای متنوع محصولات قابل‌ارائه به بومگردان در واحدهای بومگردی، شناسایی پیشرانها و تدوین سناریوهای توسعۀ بومگردیها و بومگردی در منطقه برای انجام برنامه‌ریزی راهبردی و آینده‌نگرانه و پژوهشهایی در حوزۀ معماری و طراحی بومگردیها با رویکرد بومی در محور تالاب زریوار انجام شود تا پژوهش حاضر را تکمل کنند که شرایط وضع موجود را تحلیل کرده است.
[1]. Ecolodges
[2]. “green” and “eco-”
[3]. Ecolodges
[4]. Authenticity
. [5] با توجه به محدودیت حجم مقاله و ذکر متعدد فرآیند تکنیک تئوری بنیادی در منابع متعدد از ذکر جزئیات خودداری شد.
)
