نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامهریزی شهری، گروه برنامهریزی شهری، دانشکدۀ علومجغرافیایی و برنامهریزی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
2 دانشیار گروه جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشکدۀ علوم جغرافیایی و برنامهریزی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
Global cities are emerging phenomena that act as connecting places of the global economic network in the context of the global economy and have caused the formation of the space of currents and the emergence of new power centers in the political geography map of the world. In this regard, domestic organizations and institutions are effective as factors (actors) in the promotion of cities from regional to global dimensions. This study aims to identify and rank institutions and organizations that are effective in promoting the city of Isfahan to an Islamic Global City. The current research, with a future studies approach, identifies the most important factors affecting the transformation of Isfahan into an Islamic Global City and identifies key players in this field. This research is practical in terms of its purpose and the dominant approach is the descriptive-analytical method. Environmental scanning and Delphi techniques were used to identify variables and indicators, and structural analysis was used in Mic Mac software and the Mector model for data analysis. According to the findings of the research, the most important domestic players include the Ministry of Economy, the Stock Exchange Organization, the Ministry of Science, Research, and Technology, the Ministry of Roads and Urban Development, the Cultural Heritage Organization, and the Ministry of Energy. According to the evaluations carried out in Mector software, the most influential institutions of the Ministry of Roads and Urban Development, the Ministry of Economy, and the Ministry of Science, Research, and Technology were 29 and 15 percent. On the other hand, the lowest amount of influence is related to the Stock Exchange Organization and the Ministry of Energy (-34%), which shows the ability of these two institutions to influence other actors.
Keywords: Islamic Global City, Global City, Isfahan, Future Studies, Actors.
Introduction
In the third decade of 2020, the Middle East region and even the world are undergoing major structural changes. These developments have intensified with the war in Ukraine and the conflict between East and West, and a new order is being formed. In this regard, the leader of Iran has explained three indicators and their outlines (isolation of the United States of America, transfer of power to Asia, and expansion of the ideology of resistance) that can be theorized from the point of view of urban planning. As an example, the North-South corridor passes through Iran, which denotes the increasing power of Asian international organizations such as the Shanghai Organization, ASEAN, etc., and expanding the international communication lines between Asia and the Middle East, such as China's Belt and Road initiative (New Silk Road). It raises the need to pay attention to the metropolises of the Middle East from the point of view of globalization and global communication. The theory of the Islamic World is a new concept that is related to the state of the world economy based on three theories of the world (Saskia Sassen's theory), Islamic City Theory (Najmuddin Bamat's theory), and Umm al-Qora theory of the Islamic World (Mohammed Javad Larijani's theory). The current research, with a future studies approach, investigates the most important factors affecting the transformation of Isfahan into an Islamic Global City and identifies key players in this field.
MethodologyMaterials and Methods
This research is practical in terms of purpose, and according to the investigated components, the governing approach is the descriptive-analytical method. Environmental scanning and Delphi techniques have been used to identify variables and indicators, and structural analysis has been used in Micmac software and the Mector model for data analysis. In scenario-based studies, the expertise and knowledge of experts have been preferred over the general quantity. In addition, the desired sample size should not be less than 25 people (Godet, 2008, p. 18). In this research, in order to consciously select the participants, the purposeful sampling method has been used. The basis of using the purposeful sampling method is to select a group of experts who have a deep investigation or general understanding of the nature of the research questionnaire (Neuman, 2007, p. 1). Based on the above explanations, the statistical population of this research is 50 experts in the field of urban issues, including municipal experts, doctoral students and university professors, cultural heritage and tourism experts, stock exchange experts, and consulting engineers. In this study, in order to maintain the validity of the questionnaire, all the items that measure the research variables (the same factors that are effective in transforming Isfahan into an Islamic Global City) were used from the previous research items conducted under the supervision of experienced professors. Moreover, the opinions of professors and experts on this subject were also used during the interviews to compile the appropriate items for the research topic. Also, the reliability coefficient was obtained through Cronbach's alpha test and SPSS software. The reliabilities of all of them were confirmed. In the last stage of this research, 8 key players have been identified through Mector software.
Research Findings
The Islamic city actors have been identified using the Mector model. The level of competitiveness and competence of these actors has also been investigated. For this purpose, in order to identify the factors influencing Isfahan City as a global-Islamic city, two techniques of environmental scanning and Delphi have been used. The results of this stage led to the identification of 51 primary indicators. The 51 factors in 8 influential indicators have been extracted and entered into the Mic Mac software by forming a matrix of 51 x 51. After identifying the key factors, the key players who play a role in transforming the city of Isfahan into an Islamic Global City, as well as their influence and effectiveness, are evaluated. After identifying the 16 key effective factors, in order to analyze them, we needed to evaluate the stakeholder groups in the city of Isfahan. So, we first identified the key players and then by evaluating the key factors by 6 key players, the final influential factors in the transformation of the city Isfahan to an Islamic Global City were extracted using the Mactor model. These actors include the Ministry of Economy, the Stock Exchange Organization, the Ministry of Science, Research, and Technology, the Ministry of Roads and Urban Development, the Cultural Heritage Organization, and the Ministry of Energy.
Conclusion
According to the findings of the research, the Ministry of Roads and Urban Development has the highest competitiveness with 1.67% and the Ministry of Economy is next with 1.30%. The competitiveness index and qualification index are aligned for all actors. In this way, actors with high competitiveness also have high competence. The amount of positive influence of the Ministry of Roads and Urban Development, the Ministry of Economy, and the Ministry of Science, Research, and Technology was 29 and 15 percent, which indicates their distance from other actors, while the lowest amount of influence was related to the Stock Exchange Organization and the Ministry of Energy (34%). It is indicative of the ability of the Ministry of Roads and Urban Development and the Ministry of Economy to influence other actors. Therefore, among the 6 main actors, the Ministry of Roads and Urban Development and the Ministry of Economy are the most contributors to the foundation of transforming Iranian cities into Islamic cities.
کلیدواژهها [English]
از اوایل دهۀ سوم 2000 میلادی منطقۀ خاورمیانه و حتی جهان درحال تحولات اساسی و ساختاری بزرگی است. این تحولات با جنگ اوکراین و تنش روابط چین و آمریکا آغاز و درادامه، سبب تشدید تقابل شرق و غرب شده است. همچنین، این روند سبب شکلگیری یک نظم نوین جهانی در سالهای اخیر شده است که رهبر ایران در 11 آبان 1401 سه شاخصه و خطهای کلی آن را (شامل انزوای ایالات متحدۀ آمریکا، انتقال قدرت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و علمی از غرب به آسیا، گسترش ایدئولوژی مقاومت)[1] بیان کرده است که ازدیدگاه برنامهریزی شهری نیز درخور بررسی و نظریهپردازی است. وی با افزایش قدرت سازمانهای بینالمللی آسیایی (سازمان شانگهای، آ س آن، اِکو و ...) و گسترش خطهای ارتباطی بینالمللی آسیا و خاورمیانه (مانند طرح یک کمربند-یک جادۀ چین (One Belt-One Road) (جادۀ ابریشم جدید)، کریدور شمال-جنوب، کریدور جنوب آسیا) لزوم توجه به کلانشهرهای خاورمیانه را ازدیدگاه جهانیشدن و نیز ارتباطات جهانی را بیشازپیش مطرح میکند. نظریۀ جهانشهر اسلامی مفهوم نوینی است که در ارتباط با وضعیت اقتصاد جهانی و بر پایۀ سه نظریۀ جهانشهر (نظریۀ ساسن، 2001/1393)، نظریۀ شهر اسلامی (نظریۀ بمات، 2008/1393) و نظریۀ امالقری جهان اسلام (نظریۀ لاریجانی، 1368) ارائه شده است. این سه نظریه هریک شاخصها و ویژگیهایی دارد که کاظمی و محمدی (1401ب) در مقالهای با عنوان بررسی سناریوهای محتمل ظهور جهانشهر اسلامی با رویکرد آیندهنگاری (نمونۀ موردی: شهر اصفهان) 233 شاخص نظریۀ جهانشهر اسلامی را گردآوری کردند و از آن میان 51 شاخص اصلی آن ترسیم شد.
ساسن(2001 و 1991) در اوایل دهۀ 1990 میلادی نظریۀ جهانشهر (Globalcity theory) را بهصورت تئوری اثبات کرد و ده سال بعد شاهد تفسیر تجربی اولیۀ آن بود که گروه تحقیقاتی بینالمللی به نام «جهانیسازی و شهرهای جهانی (GaWC)[2]» آن را انجام داد (Taylor & Derudder‚ 2004). این نظریه به تمایز شهرهای جهانی (World city) از جهانشهرها پرداخته است و وجهتمایز جهانشهرها با شهرهای جهانی را وجود مراکز و بازیگرانی میداند که باعث شده است این شهرها به مراکز فرماندهی و کنترل دیگر شهرهای جهانی تبدیل شوند (Derudder, 2020, p. 291). محققان دربارۀ ماهیت شهر اسلامی و شاخصهای آن از آغاز تاکنون در سه طبقۀ صورتگرا (کالبدی)، ساختارگرا و محتواگرا آثار و نظریههای خود را ارائه کردهاند (مردانی، 1394، ص. 70). دستۀ نخست، شهر اسلامی را مترادف با ارکان شهری همچون مسجد، بازار، ارگ، برج و بارو قلمداد کردهاند؛ زیرا ماهیت مستقلی ندارد (Morris, 1994, p. 54; Grunebaum, 1955, p. 76). گروه دوم، برای شهر اسلامی ساختاری پیوسته درنظر گرفتهاند؛ زیرا مجموع آن شهر اسلامی را شکل میدهد (حکیم، 1381، ص. 24؛ Malcais‚ 1921, p. 24). محققانی که در نظریه نظر دادهاند را میتوان جزء مکتب دمشق و مغربی دانست (Fallahat, 2014, p. 9). از این دسته بمات (2008/1393) نظریۀ شهر اسلامی را مطرح و نمونۀ عینی آن را شهر فاس (مراکش) ارائه کرده است که به نظریۀ جهانشهر اسلامی نزدیک است. مهمترین شاخصههای کالبدی و مذهبی شهر فاس عبارت است از: 1) بافت تودرتو (لابیرنت)؛ 2) داشتن حالت تقدس شهری؛ 3) وجود آب فراوان؛ 4) وجود اماکن مقدس؛ 5) پایتخت چندین حکومت اسلامی؛ 6) شکل دایرهای شهر؛ 7) مرکزیت مذهبی شهر؛ 8) وجود مراکز اقتصادی؛ 9) وجود بخش حاکمنشین (بمات، 2008/1393، ص. 161-149). گروه سوم از محققان داخلی و خارجی است که دیدگاههای محتواگرایانه دارند. براساس این دیدگاه شهر اسلامی نه در کالبد، بلکه ازلحاظ مفهوم و محتوا ملموس و درخور ظهور است (Abu-Lughod‚ 1987؛ نقیزاده، 1390، ص. 84؛ ابن خلدون، 1385، ص. 91؛ پورمحمدی و همکاران، 1401، ص. 98). بنابراین متفکران فوق شهر اسلامی را فراتر از کالبد میدانند و معتقدند که شهر اسلامی که یک مفهوم فرهنگی (عقیدتی-رفتاری) است (پورمحمدی و همکاران، 1401، ص. 108) که با اصول اسلام سازگاری دارد (محمدی و همکاران، 1391، ص. 110).
مفهوم امالقری نخست در قرآن مجید در آیۀ 7 سورۀ شوری و آیۀ 92 سورۀ انعام دربارۀ شهر مکه بیان شد. عبدالرحمن کواکبی در دورۀ معاصر این مفهوم را دربارۀ شهر مکه بهمثابۀ مرکز دینی جهان اسلام به کار برد (اسکندرینسب و همکاران، 1397، ص. 55). وی برای حل مشکلات جهان اسلام، کنفرانس سران و اندیشمندان دینی، عالمان و روشنفکران جهان اسلام شهر مکه را (بهعنوان امالقرای اسلام) پیشنهاد داد. پس از انقلاب اسلامی ایران و بحث رهبری جهان اسلام که اندیشمندان ایرانی دربارۀ امام خمینی (بهعنوان ولی امر مسلمین) بیان کردند، نظریۀ امالقری جهان اسلام بار دیگر مطرح شد. محمد جواد لاریجانی (معاون وزیر امور خارجۀ ایران وقت) در اواخر دهۀ 60 این نظریه را تئوریزه کرد؛ زیرا خاستگاه اصلی این نظریه مکتب واقعگرایی است (لاریجانی، 1368، ص. 20). طبق ارزیابیهای صورتگرفته و براساس شاخصهای بهدستآمده، شهر اصفهان بیشترین قابلیت را برای تبدیلشدن به جهانشهر اسلامی در میان شهرهای ایران دارد. باتوجه به توانمندیهای طبیعی، تاریخی، اقتصادی، انسانی و ارتباطاتی، اصفهان ازمیان کلانشهرهای ایران بهعنوان جهانشهر اسلامی انتخاب و در مقالهای از کاظمی و محمدی (1401ب) سناریوهای محتمل ظهور جهانشهر اسلامی اصفهان در 10 سال آینده بررسی شد. در پژوهش حاضر کوشش شده است تا عوامل و نهادهای موثر در شکل گیری جهانشهر اسلامی شناسایی و به این پرسش پاسخ داده شود که «چه نهادها و بازیگرانی در تبدیل اصفهان به جهانشهر اسلامی موثر هستند؟»
مبانی نظری پژوهش
شهر جهانی کلانشهری بینالمللی، خوشارتباط، مشارکتی، قطبیشده، ناهمگون، تأثیرگذار، جریانساز، متعامل و بانفوذ است که بیشتر زیرساختهای لازم شهری و ارتباطی را داراست که در یک یا همة حوزههای اصلی جهانیشدن ابعاد اقتصادی، فرهنگی و سیاسی و در یک منطقة ژئوپلیتیکی گسترده که در یک یا چند قاره دارای تسلط نسبیِ مستقل (میامی با تسلط بر حوزة آمریکای لاتین) یا مشترک (هنگکنگ و سنگاپور با تسلط در آسیا) است، قرار دارد. مطالعات اثبات میکند که شهرهای جهانی گرههای سازمانی و در جهانیسازی گرههای قدرت هستند. نظریۀ جهانیشدن ریشه در یک تصور نئومارکسیستی از اقتصاد جهانی بهعنوان یک کلیت ساختار یافته دارد که به چند شهر استراتژیک نیاز داشته است تا زیر فرماندهی و کنترل آن قرار گیرد (Smith, 2013, p. 3). ازدیدگاه فریدمن، فرضیه شهر جهانی دربارۀ «سازمان فضایی تقسیم کار بینالمللی جدید» (The spatial organization of the new international division of labour) است. او درقالب 7 تز «فرآیندهای شهرنشینی را به نیروهای اقتصادی جهانی پیوند میدهد» (Friedmann, 1986, p. 68). تز کارکردی، مقدمۀ اساسی استدلال فریدمن را فراهم میکند. او بیان میکند که تغییرات ساختاری در شهرها به ادغام یک شهر در اقتصاد جهانی و درنتیجه به کارکردهای تعیینشده برای شهر بستگی دارد (Friedmann, 1986, p. 70). در این نظریه سه کارکرد اصلی شناسایی شد است؛ مانند کارکردهای ستادی، مراکز مالی و شهرهای تلفیقکننده که یک اقتصاد ملی یا منطقهای را به اقتصاد جهانی پیوند میدهند. شهرهای بسیار مهم هر سه وظیفه را انجام خواهند داد؛ بنابراین شهرهای جهان بهشکل انطباق شهری با تغییراتی که از بیرون ناشی میشوند دیده میشوند (Friedmann, 1986, p. 71). شرایط درونزا مربوط به شهرهای خاص، مانند آپارتاید در آفریقای جنوبی است که میتواند این روند را تغییر دهد؛ اما این الگوی کلی، پاسخ شهری به تقسیم کار بینالمللی جدید است.
نئومارکسیتها به این رشد تودهای و شبکهای جهانشهرها باتوجه به تکبُعدیبودن آن انتقاد کردهاند (Smith, 2013, p. 35). از معایب جهانیشدن، قطبیشدن و انباشت سرمایههای انسانی و مالی است؛ به طوری که طبق پژوهشهای بهعملآمده منشا نیمی از اختراعات ثبتشدۀ جهانی در شهرهای جهانی است (Belderbos et al., 2020, p. 35). طبق آخرین آمار مؤسسههای معتبر از 48 شهر جهانی تنها 4 شهر از کشورهای اسلامی (دبی، استانبول، قاهره و جاکارتا) در این گزارش قرار گرفتهاند (Mori Memorial Foundatoin, 2022, p. 12). کشورهای خاورمیانه باتوجه به داشتن موقعیت راهبردی کمنظیر و بسترهای فرهنگی و طبیعی کهن و ثروتمند درمقابل این نظم نوین جهانی نئولیبرالیزمی، میتوانند به یک طرح مشترکی دست یابند تا سرمایههای انسانی و مادی جهان به این منطقه سرازیر شود. با این شرایط مفهوم جهانشهر اسلامی براساس نظریههای جهانشهر، شهر اسلامی و امالقری ارائه شد که هریک از این نظریهها شاخصههایی دارد که نتایج شاخصهای ارائهشدۀ محققان در جدول 1 گردآوری شده است.
جدول1: شاخصها و عوامل ارائهشده ازسوی محققان برای شکلگیری و ارتقا جهانشهر، شهر اسلامی و امالقری اسلامی
Table 1: Indicators And Factors Provided By The Doctor For The Formation And Promotion Of Jahanshahr, Islamic City And Islamic Umm Al-Qari.
|
|
نظریهپردازان |
زمینۀ پژوهش |
عنوان پژوهش |
شاخصههای لازم |
|
1 |
جهانشهر |
کتاب: جهانشهرها نیویورک، لتدن، توکیو |
شرکتهای خدماتی پیشرفته، بانکهای فراملی، نیروی کار ارزان، رستورانهای گرانقیمت، خانه و هتلهای مجلل، فروشگاههای مواد غذایی، اقتصاد فراملی، وجود متخصصان فراوان، سرمایهگذاری مستقیم خارجی، بخش خدماتی بسیار تخصصی. |
|
|
2 |
جهانشهر |
مقاله: مشخصات شبکۀ شهرهای جهانی |
عامل استقرار شرکتهای بزرگ جهانی (100 شرکت نخست جهانی)، وجود شرکتهای بزرگ خدماترسان (شرکتهای حسابداری، تبلیغاتی، بانکی / مالی، بیمه، حقوقی و مشاورۀ مدیریت) که دفاتر آنها در شهر اصلی مستقربوده، سازمانها و نهادهای موثر در بسترسازی جذب این شرکتها. |
|
|
3 |
جهانشهر |
مقاله: مدلهای برنامهریزی فضایی از توسعۀ شهری فرودگاهمحور |
فرودگاه بینالمللی |
|
|
4 |
جهانشهر |
شاخص قدرتمند شهر جهان |
شاخص اقتصادی، تحقیق و توسعه، تعاملات فرهنگی، زیستپذیری، محیطزیست و سطح دسترسیپذیری جهانشهرها. |
|
|
5 |
جهانشهر |
مقاله: قدرت و موقعیت در سیستم جهانشهرها |
موقعیت شعبات شرکتهای بینالمللی. |
|
|
6 |
جهانشهر |
رتبهبندی جهانشهرها |
شاخص سطح رفاه شخصی، اقتصادی، نوآوری و اداری. |
|
|
7 |
جهانشهر |
مقاله: شهر جهانی و جهانشهر |
تمرکز دفاتر شرکتهای بینالمللی، شرکتهای خدماتی تخصصی درزمینۀ حسابداری، تبلیغات، امور مالی، محل گرههای مرکزی در شبکههای ارتباطی (از راه دور)، فرودگاههای متصل به شبکههای هوایی، وجود مهاجران بینالمللی و بزرگترین شکاف درآمدی بینطبقاتی. |
|
|
8 |
شهر اسلامی |
کتاب: مقدمهای بر شهر اسلامی |
مسجد جامع، سوق، دژ، محلات مسکونی، شبکۀ معابر، حصار و عناصری در خارج شهر مانند قبرستان و ... بازارهای هفتگی تحتتأثیر عوامل طبیعی، عقاید مذهبی و فرهنگی، قوانین شریعت و اصول اجتماعی معرف شهر اسلام هستند. |
|
|
9 |
شهر اسلامی |
رتبهبندی شهرهای اسلامی |
1) اقتصادی؛ 2) قانونگذاری؛ 3) حکومتی؛ 4) حقوق سیاسی؛ 5) حقوق انسانی؛ 6) ارتباطات بینالمللی. |
|
|
10 |
شهر اسلامی |
کتاب: زندگی شهری و شهرهای خاورمیانه |
بافت پیچیدۀ شهری، تمرکزگرایی، درونگرایی محلات، وجود مراکز عمومی و خصوصی. |
|
|
|
شهر اسلامی |
کتاب: معماری و شهرسازی مطابق با سبک زندگی اسلامی: از تشریح وضع مطلوب تا تحلیل وضع موجود |
ایمان به خدا و الزامهای حاصل از آن. |
|
|
11 |
شهر اسلامی |
کتاب: شهر آرمانیِ اسلام یا فضای حیات طیبه |
وحدت، تعادل، زیبایی، تسبیح، عبادت و عبودیت، تقوی، ذکر، هماهنگی، توازن، اندازه و تناسب، حد و حریم، نظم، امر به معروف و نهی از منکر، کرامت انسانی، عبرتگیری، تفکر، حیا، تواضع، سلسه مراتب، نپذیرفتن ولایت کفار و مشرکان، احسان، ارجحبودن معنویت بر مادیت، امنیت، هدایت، اصلاح و آبادانی زمین، همکاری، شکر، میانهروی، همزیستی با طبیعت، آرمانگرایی، قانونمندی، احتراز از فساد، اجتناب از کبر، کمبود عوامل غفلت در شهر، کمبود زمینۀ تباهی انسان، قناعت، هویت. |
|
|
12 |
امالقری اسلامی |
کتاب: مقولاتی در استراتژی ملی |
1- امالقری، هستۀ مرکزی حکومتی با بُردی جهانی؛ 2- رهبری ولایت فقیه عامل وحدت اسلامی؛ 3- جهان اسلام، سرزمینی بدون مرز جغرافیایی؛ 4- ملاک وجود رهبری بر حق در امالقری؛ 5- اولویت مصالح امت اسلامی به مصالح امالقری؛ 6- حقوق و وظایفی متقابل امالقری و امت اسلامی. |
منبع: نگارندگان پژوهش، 1401
روششناسی پژوهش
در پژوهش حاضر با رویکرد آیندهپژوهی، مهمترین عوامل مؤثر بر تبدیل شهر اصفهان به یک جهانشهر اسلامی و بازیگران کلیدی در این زمینه شناسایی میشود. این پژوهش ازلحاظ هدف کاربردی و باتوجه به مؤلفههای بررسیشده، رویکرد حاکم بر آن روش توصیفی-تحلیلی است. برای شناسایی متغیرها و شاخصها از تکنیک پویش محیطی و دلفی و برای تحلیل دادهها از تحلیل ساختاری در نرمافزار میکمک و مدل مکتور استفاده شده است. پویش محیطی به گردآوری و استفاده از اطلاعات دربارۀ وقایع، گرایشها و روابط در محیط بیرونی یک سازمان و دانشی گفته میشود که به مدیریت در برنامهریزی برای آیندۀ کاری سازمان کمک میکند (Cho, 2002, p. 24). در پژوهش حاضر برای انتخاب آگاهانۀ شرکتکنندگان از روش نمونهگیری هدفمند استفاده شده است. اساس بهکاربردن روش نمونهگیری هدفمند، انتخاب گروهی از خبرگان است که بررسی عمیق یا فهم کلی به ماهیت پرسشنامۀ پژوهش داشته باشند (Neuma, 2007, p. 1). با استناد به توضیحات فوق، جامعۀ آماری این پژوهش50 تن از کارشناسان خبره درحوزۀ مسائل شهر اصفهان شامل کارشناسان شهرداری، دانشجویان دکترا و استادان دانشگاه، کارشناسان میراث فرهنگی و گردشگری، کارشناسان بورس اوراق بهادار و مهندسان شرکت مهندسین مشاور است. درادامه، پرسشنامۀ نیمهساختاریافته بین کارشناس شناسایی شدۀ فوق که درحوزۀ مسائل شهری فعّال هستند، توزیع شد و از آنها خواسته شد تا در چارچوب ماتریس اثرهای متقاطع به متغیرها برمبنای تأثیرگذاری و تأثیرپذیری با اعدادی در طیف 0 تا 3 امتیاز دهند. در این امتیازدهی «صفر» بهمنزلۀ بدون تأثیر، «یک» بهمنزلۀ تأثیر ضعیف، «دو» بهمنزلۀ تأثیر متوسط و «سه» بهمعنای تأثیر زیاد است. سپس امتیازها در ماتریس متقاطع وارد شد تا تأثیرگذاری و تأثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم هرکدام از عوامل سنجیده شود. باتوجه به امتیاز تأثیرگذاری و تأثیرپذیری عوامل در نرمافزار میکمک، پیشرانهای کلیدی به دست آمد.
در مرحلۀ آخر این پژوهش با نرمافزار Mactor بازیگران کلیدی شناسایی شدهاند. مدل مکتور، یکی از روشهای سیستمی و جامع تحلیل بازیگران است که آیندهپژوهانی پیشگام فرانسوی، مایکل گوده و فرانسیس بورس (1990-1989) آن را معرفی کردهاند (خضرپور و همکاران، 1397، ص. 52). روش مکتور تلاش دارد تا تعادل قدرت را درمیان بازیگران تعیین و همگرایی و واگرایی را بین هدفها و مقاصد آنها بررسی کند و تحلیل تبیینی روی متغیرهای اصلی سیستم انجام گیرد. این بررسی شامل گذشتهنگری و تحلیل وضعیت کنونی است. گذشتهنگری به بررسی و تشخیص سازوکارها و بازیگران اصلی تحول گذشته میپردازد. تحلیل وضعیت کنونی نیز به شناسایی عوامل تغییر و تحول متغیرها و استراتژی بازیگران میپردازد که منشأ تحول هستند (رهبر و همکاران، 1397، ص. 28). شرکت لیپسور برای سهولت در تحلیل اثر متقابل کنشگران و بهویژه برای محاسبۀ ارتباطات مهم بین بازیگران، نرمافزار مکتور را طراحی کرده است. مکتور ساختار سادهای دارد و به آسانی دردسترس است. این نرمافزار به تحلیلگران این امکان را میدهد که قدرت و پیچیدگی نظام مطالعهشده را درنظر بگیرند. به همین خاطر برای این کار نتایج پیدرپی را به کاربر عرضه میکند؛ زیرا ابعاد خاصی از مسئله را نشان میدهد. روش مکتور ممکن است تنها یا در ترکیب با یک فرآیند راهبردی یکپارچه استفاده شود. همچنین، ممکن است با تحلیلهای راهبردی در مقیاس جهانی و با تحلیل هدفهای خاص راهبردی نیز سازگار باشد (میرزایی، 1396، ص. 54). نرمافزار مکتور برروی تحلیل بازیگران متمرکز است. این بازیگران کلیدی در سیستم مطالعهشده یا بهطور دقیقتر، ذینفعان درگیر در منطقه براساس روابط قدرت بین بازیگران، هدفهای بازیگران، پروژههای در دست اقدام، ترجیحات و انگیزههای بازیگران، رفتار استراتژیک گذشته، محدودیتها، منافع، حرکتهای راهبردی بالقوه تعیین میشود (Strategia, 2013, p. 3).
قلمرو جغرافیایی پژوهش
اصفهان بهدلیل موقعیت مرکزی خود در فلات ایران همواره درطول تاریخ مرکز حکومت مناسبی برای دولتها بوده است؛ بهطوری که هینتس (1936/1361) مینویسد: «اصفهان نهتنها در قلب ایران قرار دارد، بلکه دارای کلیۀ شرایطی است که برای یک پایتخت بزرگ لازم است» (هینتس، 1936/1361، ص. 76). این شهر با واقعشدن در فلات مرکزی ایران، ساحل رودخانۀ زایندهرود و همسایگی با نُه استان کشور موقعیت راهبردی حائز اهمیتی دارد. اصفهان در گذشته بهدلیل مرکزیت که سبب ایجاد امنیت انسانی و طبیعی بالایی شده است، منابع طبیعی فراوان (رودخانه، معادن و دشتهای حاصلخیز) و سابقۀ شهرنشینی چند صد ساله، در سه امپراتوری دیلیمان، سلجوقیان و صفویان پایتخت با عظمتی شد؛ زیرا مرزهایش از افغانستان تا دریای مدیترانه گسترش یافته بود (جدول 2). بنابراین در این دوره راههای اصلی امپراطوریهای ذکرشده به این شهر ختم میشد و همچنین، با استقرار حاکمان و اندیشمندان بزرگی در این شهر، مکتب اصفهان درحوزههای علمی و معماری تشکیل شد و در گسترۀ تمدنی ایران گسترش یافت.
جدول2: توانمندیهای شهرستان اصفهان
Table 2: Capabilities Of The Isfahan City
|
اجتماعی-فرهنگی |
تاریخی |
مذهبی-آموزشی |
ارتباطاتی |
صنعت-معدن |
مراکز مالی-هتلداری |
|
جمعیت 2.3 میلیون نفر (چهاردهمین کلانشهر خاورمیانه) |
22 هزار جاذبۀ تاریخی و فرهنگی (سطح استان) |
1109 مسجد (بزرگترین مسجد جامع تاریخی کشور) |
وجود فرودگاه بینالمللی مسافری (شهید بهشتی) و باربری (کارگو) |
407 معدن فعّال 600 صنایع معدنی |
810 بانک و مؤسسۀ مالی فعّال |
|
وجود 1620 شخصیت برجسته (سرمایۀ نمادین) تاریخی (مدفون یا متولد در اصفهان) |
850 اثر تاریخی ثبتشده (از1800 اثر ثبتشدۀ استانی) |
67 مرکز علمی و دانشگاهی، 1988مراکزآموزشی زیر نظارت آموزش و پرورش |
پیمان خواهرخواندگی با 21 شهر جهان |
113 رشتۀ صنایعدستی فعّال در 1800 واحد صنفی فعّال |
صادرات 2.6 میلیارد دلاری کالاهای صنعتی-کشاورزی (سال 97) |
|
تعداد 6224 استاد و عضو هیئتعلمی دانشگاه و تعداد 821 استاد حوزۀ علمیه |
تعداد 7 اثر ثبتشدۀ جهانی (3 اثر شهرستان اصفهان و 4 اثر استانی) |
وجود 30 دانشگاه (5 دانشگاه مادر) و 40 حوزۀ علمیه |
واقعشدن در شبکۀ حملونقل ریلی و جادهای ملی، کریدور شمال-جنوب، جادۀ ابریشم قدیم و نزدیکی به جادۀ ابریشم جدید. |
رتبۀ نخست کشوری در صنایع سنگ تزینی، فولاد، صنایعدستی، فرش دستباف و دستی، صنعت آجر، صنایع خودرو و هواپیما، صنعت طلا، صنعت نساجی، سیمان، لوازم خانگی، دارو و فراوردههای نفتی. |
77 هنل و مهمانپذیر (2 هتل پنجستاره و 4 هتل چهارستاره و 16 هتل دوستاره) |
|
وجود 60 هزار هنرمند صنایعدستی |
پایتخت سه امپراطوری (آلبویه، سلجوقیان و صفویان) |
تعداد 140 هزار دانشجو و 8 هزار طلبه |
اتصال به شبکۀ شهرهای خلاق جهانی (از سال 1394) و شهرهای دوستدار کودک (از سال 1397) |
2400 کارگاه فعّال صنعتی (فلزات، نفتی، پتروشیمی، هستهای، خودرو و ...) درسطح شهرستان |
اقامت 332 هزار مسافر داخلی و 124 هزار مسافر خارجی در هتلها (سال 97) |
منبع: نگارندگان پژوهش، 1401
در دورۀ معاصر این استان درزمینۀ کشاورزی 5 درصد از تولیدهای کشاورزی کشور و 9 هزار واحد صنعتی فعّال در حدود 12 درصد از ارزش تولیدهای صنعتی کشور را در سال 1396 در اختیار دارد (مرکز آمار ایران، 1398). همچنین، با عضویت ایران در طرح یک جاده-یک کمربند و احیای طرح جادۀ ابریشم نو (new silk road project) که در برنامههای کلان پروژۀ (Mega project) ایران-چین میتواند ارتباطات بسیاری را با شهرهای شرق و غرب جهان داشته باشد، شهر اصفهان بیشترین امتیاز را در تبدیلشدن به یک جهانشهر اسلامی کسب کند. وزرای حملونقل کشورهای اروپایی در سال 1993 میلادی کریدور شمال–جنوب را در اجلاس کمیسیون اروپا هلسینگی معرفی کردند و سپس موافقتنامۀ آن در سال 1379 بین سه کشور هند و ایران و روسیه امضا شد (خدابخشی، 1383، ص. 47). این مسیر، ارتباط ترانزیتی کشورهای شمال اروپا، اسکاندیناوی و روسیه را با ایران (شهرهای بندرعباس، یزد، اصفهان، تهران، رشت و آستارا) به کشورهای حوزۀ اقیانوس هند، خلیجفارس و جنوب شرقی آسیا برقرار میکند (شکل 1).
شکل 1: موقعیت اصفهان درمیان شبکههای ارتباطاتی بینالمللی (منبع: نگارندگان پژوهش، 1401)
Figure 1: Isfahan's Position Among International Communication Networks
یافتههای پژوهش و تجزیهوتحلیل
در این پژوهش ابتدا با رویکرد آیندهپژوهی عوامل مؤثر بر مطرحشدن شهر اصفهان بهعنوان یک شهر درسطح جهانی شناسایی و تحلیل شده است. در مرحلۀ بعد عوامل اصلی باتوجه به بازیگران کلیدی نقشآفرین در تحقق سیاستهای تبدیل شهر اصفهان به جهانشهر اسلامی و با استفاده از مدل مکتور، شناسایی و میزان رقابتپذیری و صلاحیت این بازیگران بررسی شده است. بدین منظور برای شناسایی عوامل مؤثر بر مطرحشدن شهر اصفهان بهعنوان یک شهر جهانی-اسلامی از دو تکنیک پویش محیطی و دلفی استفاده شده است. نتایج این مرحله شامل 51 شاخص اولیه است که در جدول (3) و (4) نشان داده میشود. در این راستا تعداد 51 متغیر در 8 شاخص تأثیرگذار استخراج و با تشکیل ماتریس 51*51 وارد نرمافزار میکمک شده است.
جدول3: طبقهبندی شاخصها و عوامل اولیۀ مؤثر بر مطرحشدن شهرهای اسلامی بهعنوان شهر جهانی
Table3: Classification Of Indicators And Primary Factors Affecting The Emergence Of Islamic Cities As Global Cities
|
بُعد |
عوامل |
||
|
اقتصادی
|
X1. پویایی بازار شهری |
X2. میزان سرمایهگذاری بخش خصوصی |
|
|
X3. دخالت کم دولت در بازار و انجامدادن امور نظارتی بر بازار |
X4. میزان سرمایۀ بازار سهام |
||
|
X5. میزبانی شرکتهای بزرگ بینالمللی (500 شرکت برتر جهانی) |
X6. میزان رشد تولید ناخالص داخلی (GDP) |
||
|
X7. میزان سرمایهگذاری مستقیم خارجی (FDI) |
X8. وجود بورسهای بینالمللی |
||
|
X9. میزان مالیات بر شرکتها |
X10. کمی قوانین مزاحم در ایجاد کسبوکار |
||
|
X11. سطح قیمت کالاها |
X12. اجرای قانون منع ربا در معاملهها و بانکها |
||
|
X13. تنوع کالاها و رقابتپذیری قیمت کالاها |
X14. ممنوعبودن خریدوفروش کالاهای زیانبار |
||
|
X15. عدم شکلگیری شغلهای زیانبار در جامعه |
X16. عدالت در دریافت مالیات طبق درآمد |
||
|
X17. میزان دسترسی عموم به آمارها و اطلاعات |
X18. استقرار بانکهای بینالمللی |
||
|
سیاسی |
X19. تعداد سفارتخانهها و کنسولگریها در شهر |
X20. تعداد مراودهها و مذاکرهها با سیاستمداران منطقهای |
|
|
کالبدی |
X21. سرانۀ مسجدهای شهری |
X22. توزیع یکنواخت مراکز خدمات شهری |
|
|
X23. درونگرایی در محلهها |
X24. تعداد پروازهای مستقیم بینالمللی |
||
|
X25. همسطحسازی بناهای مسکونی |
X26. همسایهداری در محلهها |
||
|
X27. ظرفیت جاذبۀ سایتهای گردشگری |
X28. تعداد هتلهای بزرگ |
||
|
X29. مراکز خرید و فروشگاههای بزرگ (مال و سیتیسنتر و ...) |
X30. زیرساختهای شبکههای درونشهری |
X31. تنوع تولید انرژی
|
|
|
محیطزیست شهری |
X32. سرانۀ فضای سبز شهری |
X33. دسترسی به منابع غذایی (رد پای اکولوژیک شهری) |
|
|
شبکۀ ارتباطات و اطلاعات |
X34. سطح هوشمندسازی خدمات شهری |
X35. جایگاه دفاتر شبکههای بینالمللی |
|
|
X36. واقعشدن در مسیرهای اصلی (حملونقلی) |
X37. تعداد شرکتهای دانشبنیان و نوآور بزرگ |
||
|
اجتماعی و امنیتی |
X38. نظم در توزیع امکانات شهری |
X39. حفظ حقوق شهروندی |
|
|
X40. میزان ارزش صادرات فرهنگی |
X41. تعداد همایشهای بینالمللی |
||
|
X42. سرانۀ جرم جنایت شهری |
X43. میزان جمعیت شهری |
||
|
X44. تعداد بازدیدکنندگان خارجی |
X45. آزادی برابریهای اجتماعی |
||
|
بهداشتی-درمانی |
X46. تعداد مراکز آزمایشگاهی و درمانی مجهز |
X47. رضایت عمومی از پاکیزگی شهری |
|
|
آموزش–پژوهش |
X48. تعداد دانشگاههای برتر |
X49. تعداد دانشجویان خارجی |
|
|
X50. تعداد حق ثبت نوآوری |
X51. دسترسی به ناشران بینالمللی |
||
منبع: نگارندگان پژوهش، 1401
جدول4: تحلیل اولیۀ دادههای ماتریس اثرهای متقابل
Table 4: Preliminary Data Analysis Of Interaction Effects Matrix
|
شاخص |
ابعاد ماتریس |
تعداد تکرار |
تعداد صفر |
تعداد یک |
تعداد دو |
تعداد سه |
جمع |
درصد پرشدگی |
|
مقدار |
51 |
2 |
113 |
576 |
1231 |
681 |
2488 |
65/95 |
منبع: نگارندگان پژوهش، 1401
در تحلیلهای انجامگرفته، ابعاد ماتریس در نرمافزار میکمیک 51*51 بوده و تعداد تکرارها 2 بار درنظر گرفته شده است. شاخص پرشدگی ماتریس نیز 65/95 درصد است که این میزان نشاندهندۀ آن است که در بیش از 95 درصد، موارد بر یکدیگر تأثیر دارند. از مجموع 2488 ارتباط، 681 رابطه (معادل 37/22 درصد) اثرهای متقاطع 3، تعداد 1231 رابطه (معادل 87/48 درصد) اثرهای متقاطع 2 و تعداد 576 رابطه (معادل 75/23 درصد) اثرهای متقاطع 1 دارند. این نتایج بیانگر آن است که تعداد روابط با اثرگذاری متوسط نسبت به سایر روابط زیاد است. همچنین، روابط با شدت کم (اثرهای متقاطع 1)، پایینترین تعداد را در این سیستم دارند. در مرحلۀ بعدی میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری عوامل اصلی مؤثر در تبدیل شهر اصفهان به یک جهانشهر اسلامی ارزیابی میشود. نحوۀ توزیع و پراکنش متغیرها در صفحۀ پراکندگی، حاکی از میزان پایداری و ناپایداری سیستم است. در سیستمهای پایدار، جایگاه و نقش هرکدام از عوامل مشخص است؛ اما در سیستمهای ناپایدار وضعیت پیچیده بوده است و متغیرها نیز حول محور قطری صفحه پراکنده هستند. با مشاهدۀ صفحۀ پراکنش متغیرها بر روند آیندۀ شهر اصفهان در تبدیل به یک جهانشهر اسلامی میتوان پایداری و ناپایداری متغیرها را پیشبینی کرد (شکل2).
شکل2: پراکندگی متغیرها براساس تأثیرهای مستقیم در محور تأثیرگذاری–تأثیرپذیری (منبع: نگارندگان پژوهش، 1401)
Figure2: Dispersion Of Variables Based On Direct Effects On The Influence Axis
باتوجه به گراف تأثیرگذاری عوامل میتوان دریافت که بیشتر متغیرها حول محور قطری صفحه پراکنده شدهاند؛ بنابراین سیستم وضعیت ناپایداری دارد. بدین منظور میتوان 5 دسته از متغیرها را شناسایی کرد (جدول5).
جدول5: نحوۀ توزیع متغیرها براساس طبقهبندی آنها
Table5: How To Distribute Variables Based On Their Classification
|
طبقهبندی |
متغیر |
|
متغیرهای تعیینکننده یا تأثیرگذار |
.X8وجود بورسهای بینالمللی، .X18 استقرار بانکهای بینالمللی،.X24 تعداد پروازهای مستقیم بینالمللی،.X27 ظرفیت جاذبۀ سایتهای گردشگری، .X31 تنوع تولید انرژی، X36. واقعشدن در مسیرهای اصلی حملونقلی، X48. تعداد دانشگاههای برتر. |
|
متغیرهای دووجهی |
X1. پویایی بازار شهری، X3. دخالت کم دولت در بازار و انجامدادن امور نظارتی بر بازار، X5. میزبانی شرکتهای بزرگ بینالمللی (500 شرکت برتر جهانی)، X6. میزان رشد تولید ناخالص داخلی (GDP)، X7. میزان سرمایهگذاری مستقیم خارجی (FDI)، X13. تنوع کالاها و رقابتپذیری قیمت کالاها، X28. تعداد هتلهای بزرگ، X43. میزان جمعیت شهری، X44. تعداد بازدید کنندگان خارجی. |
|
متغیرهای تنظیمی |
X4. میزان سرمایۀ بازار سهام، .X9 میزان مالیات بر شرکتها، .X10 کمی قوانین مزاحم در ایجاد کسبوکار، .X11 سطح قیمت کالاها،X15 . عدم شکلگیری شغلهای زیانبار در جامعه،X16 . عدالت در دریافت مالیات طبق درآمد، .X19 تعداد سفارتخانهها و کنسولگریها در شهر، .X20 جایگاه رهبران جریانساز، .X22 توزیع یکنواخت مراکز خدمات شهری، .X30 زیرساختهای شبکههای درونشهری، .X29 مراکز خرید و فروشگاههای بزرگ (مال و سیتیسنتر و ...)، .X33 دسترسی به منابع غذایی (رد پای اکولوژیک شهری)، .X34 سطح هوشمندسازی خدمات شهری، .X35 جایگاه دفاتر شبکههای بینالمللی، .X37 تعداد شرکتهای دانشبنیان و نوآور بزرگ،.X38 نظم در توزیع امکانات شهری،.X40 میزان ارزش صادرات فرهنگی،X41 . تعداد همایشهای بینالمللی، .X46تعداد مراکز آزمایشگاهی و درمانی مجهز، .X47رضایت عمومی از پاکیزگی شهری، .X49 تعداد دانشجویان خارجی، .X50تعداد حق ثبت نوآوری. |
|
متغیرهای تأثیرپذیر |
X2. میزان سرمایهگذاری بخش خصوصی، X39. حفظ حقوق شهروندی، X42. سرانۀ جرم جنایت شهری، X45. آزادی برابریهای اجتماعی. |
|
متغیرهای مستقل |
X12. اجرای قانون منع ربا در معاملهها و بانکها، .X14ممنوعبودن خریدوفروش کالاهای زیانبار، .X17میزان دسترسی عموم به آمارها و اطلاعات، .X21سرانۀ مسجدهای شهری، .X2درونگرایی در محلهها،.X25 همسطحسازی بناهای مسکونی، X26. همسایهداری در محلهها، .X32سرانۀ فضای سبز شهری، X51. دسترسی به ناشران بینالمللی. |
منبع: نگارندگان پژوهش، 1401
در مرحلۀ بعدی برای استخراج عوامل پیشران به جابهجایی و رتبهبندی متغیرهای لازم بهلحاظ تأثیرگذاری و تأثیرپذیری (مستقیم و غیرمستقیم) پرداخته میشود (جدول6). باتوجه به اینکه برای محاسبههای اثرهای غیرمستقیم، نرمافزار ماتریس را چند بار به توان میرساند، جمع اثرگذاری و اثرپذیریهای غیرمستقیم، اعداد چندرقمی درمیآید؛ درنتیجه مقایسۀ آن با اثرهای مستقیم دشوار میشود. برای رفع این مشکل نرمافزار، جدول سهم عوامل براساس اثرهای مستقیم و غیرمستقیم درمقیاس 10 هزار آمده است. بر این اساس، مجموع اثرگذاری و اثرپذیریها 10 هزار محاسبهشده و سهم هرکدام از عوامل از این عدد نشاندهندۀ سهم آن از کل سیستم است.
جدول6: رتبهبندی میزان تأثیرهای مستقیم و غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر
Table6: Ranking The Amount Of Direct And Indirect Effects Of Variables On Each Other
|
|
مستقیم |
غیرمستقیم |
||||||
|
رتبه |
متغیر |
تأثیرگذاری |
متغیر |
تأثیرپذیری |
متغیر |
تأثیرگذاری |
متغیر |
تأثیرپذیری |
|
1 |
X6 |
296 |
X43 |
240 |
X1 |
291 |
X43 |
243 |
|
2 |
X1 |
294 |
X1 |
224 |
X13 |
275 |
X30 |
234 |
|
3 |
X13 |
278 |
X30 |
224 |
X6 |
201 |
X10 |
202 |
|
4 |
X5 |
248 |
X45 |
220 |
X24 |
252 |
X29 |
226 |
|
5 |
X43 |
248 |
X2 |
218 |
X28 |
250 |
X2 |
224 |
|
6 |
X24 |
246 |
X29 |
218 |
X43 |
249 |
X45 |
219 |
|
7 |
X28 |
244 |
X39 |
218 |
X5 |
246 |
X39 |
217 |
|
8 |
X44 |
242 |
X6 |
214 |
X44 |
246 |
X28 |
213 |
|
9 |
X31 |
240 |
X3 |
208 |
X31 |
244 |
X3 |
213 |
|
10 |
X27 |
234 |
X38 |
208 |
X36 |
237 |
X33 |
211 |
|
11 |
X36 |
232 |
X47 |
208 |
X27 |
232 |
X44 |
210 |
|
12 |
X3 |
228 |
X7 |
206 |
X18 |
229 |
X7 |
210 |
|
13 |
X18 |
226 |
X44 |
206 |
X3 |
228 |
X38 |
210 |
|
14 |
X8 |
224 |
X4 |
204 |
X8 |
225 |
X4 |
210 |
|
15 |
X48 |
224 |
X5 |
204 |
X48 |
223 |
X47 |
209 |
|
16 |
X7 |
218 |
X10 |
204 |
X7 |
222 |
X22 |
208 |
|
17 |
X10 |
208 |
X22 |
204 |
X2 |
216 |
X40 |
208 |
|
18 |
X9 |
204 |
X28 |
204 |
X10 |
214 |
X34 |
207 |
|
19 |
X35 |
204 |
X33 |
204 |
X37 |
211 |
X5 |
207 |
|
20 |
X37 |
204 |
X42 |
202 |
X9 |
210 |
X6 |
206 |
|
21 |
X20 |
200 |
X13 |
200 |
X33 |
203 |
X27 |
204 |
|
22 |
X33 |
200 |
X34 |
200 |
X20 |
203 |
X36 |
203 |
|
23 |
X30 |
199 |
X40 |
200 |
X29 |
265 |
X1 |
227 |
|
24 |
X4 |
195 |
X24 |
199 |
X4 |
197 |
X31 |
201 |
|
25 |
X49 |
195 |
X16 |
197 |
X30 |
196 |
X24 |
201 |
|
26 |
X15 |
193 |
X27 |
197 |
X41 |
193 |
X16 |
200 |
|
27 |
X19 |
193 |
X35 |
197 |
X40 |
190 |
X48 |
199 |
|
28 |
X29 |
193 |
X36 |
197 |
X35 |
189 |
X42 |
197 |
|
29 |
X22 |
191 |
X48 |
197 |
X15 |
185 |
X13 |
196 |
|
30 |
X40 |
191 |
X49 |
195 |
X46 |
185 |
X8 |
195 |
|
31 |
X46 |
189 |
X23 |
193 |
X34 |
183 |
X17 |
194 |
|
32 |
X34 |
187 |
X31 |
193 |
X23 |
182 |
X49 |
193 |
|
33 |
X41 |
187 |
X50 |
193 |
X22 |
180 |
X32 |
191 |
|
34 |
X38 |
181 |
X9 |
189 |
X47 |
175 |
X41 |
189 |
|
35 |
X50 |
181 |
X11 |
189 |
X38 |
174 |
X18 |
188 |
|
36 |
X47 |
179 |
X8 |
187 |
X11 |
173 |
X9 |
188 |
|
37 |
X2 |
175 |
X37 |
187 |
X49 |
170 |
X11 |
187 |
|
38 |
X11 |
175 |
X18 |
185 |
X39 |
167 |
X37 |
187 |
|
39 |
X21 |
175 |
X20 |
185 |
X45 |
165 |
X23 |
183 |
|
40 |
X39 |
175 |
X41 |
185 |
X21 |
164 |
X46 |
181 |
|
41 |
X45 |
171 |
X46 |
183 |
X19 |
163 |
X15 |
180 |
|
42 |
X42 |
165 |
X19 |
181 |
X16 |
159 |
X50 |
177 |
|
43 |
X12 |
161 |
X15 |
179 |
X42 |
154 |
X51 |
170 |
|
44 |
X16 |
159 |
X17 |
175 |
X32 |
153 |
X26 |
169 |
|
45 |
X14 |
157 |
X26 |
175 |
X12 |
152 |
X35 |
166 |
|
46 |
X17 |
155 |
X32 |
175 |
X17 |
152 |
X19 |
161 |
|
47 |
X26 |
117 |
X14 |
167 |
X14 |
151 |
X14 |
160 |
|
48 |
X25 |
109 |
X25 |
165 |
X50 |
127 |
X25 |
154 |
|
49 |
X51 |
105 |
X21 |
159 |
X51 |
121 |
X20 |
151 |
|
50 |
X32 |
103 |
X12 |
157 |
X26 |
103 |
X12 |
150 |
|
51 |
X23 |
79 |
X51 |
157 |
X25 |
101 |
X21 |
145 |
منبع: نگارندگان پژوهش، 1401
براساس نتایج تحلیل این بخش، تعداد 16 متغیر اصلی شامل میزان رشد تولید ناخالص داخلی، پویایی بازار شهری، تنوع کالاها و رقابتپذیری قیمت کالاها، میزبانی شرکتهای بزرگ بینالمللی (500 شرکت برتر جهانی)، میزان جمعیت شهری، تعداد پروازهای مستقیم بینالمللی، تعداد هتلهای بزرگ، تعداد بازدید کنندگان خارجی، تنوع تولید انرژی، ظرفیت جاذبۀ سایتهای گردشگری، واقعشدن در مسیرهای اصلی حملونقلی، دخالت کم دولت در بازار و انجامدادن امور نظارتی بر بازار، استقرار بانکهای بینالمللی، وجود بورسهای بینالمللی، تعداد دانشگاههای برتر و میزان سرمایهگذاری مستقیم خارجی، بهعنوان پیشرانهای کلیدی مؤثر بر تبدیل اصفهان به جهانشهر اسلامی به دست آمد.
شناسایی بازیگران کلیدی نقشآفرین در تحقق عوامل کلیدی در تبدیل شهر اصفهان به جهانشهر اسلامی و ارزیابی میزان اثربخشی آنها
بعداز مشخصشدن عوامل کلیدی، بازیگران کلیدی نقشآفرین در تحقق عوامل کلیدی مؤثر در تبدیل شهر اصفهان به جهانشهر اسلامی و همچنین، تأثیرگذاری و تأثیرپذیری آنها ارزیابی میشود. برای تحلیل این عوامل کلیدی به ارزیابی گروهای ذینفع در شهر اصفهان نیاز است. بدین جهت ابتدا بازیگران کلیدی شناسایی و سپس با ارزیابی عوامل کلیدی ازسوی 6 بازیگر کلیدی، عوامل نهایی تأثیرگذار در تبدیل شهر اصفهان به جهانشهر اسلامی با استفاده از مدل Mactor استخراج شدند. این بازیگران شامل: وزارت اقتصاد، سازمان بورس، وزارت علوم، وزارت راه و شهرسازی، سازمان میراث فرهنگی و وزارت نیروست (شکل 3).
شکل3: گراف تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بین بازیگران کلیدی (منبع: نگارندگان پژوهش، 1401)
Figure 3: Influence Graph Between Key Actors
جدول7: اثرهای مستقیم و غیرمستقیم بازیگران کلیدی در تحقق عوامل کلیدی
Table7: Direct And Indirect Effects Of Key Actors In The Realization Of Key Factors
|
اثرگذاری |
وزارت نیرو |
سازمان میراث فرهنگی |
وزارت راه و شهرسازی |
وزارت علوم |
سازمان بورس |
وزارت اقتصاد |
|
|
67 |
12 |
13 |
11 |
14 |
17 |
15 |
وزارت اقتصاد |
|
34 |
7 |
7 |
6 |
7 |
7 |
7 |
سازمان بورس |
|
66 |
12 |
13 |
11 |
14 |
16 |
14 |
وزارت علوم |
|
71 |
12 |
13 |
11 |
14 |
17 |
15 |
وزارت راه و شهرسازی |
|
59 |
11 |
11 |
10 |
12 |
14 |
12 |
سازمان میراث فرهنگی |
|
20 |
4 |
4 |
4 |
4 |
4 |
4 |
وزارت نیرو |
|
317 |
54 |
50 |
42 |
51 |
68 |
52 |
اثرپذیری |
منبع: نگارندگان، پژوهش 1401
اثرهای مستقیم و غیرمستقیم بین بازیگران بیانگر بیشترین تعداد اثرگذاری برای وزارت راه و شهرسازی با 71 تأثیر بوده است که بهترتیب بیشترین اثرگذاری را بر سازمان بورس به میزان 17 تأثیر و وزارت اقتصاد به میزان 15 اثر، تأثیر گذاشته است. دومین گروه اثرگذار مربوط به وزارت اقتصاد به میزان 67 اثر بوده که بیشترین اثر آن مربوط به سازمان بورس به میزان 17 اثرگذاری بوده است؛ اما دربارۀ اثرپذیری، سازمان بورس با 68 اثر بیشترین اثرپذیری را داشته است و این امر نشاندهندۀ تأثیر تصمیمات وزارت راه و شهرسازی و وزرات اقتصاد بر تبدیلشدن شهر اصفهان به یک جهانشهر اسلامی است.
در مرحلۀ بعد به رقابتپذیری و صلاحیت بازیگران در تحقق عوامل کلیدی پرداخته میشود. بازیگران باتوجه به جایگاه و موقعیت خود آستانهای برای رقابتپذیرشدن دارند؛ بهطوری که اگر مقادیر R آنها بیشتر از 1 باشد، بازیگر توانایی رقابتپذیری را داشته و اگر کمتر از 1 باشد، نشاندهندۀ توانایی کم بازیگر برای رقابتپذیری بوده است (جدول8).
جدول8: میزان صلاحیت و رقابتپذیری بازیگران کلیدی
Table 8: The Level Of Competence And Competitiveness Of Key Players
|
صلاحیت بازیگران (Qi) |
رقابتپذیری (Ri) |
|
|
4/1 |
30/1 |
وزارت اقتصاد |
|
4/0 |
40/0 |
سازمان بورس |
|
4/1 |
30/1 |
وزارت علوم |
|
4/1 |
67/1 |
وزارت راه و شهرسازی |
|
4/1 |
15/1 |
سازمان میراث فرهنگی |
|
1/0 |
19/0 |
وزارت نیرو |
منبع: نگارندگان پژوهش، 1401
براساس نتایج این بخش، وزارت راه و شهرسازی با میزان 67/1 درصد بیشترین رقابتپذیری را داشته و در مرتبۀ بعدی وزارت اقتصاد با 30/1 درصد قرار داشته است. همانگونه که مشاهده میشود شاخص رقابتپذیری و شاخص صلاحیت برای همۀ بازیگران همراستاست. بدین ترتیب که بازیگران با قدرت رقابتپذیری زیاد صلاحیت زیادی نیز دارند.
شکل4: وضعیت رقابتپذیری بازیگران در عرصۀ رقابت برای تبدیل شهر اصفهان به جهانشهر اسلامی (منبع: نگارندگان پژوهش، 1401)
Figure 4: The State Of Competitiveness Of Actors In The Field Of Competition To Transform The City Of Isfahan Into An Islamic World City
بعد از مشخصسازی شاخص رقابت بین بازیگران، جایگاه بازیگران کلیدی ازلحاظ اثرها بر یکدیگر مشخصشده و در جدول 9 آورده شده است. مقدار (+) در اینجا بیانگر این است که اثرگذاری بازیگر بیشتر از مقدار اثرپذیری بوده و مقدار (-) نیز نشاندهندۀ این است که اثرپذیری بازیگر بیش از اثرگذاری بوده است.
جدول9: جایگاه بازیگران کلیدی ازلحاظ اثرها بر همدیگر
Table 9: The Position Of Key Players In Terms Of Effects On Each Other
|
sum |
وزارت نیرو |
سازمان میراث فرهنگی |
وزارت راه و شهرسازی |
وزارت علوم |
سازمان بورس |
وزارت اقتصاد |
|
|
15 |
8 |
1 |
4- |
0 |
10 |
- |
وزارت اقتصاد |
|
34- |
3 |
7- |
11- |
9- |
- |
10- |
سازمان بورس |
|
15 |
8 |
1 |
3- |
- |
9 |
0 |
وزارت علوم |
|
29 |
8 |
3 |
- |
3 |
11 |
4 |
وزارت راه و شهرسازی |
|
9 |
7 |
- |
3- |
1- |
7 |
1- |
سازمان میراث فرهنگی |
|
34- |
- |
7- |
8- |
8- |
3- |
8 |
وزارت نیرو |
منبع: نگارندگان پژوهش، 1401
باتوجه به ارزیابیهای انجامشده، اثرگذاری مثبت وزارت راه و شهرسازی، وزارت اقتصاد و وزارت علوم به میزانهای 29 و 15 درصد بوده است که بیانگر فاصلۀ آنها از دیگر بازیگران بوده است. درمقابل، کمترین مقدار اثرگذاری مربوط به سازمان بورس و وزارت نیرو به میزان 34 - درصد بوده است که گویای توانایی این دو نهاد در اثرگذاری بر دیگر بازیگران بوده است.
نتیجهگیری
هر کشوری برای تبدیلشدن به قدرت جهانی نیازمند این است تا بر اقتصاد و راههای ارتباطاتی مسلط شود تا با تولید و صادرات کالاهای اقتصادی و فرهنگی دامنۀ نفوذ خود را در جهان گسترش دهد. در این زمینه برخی شهرهای جهان باتوجه به موقعیت و ساختارهای اقتصادی و فرهنگی منطقهای و ملی خود توانایی مدیریت و هدایت فراملی پیدا میکنند. در این پژوهش نهادها و بازیگران مؤثر در ارتقا شهر اصفهان به جهانشهر اسلامی شناسایی و رتبهبندی شدند. بدین جهت در گام نخست ازمیان 51 متغیر بهدستآمده، تعداد 16 متغیر اصلی شامل میزان رشد تولید ناخالص داخلی، پویایی بازار شهری، تنوع کالاها و رقابتپذیری قیمت کالاها، میزبانی شرکتهای بزرگ بینالمللی (500 شرکت برتر جهانی)، میزان جمعیت شهری، تعداد پروازهای مستقیم بینالمللی، تعداد هتلهای بزرگ، تعداد بازدیدکنندگان خارجی، تنوع تولید انرژی، ظرفیت جاذبۀ سایتهای گردشگری، واقعشدن در مسیرهای اصلی حملونقلی، دخالت کم دولت در بازار و انجامدادن امور نظارتی بر بازار، استقرار بانکهای بینالمللی، وجود بورسهای بینالمللی، تعداد دانشگاههای برتر و میزان سرمایهگذاری مستقیم خارجی، بهعنوان پیشرانهای کلیدی مؤثر بر تبدیل اصفهان به جهانشهر اسلامی به دست آمد. در گام دوم برای تحلیل این عوامل کلیدی به ارزیابی گروهای ذینفع در شهر اصفهان نیاز است. بدین جهت ابتدا بازیگران کلیدی شناسایی شدند و سپس با ارزیابی عوامل کلیدی ازسوی 6 بازیگر کلیدی، عوامل نهایی تأثیرگذار در تبدیل شهر اصفهان به جهانشهر اسلامی با استفاده از مدل Mactor استخراج شد. این بازیگران شامل وزارت اقتصاد، سازمان بورس، وزارت علوم، وزارت راه و شهرسازی، سازمان میراث فرهنگی و وزارت نیروست. طبق یافتههای پژوهش، وزارت راه و شهرسازی با میزان 67/1 درصد بیشترین رقابتپذیری را داشته است. در مرتبۀ بعدی نیز وزارت اقتصاد با 30/1 درصد قرار دارد. همانگونه که مشاهده میشود شاخص رقابتپذیری و صلاحیت برای همۀ بازیگران همراستاست. بدین ترتیب که بازیگران با قدرت رقابتپذیری فراوان صلاحیت زیادی نیز دارند. میزان اثرگذاری مثبت وزارت راه و شهرسازی، وزارت اقتصاد و وزارت علوم به میزانهای 29 و 15 درصد بوده است که نشاندهندۀ فاصله آنها از دیگر بازیگران بوده است. درمقابل، کمترین مقدار اثرگذاری مربوط به سازمان بورس و وزارت نیرو به میزان 34 - درصد بوده است که گویای توانایی وزارت راه و شهرسازی و وزارت اقتصاد در اثرگذاری بر دیگر بازیگران بوده است؛ درنتیجه ازمیان 6 بازیگر اصلی درمیان نهادهای تأثیرگذاری داخلی، وزارت راه و شهرسازی و وزارت اقتصاد بیشترین سهم را در بسترسازی و زمینهچینی تبدیل شهر اصفهان به جهانشهر اسلامی دارند؛ بنابراین باتوجه به موقعیت ژئوپلیتیکی ایران و توانمندیهای شهر اصفهان، دولت باید درزمینۀ سرمایهگذاری در زیرساختهای ارتباطاتی منتهی به شهر اصفهان و تسهیل ورود سرمایهگذاران و نهادهای اقتصادی به این جهانشهر، اقدامات لازم را انجام دهد تا بهتدریج زمینۀ نفوذ قدرت فرماندهی شهرهای ایران بر دیگر شهرهای خاورمیانه مهیا شود. حال برای برنامهریزی توسعۀ جهانشهر اصفهان طبق نتایج پژوهش و براساس قابلیتهای ارتباطاتی اصفهان پیشنهادهای زیر ارائه میشود:
1) تقویت شبکۀ ارتباطات بینالمللی: طبق نقشههای ارائهشده، طرح یک جاده-یک کمربند کشور چین و طرح کریدور شمال-جنوب کشور، شبکۀ حملونقل ریلی و هوایی بینالمللی دولت ایران و مسئولان استانی باید براساس راهبرد توسعۀ ارتباطات منطقهای که منطبق با سیاست توسعۀ ارتباطات منطقهای دولت سیزدهم است، زمینۀ شکلگیری جهانشهرهای اسلامی را با مرکزیت اصفهان مهیا کنند تا درنتیجه، هزینۀ انزوای اقتصادی ایران را برای کشورهای غربی افزایش دهند.
2) بسترسازی شبکۀ جهانشهرهای اسلامی: دولت ایران میتواند با جادۀ ابریشم نو و شناسایی جهانشهرهای اسلامی شبکۀ جهانشهر اسلامی را طراحی کند و دربرابر نقشۀ شبکۀ نقاط آبی (Blue Dot Network) آمریکا که برای انزوای رقبای آسیایی خود طراحی شده است[3]، طرح جهانشهرهای اسلامی ارائه کند. ایران با ایجاد شبکۀ شهرهای اسلامی با محوریت جهانشهرهای اسلامی (Islamic global city) (IGC) میتواند از این فرصت برای تقویت اقتصاد خود بهره ببرد.
3) انتقال پایتخت سیاسی: باتوجه به انباشت کارکردهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و صنعتی در تهران و محصوریت طبیعی آن و شکلگیری چالشهای زیستمحیطی، اجتماعی و سیاسی باید کارکردهای آن در کلانشهرهای مرکزی انتقال یابد که اصفهان بهترین موقعیت تبدیلشدن به قطب سیاسی و ارتباطاتی کشور را دارد.
همچنین، در راستای پیشنهادهای ارائهشده، دولت باید صنایع سنگین و پرمصرف آب را از استان اصفهان به استانهای با منابع آبی کافی انتقال و در شیوههای کشت، اصلاحاتی در منطقه انجام دهد تا سه بحران بزرگ کمآبی، فرونشست زمین و آلودگی هوا که آیندۀ این جهانشهر را با چالشهای اساسی مواجه کرده، برطرف کند.
[1]. https://www.mehrnews.com/news/5626105/.html
[2]. Globalization and World Citiy (GaWC(
[3]. https://www.entekhab.ir/fa/news/624251
)
