نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار جغرافیا و برنامهریزی شهری، بخش جغرافیا، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
2 دانشیار ژئومورفولوژی، بخش جغرافیا، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
3 دانش آموختۀ کارشناسی ارشد رشتۀ جغرافیا و برنامهریزی روستایی، بخش جغرافیا، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
As awareness of various environmental issues grows and concerns about future environmental degradation increase, the role of human communities in promoting environmental sustainability has gained significant attention. Rural residents, integral to human communities due to their close connection with natural ecosystems, can play a vital role in environmental protection and support. This study aimed to expand the understanding of factors influencing pro-environmental behaviors by examining the impact of quality of life in rural areas. Quality of life is conceptualized as a 4-dimensional construct, encompassing "physical health", "psychological health", "social relationships", and "environment and facilities". Pro-environmental behaviors are defined as a 3-dimensional factor, including individual, social, and civic behaviors. The research focused on villages in Kavar Sub-province of Fars Province, with the unit of analysis being rural residents aged 18 years and older. Data were collected through a questionnaire and both one-sample T-tests and regression analyses were performed using SPSS software. The results from multiple regression analysis indicated that quality of life had a positive and significant effect on pro-environmental behaviors. The adjusted R-squared values for the impact of quality of life on individual, social, and civic dimensions of pro-environmental behaviors were 0.607, 0.387, and 0.432, respectively (p-value < 0.001). These findings suggested that a substantial portion of the variance in pro-environmental behaviors could be explained by variations in quality of life. Further research is recommended to identify additional factors influencing pro-environmental behaviors.
Keywords: Quality-of-life, Pro-environmental Behaviors, Rural Residents, Sustainable Development.
Introduction
The lives and activities of individuals and human communities have always impacted the environment. Many of these effects have driven productivity and resource consumption, but they have also led to significant environmental damage and destruction. Over the past few decades, the negative consequences of human activities on the environment have become so widespread and severe that they have sparked global and local concerns. As awareness of various environmental issues grows, so does the recognition of the role human communities play in promoting environmental sustainability. The frequency and persistence of harmful human behaviors have contributed to deteriorating environmental conditions, particularly in rural areas. Rural residents, integral to human communities and closely connected to the natural environment, can significantly contribute to environmental protection and support. Today, many villages face serious environmental threats. Pro-environmental behaviors among villagers can be crucial for achieving sustainable development. the existing literature on pro-environmental behaviors highlights a variety of factors influencing these actions. While environmental values and concerns may encourage pro-environmental behaviors, it appears that other motivations and structural factors play an even more significant role. To expand the understanding of factors influencing pro-environmental behaviors, this study examined the effect of quality of life on such behaviors in the rural areas of Kavar Sub-province located in Fars province, Iran.
Materials & Methods
This study was an applied research project aimed at exploring the effect of quality of life on pro-environmental behaviors in the rural areas of Kavar Sub-province of Fars province. It employed a descriptive-analytical approach to its methodology. Data were collected using both documentary and field methods. The statistical population comprised rural areas in Kavar Sub-province, with the unit of analysis being residents aged 18 years and older. According to the 2016 population and housing census, there were 41 rural settlements in Kavar Sub-province, home to a total of 41,756 individuals. Spatial sampling was performed based on two factors: population range of the villages and their spatial distribution. Ultimately, 15 villages were selected for the sample, including Shāh-e Shahidān, Lahkooh, Bāghān, Jalālābād, Ghanāt, Hoorbāf, Ābādeh Ābgarm, Dasht-e Shahrezā, Moorderāz, Hakavān, Arbābi Olyā, Dashtak, Serood, Forud, and Qasr-e Ahmad. Using Cochran's formula, the optimal sample size was determined to be 381 individuals. To ensure robustness, 421 questionnaires were completed. Sampling within each village was conducted using a simple probability sampling method. For data analysis, One-sample T-tests and regression analyses were performed by utilizing SPSS software. Quality of life was conceptualized based on the World Health Organization's quality of life questionnaire as a 4-dimensional construct, comprising "physical health", "psychological health", "social relationships", and "environment and facilities". Pro-environmental behaviors were defined as a 3-dimensional factor, including individual, social, and civic behaviors. The Cronbach's alpha coefficient for each dimension, as well as all variables, exceeded 0.70, indicating acceptable reliability.
To investigate the regression effect of quality of life on pro-environmental behaviors, we first examined the prerequisites for regression analysis. These prerequisites included a linear relationship between the independent and dependent variables, independence of observations, normality of errors, homogeneity of variance, and non-collinearity of independent variables. To assess the linearity of the relationship between the variables, scatter plots were created. The analysis revealed a clear linear pattern between the independent and dependent variables. Independence of observations was evaluated using the Durbin-Watson test, which produced a value within the acceptable range of 1.5 to 2.5, confirming the independence of observations. Normality of errors was assessed using the Kolmogorov-Smirnov and Shapiro-Wilk tests. The results indicated no significant difference between the distribution of errors and a normal distribution. Homogeneity of error variances as the 4th prerequisite for regression analysis was examined through scatter plots, which confirmed the homogeneity of residuals. Finally, the non-collinearity of independent variables was evaluated by calculating two indices: tolerance index and Variance Inflation Factor (VIF). A tolerance index above 0.4 and a VIF below 2.5 were considered acceptable. The results indicated very low and acceptable levels of collinearity among the independent variables.
Research Findings
The average quality of life among rural residents across the four dimensions exceeded the average level as follows: physical health (3.50), psychological health (3.61), social relationships (3.60), and environment and facilities (3.34). Results from the One-sample T-test indicated that the quality of life for rural residents significantly differed from the average, confirming it was indeed higher than the mean. Pro-environmental behaviors among rural residents were assessed across 3 dimensions: individual behaviors, social behaviors, and civic behaviors. Among these, individual behaviors had the highest average value at 3.58, while social behaviors averaged 3.45 and civic behaviors averaged 3.41. The One-sample T-test results revealed that the level of pro-environmental behaviors significantly differed from the assumed average and was higher than the mean. Multiple regression analysis showed that quality of life positively and significantly impacted all dimensions of pro-environmental behaviors, as well as the overall composite measure. The adjusted R-squared values for the effect of quality of life on pro-environmental behaviors in the individual, social, and civic dimensions were 0.607, 0.387, and 0.432, respectively (p-value < 0.001). These findings indicated that the substantial portion of the variance in pro-environmental behaviors could be attributed to variations in quality of life. Additionally, the regression coefficients for all quality of life variables—including physical health, psychological health, social relationships, and environment and facilities—were statistically significant and positive.
Discussion of Results & Conclusion
Various factors influence pro-environmental behaviors, many of which have been highlighted in previous studies. For instance, Golchubi Diva and Jalalian (2022) identified environmental awareness and knowledge as key factors, while Yazdani et al. (2021) emphasized the importance of health infrastructure availability. Darvish Noori et al. (2018) pointed to social justice, and Nabavi & Mokhtari Heshi (2019) focused on cultural capital. Miller et al. (2022) discussed general environmental attitudes, and Balundė et al. (2019) examined general environmental considerations. Additionally, Geng et al. (2015) highlighted the significance of bonding with nature as did Raymond et al. (2011) in their study of place attachment. Gosling and Williams (2010) also addressed the importance of bonding with nature in relation to pro-environmental behaviors. To further explore the factors influencing environmental protection behaviors, this study investigated the rural areas of Kavar Sub-province in Fars province and found that the quality of life among rural residents significantly affected individual, social, and civic pro-environmental behaviors. It is recommended that further research be conducted to identify additional factors influencing pro-environmental behaviors.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
زندگی و فعالیت انسان و اجتماعات انسانی همواره اثر‌هایی بر محیط زیست داشته است که بسیاری از این آثار در راستای بهره‌وری و مصرف منابع و گاهی آسیب و تخریب محیط بوده است. طی چند دهۀ اخیر، گسترۀ آثار منفی ناشی از زندگی و فعالیت انسان‌ها بر محیط زیست و ایجاد مسائل و مشکلات محیط زیستی آنچنان شدید و فراگیر بوده است که موج عظیمی از نگرانی‌های جهانی و محلی را ایجاد کرده است. بسیاری از مشکلات زیست محیطیِ امروز پیامدهای رفتارهای روزمرۀ مردم است. حمل‌و‌نقل، مصرف، دفع زباله و استفاده از انرژی از‌جمله رفتارهایی است که باید در راستای سازگار با محیط زیست تغییر کند. اگر‌چه بسیاری از مردم خود را «محیط‌گرا» می‌دانند، نگرش خود را به رفتار طرفدار محیط زیست تبدیل نمی‌کنند. یکی از دلایل ممکن است این باشد که انتخاب بین اقدام زیستمحیطی و انجام‌ندادن آن اغلب نوعی تضاد بین منافع فوری فردی و بلندمدت جمعی است (Nordlund & Garvill, 2002). رفتار طرفدار محیط زیست (PEB) (Pro-Environmental Behavior) به رفتاری اشاره دارد که طی آن از آسیب‌رسانی به محیط زیست اجتناب شود و یا رفتاری که برای محیط زیست منفعت داشته باشد (Ertz et al., 2016). توجه به مشکلات زیستمحیطی به پس از جنگ جهانی دوم باز‌می‌گردد. در دهه‌های 1950 و 1960 دانشمندان نگرانی خود را دربارۀ استفاده از حشره‌کش‌ها، آلودگی‌های روزافزون و زباله‌های هسته‌ای ابراز می‌کردند. فضای اجتماعی نیز به‌گونه‌ای بود که بدرفتاری با طبیعت بهعنوان رفتاری ناپسند بی‌درنگ در همه‌جا مورد اعتراض قرار می‌گرفت (مطلبی و احمدی، 1398، ص. 56). از این رو، در‌طول 30 سال گذشته بسیاری از روان‌شناسان محیطی و جامعه‌شناسان موانع انجام‌دادن رفتارهای محیط‌زیستی را بررسی کرده‌اند (Kollmuss & Agyeman, 2002).
فراوانی و تداوم رفتارهای مخرب انسان در‌قبال محیط زیست سبب شده است وضعیت محیط زیست در کشور شرایط نامطلوبی پیدا کند. نمود این رفتارهای نامطلوب محیط زیستی را در‌حوزه‌های مختلف از‌قبیل پسماند، آلودگی آب، مصرف بیش از حد انرژی، تخریب جنگل و غیره می‌توان دید (صالحی، 1399، ص. 3). این مسئله دربارۀ مناطق روستایی نیز صادق است. ساکنان نواحی روستایی بخش چشمگیری از جمعیت جهان و ایران را تشکیل می‌دهند که نظام زندگی، معیشت و فعالیت آنان همچنان پیوند تنگاتنگی با زمین و محیط طبیعی دارد؛ از این رو نقش روستانشینان در حفاظت از محیط زیست مهم است. روستانشینان با ترویج رفتارهای حامی محیط زیست گام مهمی در حصول توسعۀ پایدار بر‌می‌دارند. امروزه محیط زیست بسیاری از روستاهای کشور با تهدید‌های جدّی مواجه است که از‌جملۀ این تهدید‌ها می‌توان به گسترش بیابان، تخریب جنگل‌ها و مراتع، تغییر کاربری اراضی زراعی، پایین‌رفتن سطح آب سفره‌های زیرزمینی، رانش زمین و غیره اشاره کرد (مطیعی لنگرودی و یاری حصار، 1389، ص. 45). گسترش الگوی مصرف شهری و هجوم برخی منابع آلاینده‌ها به حریم روستاها و تغییر الگوی مصرف روستاییان از‌جمله عواملی است که زمینه‌های آلودگی محیط زیست روستاهای کشور را فراهم کرده است (صفا و همکاران، 1396، ص. 92).
شهرستان کوار واقع در استان فارس از‌جمله مناطقی در کشور است که با بسیاری از مسائل و مشکلات زیستمحیطی مذکور مواجه است. این شهرستان با وسعت 1083 کیلومتر مربع حدود 9/0 درصد سطح خشکی‌های استان فارس را به خود اختصاص داده است. 45 درصد از جمعیت شهرستان کوار ساکن نقاط روستایی هستند و این وضعیت حاکی از سهم زیاد نقاط روستایی در نظام سکونتگاهی شهرستان است. این شهرستان روی هم رفته 96 آبادی دارد که از این تعداد 44 آبادی با سکنه و 52 آبادی فاقد سکنه است (معاونت آمار و اطلاعات سازمان مدیریت و برنامهریزی استان فارس، 1401). دشت کوار به‌دلیل خاک بسیار مرغوب و حاصلخیز و برخورداری از آب دائمی رودخانۀ قره آغاج از مراکز مهم کشاورزی کشور است. شهرستان کوار از مراکز عمدۀ تولید شیر و گوشت در کشور است؛ به‌طوری که چند کارخانۀ تولید لبنیات و صدها واحد گاوداری بزرگ و کوچک صنعتی در این شهرستان در‌حال فعالیت هستند. این شهرستان کارخانه‌های دیگری از‌جمله کارخانۀ تولید خوراک دام و طیور و کارخانۀ قند و غیره را دارد. این شهرستان با احداث بزرگ‌ترین کارخانۀ فولاد بخش خصوصی در کوار به یکی از قطب‌های تولید فولاد تبدیل شده است (شهرداری و شورای اسلامی کوار، 1403). با‌وجود توسعۀ روزافزون کشاورزی و صنعتی جوانب زیستمحیطی فعالیت‌ها و امور مختلف زندگی در این شهرستان نیازمند توجه بیشتر است. همان‌طور که ذکر شد، شهرستان کوار با مشکلات زیستمحیطی متعدّدی مواجه است. حفر تعداد زیادی چاه و خسارت به ذخیرۀ آب‌های زیرزمینی، نبود سایت تفکیک زباله، روش‌های سنتی و نامناسب انباشت یا دفن زباله، آتش‌سوزی در طبیعت، جنگل‌ها و مراتع بر اثر سهل‌انگاری و بی‌احتیاطی افراد، آلودگی‌های ناشی از سوزاندن غیر‌اصولی زباله، قطع درختان و برداشت غیر‌مجاز چوب جنگل‌ها، سرازیر‌شدن پسماند برخی واحدهای صنعتی و کارگاهی به رودخانۀ قره آغاج و در‌نتیجه، آلودگی آب، هوا و خاک تنها بخشی از مشکلات محیط زیستی در محدودۀ شهرستان کوار است.
پیشینۀ پژوهشهای گسترده درزمینۀ رفتار طرفدار محیط زیست تنوع عواملی را برجسته می‌کند که بر رفتارهای مختلف زیستمحیطی تأثیر می‌گذارد. اگر‌چه ارزش‌های محیطی یا نگرانی‌ها به وضعیت محیط زیست ممکن است بر رفتار حامی محیط زیست اثر داشته باشد، به نظر می‌رسد انگیزه‌های دیگر و برخی عوامل ساختاری نقش بیشتری در این زمینه دارند (Whitmarsh & O'Neill, 2010). به همین دلیل، محققان در مطالعۀ عوامل مؤثر بر انجام‌دادن رفتارهای حامی محیط زیست متغیرهای مختلفی را بررسی کرده‌اند؛ مانند: متغیرهای جمعیت‌شناختی، نگرش زیستمحیطی، دانش زیستمحیطی، پیوند با طبیعت، تعلق مکانی، گرایش‌های دینی و مذهبی و غیره.
«کیفیت زندگی» یکی از عواملی است که کمتر در زمرۀ متغیرهای پیش‌بینِ رفتارهای حامی محیط زیست مطالعه شده است. در مطالعات قبلی بیشتر رضایت از کیفیت زندگی بهعنوان متغیر وابسته و بهعنوان تابعی از رفتار حامی محیط زیست مدل‌سازی شده است؛ در‌حالی که نقش رضایت از زندگی بهعنوان یک عامل تعیین‌کننده برای رفتار طرفدار محیط زیست تا حد زیادی در پیشینۀ موجود ناشناخته باقی مانده است. به‌طور مشابه، پژوهش‌هایی انجام شده است که در آن محققان نشان داده‌اند نگرانی‌ها و رفتارهای زیستمحیطی بر شادی تأثیر دارد؛ در‌حالی که محققان به اثر شادی بر رفتار محیطی کمتر توجه کرده‌اند. یک توجیه برای این غفلت این است که شادی، بیشتر بهعنوان یک معلول درک می‌شود تا علت (Sulemana, 2016). در مطالعات محدودی که Sulemana (2016) و Wang & Kang (2019) تأثیر رضایت از کیفیت زندگی را بر رفتار حامی محیط زیست بررسی کرده‌اند، اثر مثبت و معنادار رضایت از زندگی بر رفتار حامی محیط زیست تأیید شده است. با توجه به این یافته‌ها امکان درون‌زایی را نمی‌توان رد کرد؛ یعنی ممکن است یک علیت دو طرفه بین رضایت از زندگی و رفتار حامی محیط زیست وجود داشته باشد (del Saz Salazar & Pérez, 2021). از‌طرفی، محققان در پژوهشهای پیشین نشان داده‌اند که بسیاری از کنش‌ها و رفتارهای روستانشینان از‌جمله مهاجرت، تعلق مکانی، مشارکت مدنی و غیره به‌طور مستقیم و یا غیرمستقیم متأثر از سطح کیفیت زندگی آنهاست. نظر به اهمیت موضوع و با توجه به مطالب ذکر‌شده محققان در پژوهش حاضر اثر کیفیت زندگی را بر رفتارهای حامی محیط زیست در نواحی روستایی شهرستان کوار واقع در استان فارس بررسی کرده‌اند.
مبانی نظری پژوهش
حفاظت محیط زیست و اهمیت آن
در‌طول نیم قرن گذشته افزایش تولید‌های صنعتی، استخراج بی‌رویۀ منابع محیط و مصرف روزافزون در بخش خصوصی تأثیر مخربی بر محیط زیست گذاشته است. این موضوع به یکی از دغدغه‌های اصلی قرن بیست و یکم تبدیل شده است و در نتیجۀ آن، آگاهی از نیاز به اتخاذ رفتار طرفدار محیط زیست برای آینده‌ای پایدار در‌حال گسترش است (Carfora et al., 2017). مشکلات حاد محیط زیست باعث شده است که الزام‌هایی برای نحوۀ عملکرد شرکت‌ها و سازمان‌ها در ارتباط با محیط زیست مشخص شود؛ برای مثال، ضرورت دارد که شرکت‌ها مدل‌های تجاری سنتی و پیشین خود را به مدلی پایدار تغییر دهند و سیستم مدیریت رفتار زیست محیطی داشته باشند. سیستم مدیریت رفتار زیستمحیطی به مجموعه اقدام‌هایی گفته می‌شود که برای یک سازمان این امکان را فراهم می‌آورد تا تأثیر فعالیتهای خود را بر محیط زیست شناسایی، بررسی و ارزیابی کند و بتواند عملکرد زیست محیطی خود را بهبود ببخشد. در چهارچوب این سیستم می‌توان الزام‌های قانونی سازمان حفاظت محیط زیست و اقدام‌هایی همچون صرفه‌جویی در مصرف مواد و انرژی، کاهش ضایعات و افزایش بهره‌وری سازمان را تحقق بخشید (رجب‌پور، 1399).
با گسترش آگاهی‌ها راجع به اثر‌های منفی سبک زندگی مدرن بر محیط زیست لزوم تغییر رفتارها در راستای طرفداری و حمایت از محیط زیست به یکی از موضوعهای اصلی مهم در سیاست‌های زیستمحیطی و روان‌شناسی محیطی تبدیل شده است. برای توسعۀ رفتارهای سازگار با محیط زیست یک چارچوب نظری مشخص لازم است تا بتوان درزمینۀ مدیریت و تشویق رفتارهای طرفدار محیط زیست اقدام‌های مؤثری انجام داد (Sawitri et al., 2015). آموزش درزمینۀ محیط زیست می‌تواند تأثیر چشمگیری در تقویت فرهنگ زیستمحیطی و رسیدن به هدف‌های توسعۀ پایدار داشته باشد. هدف از آموزش محیط زیست شناخت وظایف انسان نسبت به مسائل محیط زیست، درک ارزش‌های زیستمحیطی، حمایت از دیدگاه‌های حفاظتی و عدالت اجتماعی و تلاش در جلوگیری از بروز مشکلات زیستمحیطی یا رفع آنهاست (جوکار و میردامادی، 1389، ص. 2). مدیریت مصرف آب و انرژی، حمل‌و‌نقل سبز و فناوری کم کربن از‌جمله عوامل کلیدی برای رشد اقتصادی پایدار و سازگار با محیط زیست است (سلطانی مقدس و خاتمی، 1399، ص. 112) که می‌توان با آموزش به‌صورت عمومی در جامعه گسترش داد.
رفتارهای حامی محیط زیست
محققان از اصطلاحات مختلفی برای توصیف رفتارهایی استفاده می‌کنند که به حفاظت از محیط زیست می‌پردازد؛ مانند رفتارهای حامی محیط زیست، رفتارهای مهم زیستمحیطی، رفتارهای مسئولانۀ محیطی و رفتارهای طرفدار محیط زیست (PEB) (Pro-Environmental Behavior). صرف نظر از تفاوت‌های جزئی در نام‌گذاری، این رفتارها حاکی از اقدام‌های آگاهانه‌ای است که فرد انجام می‌دهد تا تأثیر منفی فعالیتهای انسانی بر محیط را کاهش و یا کیفیت محیط را افزایش دهد (Sawitri et al., 2015). در یک تعریف کلی، رفتارهای حامی محیط زیست به آن دسته از رفتارهای انسان گفته می‌شود که در راستای حفظ محیط زیست، جلوگیری از تخریب محیط، عدم ایجاد اثر‌های منفی بر محیط زیست و استفادۀ پایدار از منابع طبیعی صورت پذیرد. این رفتارها شامل گسترۀ متنوعی از کنش‌ها و اقدام‌هایی مانند بازیافت، سیستم‌های حمل‌و‌نقل سازگار با محیط زیست (پیاده‌روی، استفاده از دوچرخه و حمل‌و‌نقل عمومی)، خرید یا استفاده از محصولات سبز و نظایر آنهاست (معتمدی و همکاران، 1399). در پژوهشهای گذشته در ابتدا PEB بهعنوان یک مفهوم تک‌بُعدی و مبتنی بر رفتارهای حوزۀ خصوصی افراد مفهوم‌پردازی شده بود. این رفتارها بیشتر به مصرف‌کنندگان مربوط است و مواردی مانند بازیافت، استفاده از حمل‌و‌نقل عمومی و خرید سازگار با محیط زیست را در‌بر‌می‌گیرد. محققان به‌تدریج به نوع دیگری از PEB توجه کردند که رفتارهای مرتبط با مشارکت مدنی است. در این راستا، اصطلاحاتی نظیر شهروند محیطی مطرح شد. از‌جمله اقدام‌های طرفدار محیط زیست در عرصۀ سیاسی- اجتماعی می‌توان به مشارکت در یک گروه محیط زیستی یا شرکت در تظاهرات یا اعتراض‌های مرتبط با مسائل زیستمحیطی اشاره کرد (Ertz et al., 2016). همان‌طور که اشاره شد، در بیشتر مطالعات در پیشینۀ روان‌شناسی محیطی بیشتر بر آن دسته از رفتارهای حامی محیط زیست تأکید شده است که در‌حوزۀ خصوصی رخ می‌دهد. باید توجه داشت که تمرکز صِرف بر رفتارهای مصرف‌کنندگان خانگی ممکن است موجب مغفول‌ماندن سایر انواع PEBکه اهمیت اکولوژیکی و اجتماعی زیادی دارند، شود (Larson et al., 2015). برخی محققان رفتارهای حامی محیط زیست را به سه گروه تقسیم‌بندی کرده‌اند: 1- رفتارهای حوزۀ عمومی مانند امضا‌کردن طومار در حمایت از محیط زیست؛ 2- رفتارهای حوزۀ خصوصی مانند بازیافت و خرید محصولات سبز؛ 3- رفتارهای حوزۀ سازمانی مانند مجموعه اقدام‌های اداره‌ها و سازمان‌ها در حمایت از محیط زیست. رفتارهای محیط زیستی حوزۀ سازمانی شامل در نظر گرفتن ظروفی برای تجمیع کاغذ، اشیا پلاستیکی و سایر پسماندهای قابل بازیافت از سایر دورریزها با هدف بازیافت آنها می‌شود (معتمدی و همکاران، 1399).
دیدگاه‌های مختلف دربارۀ حفاظت محیط زیست
رفتار انسان تحت‌تأثیر متغیرهای درونی مانند نگرش‌ها، ارزش‌ها و دانش و متغیرهای بیرونی است که جنبه‌هایی از محیط فیزیکی و اجتماعی یک فرد را نشان می‌دهد. برخی مدل‌های تصمیم‌گیری رفتاری برای افزایش درک عوامل تعیین‌کننده و فرآیندهای مؤثر بر رفتارهای مرتبط با محیط زیست ایجاد شده است (Hansmann & Binder, 2020). در تبیین رفتارهای حامی محیط زیست نظریه‌های مختلفی ارائه شده است؛ از‌قبیل نظریۀ رفتار برنامه‌ریزی‌شده (TPB) (Theory of Planned Behavior)، نظریۀ فعّال‌سازی هنجار و نظریۀ ارزش - عقیده - هنجار (نعیمی و همکاران، 1397، ص. 100). برمبنای نظریۀ رفتار برنامه‌ریزی‌شده، عوامل نگرش، هنجار ذهنی و کنترل رفتاری درک‌شده بهعنوان پیش‌بینی‌کنندۀ نیت و رفتار در‌نظر گرفته می‌شوند. بحث اصلی این نظریه این است که رفتار افراد متأثر از قصد و نیت یا تمایل‌های آنهاست و تمایل‌ها تحت‌تأثیر نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری درک‌شده قرار می‌گیرد (نگاهداری و همکاران، 1402).
مدل فعّال‌سازی هنجار (NAM) (Norm Activation Model) نیز اساس خوبی را برای بررسی رفتارهای طرفدار محیط زیست مانند بازیافت و صرفه‌جویی در انرژی فراهم می‌کند. شوارتز مدل فعّال‌سازی هنجار را در اواخر دهۀ 1960 پیشنهاد کرد و سپس در دهۀ 1970 اصلاحاتی در این مدل انجام داد (Sawitri et al., 2015). این مدل در دهۀ 1970 توسعه یافت و بر این نکته تأکید داشت که هنجارهای اجتماعی و رفتارهای مثبت محیطی در فرآیندهای آموزش و یادگیری اجتماعی به افراد منتقل می‌شود تا درنهایت، افراد آنها را درونی کنند. هنجارهای شخصی در‌صورتی که افراد مسئولیت خود را بشناسند و از عواقب اعمال خود آگاه باشند، رفتارهای محیطی مثبت را تحریک می‌کنند (Hansmann & Binder, 2020). بر‌اساس مدل فعّال‌سازی هنجار سه عامل پیش‌بین برای رفتار طرفدار اجتماعی عبارت است از: الف) آگاهی از پیامدها؛ ب) نسبت‌دادن مسئولیت؛ ج) هنجارهای شخصی. نظریۀ فعّال‌سازی هنجار استدلال می‌کند که آگاهی از پیامدهای بالقوۀ منفی و نسبت‌دادن مسئولیت شخصی هنجارهای شخصی را فعّال و مشخص می‌کند که آیا فرد برای جلوگیری از پیامدهای مضر اقدام می‌کند یا خیر؟ نظریۀ شوارتز حول محور آگاهی از پیامدها و مؤلفه‌های پذیرش مسئولیت و هنجارهای فردی می‌چرخد. این نظریه استدلال می‌کند که با افزایش آگاهی از پیامدها و پذیرش مسئولیت، احتمال افزایش هنجارهای شخصی افزایش می‌یابد. اگر محتوای هنجارهای یک فرد اقدامی را تجویز کند، آنگاه شخص برای جلوگیری از پیامدهای زیانبار مورد انتظار اقدام می‌کند. نظریۀ ارزش‌ها – باورها - هنجارها اینطور استدلال می‌کند که رفتار اجتماعی با فعّال‌کردن هنجارها تحریک می‌شود. این هنجارها از سه عامل سرچشمه می‌گیرد: الف) ارزش‌هایی که مبتنی بر دیدگاه‌ها و باورهای شخصی است؛ ب) اعتقاد به اینکه این ارزش‌ها در‌معرض تهدید است؛ ج) باورهایی که فرد می‌تواند برای کاهش تهدید و بازگرداندن آن ارزش‌ها اقدام کند. طبق این نظریه رفتارهای طرفدار محیط زیست از پذیرش ارزش‌های شخصی خاص نشئت می‌گیرد؛ یعنی باور به اینکه چیزهای مهم برای آن ارزش‌ها در‌معرض تهدید است و اقدام‌های صورت‌گرفتۀ فرد می‌تواند به کاهش تهدید و بازگرداندن ارزش‌ها کمک کند (Sawitri et al., 2015).
کیفیت زندگی و اندازه‌گیری آن
«کیفیت زندگی» (Quality of Life) مفهومی چندبُعدی است و تاکنون میان محققان این حوزه هم‌گرایی و اتفاق‌نظر کاملی دربارۀ مفهوم‌پردازی و تعریف عملیاتی آن حاصل نشده است. در‌واقع، برخی مفاهیم مانند کیفیت زندگی و رفاه برحسب شرایط زمانی، مکانی و هدف‌های ارزیابی تفسیرهای مختلفی دارند (Boncinelli et al., 2015). یکی از چالش‌های اصلی ارزیابی کیفیت زندگی ماهیت چندبُعدی آن است (Cagliero et al., 2011). کیفیت زندگی مفهومی فراتر از ابعاد اقتصادی و مؤلفه‌های مالی است. دامنۀ این مفهوم به ویژگی‌های محیطی و اجتماعی نیز دلالت دارد؛ از این رو در سنجش کیفیت زندگی باید طیف گسترده‌ای از شاخص‌ها بررسی و ارزیابی شود (Boncinelli et al., 2015). دیدگاه‌های مختلفی دربارۀ تعریف و تفسیر کیفیت زندگی وجود دارد. برخی محققان کیفیت زندگی را از‌منظر رفاه می‌نگرند. برخی استدلال می‌کنند که کیفیت زندگی با قابلیت شکوفایی توانایی‌های افراد در مسیر تحقق هدف‌هایشان مرتبط است. دیدگاه دیگر، کیفیت زندگی را به مفهوم تخصیص عادلانۀ امکانات و خدمات بین گروه‌های مختلف جامعه تلقی می‌کند. از منظری دیگر، کیفیت زندگی تنها زمانی مطلوب است که از مجموعۀ منابع به‌طور پایدار استفاده شود. در یک تعریف کلی، کیفیت زندگی را می‌توان توصیفی از وضعیت زندگی افراد دانست. به هر حال، بحث دربارۀ مفهوم‌پردازی کیفیت زندگی همچنان ادامه دارد (Cagliero et al., 2011). تاکنون مطالعات متعدّدی درزمینۀ کیفیت زندگی با اتخاذ رویکردهای مختلف و متنوعی انجام شده است؛ مانند رویکرد سلامت، رضایت از زندگی، شادی، رویکرد تأمین نیازها، رویکرد مدیریت منابع و غیره. اصطلاح «کیفیت زندگی» برای بیشتر مردم مترادف با خوبیِ زندگی، توانایی خوب زیستن و بهره‌مندی از یک زندگی موفق و شاد است. مفهوم کیفیت زندگی را نباید با مفهوم درآمد و استانداردهای کمّی زندگی اشتباه گرفت؛ زیرا علاوه بر اینها کیفیت زندگی به وضعیت سلامت جسمانی، ویژگی‌های روانی و جامعه‌شناختی افراد نیز اشاره دارد. به‌عبارتی، می‌توان گفت کیفیت زندگی ترکیبی از احساس و ادراک شادی، لذت، رفاه، موفقیت و رضایت است (Mohit, 2014).
رفاه فردی و اجتماعی و تأمین نیازهای مردم مبنایی اصلی برای بهزیستی و کیفیت زندگی است. کیفیت زندگی نسل حاضر و نسل‌های آینده یکی از موضوعهای اصلی مطرح‌شده در توسعۀ پایدار است. در پیشینۀ مطالعات کیفیت زندگی مدل‌های زیادی برای اندازه‌گیری کیفیت زندگی ارائه شده است. برخی از این مدل‌ها مبتنی بر جنبه‌های عینی و برخی دیگر مبتنی بر جنبه‌های ذهنی است. معیارهای عینی به‌گونه‌ای است که مستقل از ادراکات ذهنی افراد قابل اندازه‌گیری است و می‌توان آنها را بدون توجه به ارزیابی‌های ذهنی افراد سنجید؛ در‌حالی که معیارهای ذهنی به‌طور کامل، وابسته به قضاوت‌های ذهنی خود افراد دربارۀ جنبه‌های خاصی از زندگی است. علاوه‌بر مدل‌های عینی و ذهنی، مدل‌های ترکیبی نیز برای ارزیابی کیفیت زندگی پیشنهاد شده است که در‌بر‌دارندۀ هر دو گروه از معیارهای عینی و ذهنی است. ازنظر موضوعی نیز در‌حال حاضر گسترۀ جنبه‌های مورد اندازه‌گیری برای سنجش کیفیت زندگی طیف وسیعی از معیارها را در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیستمحیطی و غیره شامل می‌شود (Michalska-Żyła & Marks-Krzyszkowska, 2018). کیفیت زندگی به‌طور خلاصه به‌معنای وضعیت سلامت جسمانی، سلامت روانی، عملکرد فیزیکی، سازگاری با محیط، بهزیستی، شادی و رضایت از زندگی است. می‌توان گفت کیفیت زندگی درجه‌ای از احساس خوب داشتن است که رضایت یا نارضایتی فرد را از زمینه‌هایی از زندگی که برای وی مهم است، نشان می‌دهد. سازمان بهداشت جهانی کیفیت زندگی را بهعنوان ادراک افراد از موقعیت و وضعیت خود در زندگی و در ارتباط با نیازها، هدف‌ها، انتظار‌ها، استانداردها و نگرانی‌هایشان در چهارچوب فرهنگ و نظام ارزشی که در آن زندگی می‌کنند، تعریف کرده است (Rathnayake & Siop, 2015).
رابطۀ کیفیت زندگی و رفتارهای حامی محیط زیست
به نظر می‌رسد امروزه جوامع در سراسر جهان دریافته‌اند که باید فشارهای وارد‌شده بر محیط زیست ناشی از تولید و مصرف فراوان را کاهش دهند تا از زوال بیشتر اکوسیستم‌ها جلوگیری کنند. مسائل زیستمحیطی و زوال اکوسیستم‌ها یک نگرانی جدّی برای جوامع بشری در قرن بیست و یکم است؛ زیرا با کیفیت زندگی ارتباط نزدیکی دارد (Kaida & Kaida, 2016). رابطۀ مثبت بین کیفیت زندگی و رفاه ذهنی با رفتار طرفدار محیط زیست در پژوهشهای مختلف نشان داده شده است؛ اما نتایج این مطالعات در نمونه‌های بررسی‌شده یکسان نبوده است (Binder et al., 2020). یکی از مبناهای اصلی فرض‌کردن وجود رابطۀ میان رفتار پایدار اکولوژیکی و رفاه ذهنی، احساس تعهد به ایدئال‌های پایداری اکولوژیکی است. بدین ترتیب که زمانی که رفتار فرد با ایدئال‌های وی مطابقت داشته باشد، به‌ویژه دربارۀ موضوع‌هایی که بارِ احساسی دارد، مانند بقای کرۀ زمین، به‌احتمال نوعی احساس رضایتمندی در فرد ایجاد و در رفاه ذهنی وی نیز منعکس می‌شود (Jacob et al., 2009).
حدود سه دهۀ قبل، اینگلهارت استدلال کرده است که جوامع مرفّه‌تر نگرانی‌های زیستمحیطی بیشتر و تمایل بیشتری برای هزینه‌کردن درآمد خود برای جلوگیری از آلودگی محیط زیست نیز دارند. ضمن آنکه در داخل کشورها نیز افراد ثروتمندتر به محیط زیست اهمیت بیشتری می‌دهند (Inglehart, 1995). با این حال، هنگامی که اینگلهارت این فرضیه را با استفاده از داده‌های نظرسنجی بررسی کرد، نتایج مطالعه استدلال‌های وی را به‌طور کامل تأیید نکرد. او دریافت که برخی از کشورهایی که سطح بالایی از نگرانی‌های زیستمحیطی را نشان داده‌اند، در‌واقع، کشورهای در‌حال توسعه بودند. در‌نتیجه، او فرضیۀ «مشکلات عینی و ارزش‌های ذهنی» را پیشنهاد کرد که بیان می‌کند نگرانی‌های زیستمحیطی در کشورهای در‌حال توسعه نتیجۀ تجربه‌های مستقیم مردم با کیفیت پایین محیطی است (مسائل آب، آلودگی، و غیره). در‌مقابل، نگرانی زیستمحیطی در کشورهای توسعه‌یافته را می‌توان بهعنوان یک اثر غیرمستقیم ثروت توضیح داد (Sulemana, 2016). یکی از فرضیه‌هایی که ثروت را بهعنوان منبع نگرانی زیستمحیطی مطرح می‌کند، فرضیۀ رفاه یا ثروت است. در این زمینه برخی محققان مانندDiekmann & Franzen (1999)،Franzen (2003) و Franzen & Meyer (2010) کیفیت محیط زیست را یک کالای عمومی و عادی توصیف و استدلال کرده‌اند که افراد با افزایش درآمدشان کیفیت محیطی مطلوب‌تری را طلب خواهند کرد.Diekmann & Franzen (1999) با تجزیه‌و‌تحلیل داده‌های 21 کشور از برنامۀ بررسی اجتماعی بین‌المللی دریافتند که نُه متغیر از یازده متغیر مربوط به نگرانی زیستمحیطی که آنها بررسی کرده‌اند با سرانه تولید ناخالص ملی همبستگی مثبت و معناداری دارد.
پیشینۀ پژوهش
پژوهشهای مختلفی دربارۀ رفتارهای حامی محیط زیست و عوامل مؤثر بر آن انجام شده است که در‌ادامه به تعدادی از آنها اشاره شده است.
گلچوبی دیوا و جلالیان (1401) در پژوهشی با عنوان «مطالعۀ رفتار زیستمحیطی زنان روستایی با استفاده از تئوری ارزش - عقیده – هنجار: مطالعۀ موردی: روستای دیوا شهرستان بابل» به این نتیجه دست یافتند که حفاظت محیط زیست می‌تواند بهعنوان یک هنجار اعتقادی و اخلاقی مورد توجه قرار گیرد. همچنین، با افزایش آگاهی و دانش محیط زیستی زنان روستایی درزمینۀ شناخت اثر‌های فعالیت‌ها بر محیط زیست روستا می‌توان آثار منفی رفتارها و فعالیت‌ها را بر محیط زیست به حداقل رساند.
پوراشرف و همکاران (1401) در پژوهشی با عنوان «عوامل فردی و نگرش زیستمحیطی مشتریان در خرید محصولات دوستدار محیط زیست» رابطۀ بین عوامل فردی و تمایل به خرید محصولات دوستدار محیط زیست را بررسی کردند. محققان در بررسی این اثر نقش میانجی نگرش زیستمحیطی را نیز تشریح کردند. همچنین، محققان در تبیین عوامل فردی به مؤلفه‌هایی همچون شناخت، دانش و آگاهی فرد نسبت به محیط زیست، احساس مسئولیت اجتماعی، کنترل رفتاری درک‌شده، تأثیر دیگران، جهت‌گیری ارزشی و غیره اشاره کردند. نتایج این مطالعه نشان داده است بین عوامل فردی و تمایل افراد به خرید محصولات دوستدار محیط زیست رابطۀ معناداری وجود دارد. ضمن آنکه نقش میانجی نگرش زیست محیطی در این ارتباط معنادار بوده است.
یزدانی و همکاران (1400) در پژوهشی با عنوان «تحلیل آسیب‌شناسانۀ رفتار زیست‌محیطى شهروندان اردبیل با تأکید بر زباله‌پراکنى در دوران پاندمى کووید-19» به این نتیجه رسیدند که بسیارى از شهروندان کمبود یا ضعف خدمات مربوط به دفع زباله را یکى از دلایل مهم رفتار زباله‌پراکنى دانسته‌اند.
رجب‌پور (1399) پژوهشی با عنوان «مدیریت منابع انسانی سبز و رفتار سازگار با محیط زیست کارکنان با تأکید بر نقش سرمایۀ اجتماعی» انجام دادند. بر‌اساس یافته‌های این پژوهش مدیریت منابع انسانی سبز اثر مثبت و معناداری بر رفتار زیستمحیطی دارد؛ اما اثر سرمایۀ اجتماعی بر رفتار زیستمحیطی تأیید نشده است.
سلطانی مقدس و خاتمی (1399) در پژوهشی با عنوان «نقش معیشت کم کربن در حفاظت از محیط زیست روستایی: مطالعۀ موردی: دهستان باقران، شهرستان بیرجند» با بررسی داده‌های یک نمونۀ متشکل از 290 خانوار ساکن نواحی روستایی دهستان باقران از توابع شهرستان بیرجند به این نتیجه دست یافتند که محیط اجتماعی کم کربن، محیط کالبدی کم کربن و اقتصاد کم کربن نقش مؤثری در حفظ محیط زیست دارند. بر‌اساس نتایج این مطالعه دربارۀ هر‌یک از محیط‌های اجتماعی، کالبدی و اقتصادی به‌ترتیب نگرش صرفه‌جویی، مشاغل سبز و استفاده از وسایل نقلیۀ عمومی نقش مؤثری در حفاظت محیط زیست روستا داشته است.
درویش نوری و همکاران (1397) در پژوهشی با عنوان «بررسی همبستگی رفتارهای زیستمحیطی و عدالت اجتماعی با سبک زندگی زیستمحیطی» به این نتیجه رسیدند که بین دو متغیر عدالت اجتماعی و رفتارهای زیستمحیطی همبستگی معناداری وجود دارد.
نبوی و مختاری هشی (1397) در پژوهشی با عنوان «سرمایۀ فرهنگی و رفتارهای زیستمحیطی خانواده‌های تهرانی» به این نتیجه رسیدند که بین سرمایۀ فرهنگی خانواده‌ها و رفتار زیستمحیطی آنان رابطة مستقیمی وجود دارد.
نعیمی و همکاران (1397) در پژوهشی با عنوان «بررسی رفتار زیستمحیطی زنان روستایی حوضۀ آبخیز هلیل رود شهرستان جیرفت با استفاده از نظریۀ رفتار برنامه‌ریزی‌شده» به این نتیجه رسیدند که بین متغیرهای زمینه‌ای پژوهش (نگرش زیستمحیطی، هنجار ذهنی و کنترل رفتاری درک‌شده) و متغیر میانجی (نیت زیستمحیطی) رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد. همچنین، رابطۀ مثبت و معناداری بین نیت و رفتار زیستمحیطی زنان روستایی مطالعه‌شده وجود دارد.
صالحی و کریم‌زاده (1390) در پژوهشی با عنوان «بررسی رابطۀ دانش زیستمحیطی و رفتارهای زیستمحیطی» به این نتیجه رسیدند که بر‌خلاف بسیاری از پژوهشهای تجربی پیشین که در سایر مناطق جهان انجام شده است، در جامعۀ آماری بررسی‌شده در مناطق شهری شهرستان ارومیه بین دانش زیستمحیطی (دانش از‌نوع نظام‌مند و رفتاری) و رفتار زیستمحیطی (مصرف انرژی خانگی) رابطۀ معناداری وجود ندارد.
ادهمی و اکبرزاده (1390) در پژوهشی با عنوان «بررسی عوامل فرهنگی مؤثر بر حفظ محیط زیست شهر تهران: مطالعۀ موردی: مناطق 5 و 18 تهران» به این نتیجه رسیدند که عوامل فرهنگی شامل اخلاق اجتماعی، احساس مسئولیت، آموزش، ارزش‌های سنتی و دینی بر حفظ محیط زیست و انجام‌دادن رفتارهای حامی محیط زیست اثر دارند.
علاوه بر پژوهشهای داخلی پژوهشهای خارجی مختلفی درزمینۀ رفتارهای حامی محیط زیست و عوامل مؤثر بر آن انجام که در‌ادامه به تعدادی از آنها اشاره شده است.
میلر و همکاران در پژوهشی با عنوان «روابط بین نگرش‌های زیستمحیطی، کارایی زیستمحیطی و رفتارهای طرفدار محیط زیست در 11 کشور» به این نتیجه دست یافتند که نگرش‌های زیستمحیطی یک پیش‌بینی‌کنندۀ قوی برای رفتارهای حامی محیط زیست است (Miller et al., 2022).
بلیدورن و همکاران در پژوهشی با عنوان «نگرش‌های طرفدار محیط زیست، رفتارهای حامی محیط زیست مصرف‌کنندگان را پیش‌بینی می‌کند» داده‌های یک نمونۀ گسترده از جمعیت سوئیس را دربارۀ نگرش‌ها و رفتارهای حامی محیط زیست افراد تحلیل کردند. نتایج این مطالعه نشان داده است که تغییر در نگرش‌های افراد نسبت به محیط زیست و حفاظت آن تغییر در رفتارهای حامی محیط زیست را به دنبال دارد (Bleidorn et al., 2021).
سالازار و پرز پژوهشی با عنوان «بررسی اثر متمایز رضایت از زندگی بر رفتارهای حامی محیط زیست کم و هزینۀ بالا» انجام دادند. محققان با مطالعه روی نمونه‌ای از دانشجویان دانشگاه والنسیا در اسپانیا تأثیر رضایت از زندگی را بر رفتارهای حامی محیط زیست کم‌هزینه و پرهزینه بررسی کردند. نتایج این پژوهش نشان داده است که رضایت از زندگی تأثیر کمی قوی‌تر و چشمگیر‌تر بر رفتار حامی محیط زیست پرهزینه نسبت به رفتار طرفدار محیط زیست کم‌هزینه دارد. بر‌اساس یافته‌های این مطالعه درآمد خانواده پیش‌بینی‌کنندۀ بهتری برای رفتارهای پرهزینۀ حامی محیط زیست نسبت به رفتارهای کم‌هزینۀ حامی محیط زیست است (del Saz Salazar & Pérez, 2021).
چیالکوسکا و همکاران در مطالعه‌ای با عنوان «تأثیر ارزش های فرهنگی بر رفتار حامی محیط زیست» مدلی را برای تأثیر‌های فرهنگی بر رفتار مصرف‌کنندۀ طرفدار محیط زیست ارائه کردند. آنها نشان دادند که ارزش‌های فرهنگی بر رابطۀ بین نگرانی‌های زیستمحیطی و رفتار طرفدار محیط زیست تأثیر می‌گذارد و بدین ترتیب، آنچه را که با عنوان «شکاف سبز» (. Green gap) نامیده می‌شود، شکاف بین نیت‌ها و رفتار حامی محیط زیست را کاهش می‌دهد. این مطالعه اهمیت تفاوت‌های بین فرهنگی را در ترویج رفتارهای حامی محیط زیست برجسته می‌کند (Chwialkowska et al., 2020).
بالونده و همکاران در پژوهشی با عنوان «رابطۀ بین ملاحظات زیستمحیطی مردم و رفتار طرفدار محیط زیست در لیتوانی» به این نتیجه رسیدند که ملاحظه‌های زیستمحیطی عمومی مردم به‌طور مثبت با فعالیتهای زیستمحیطی مرتبط است (Balundė et al., 2019).
وانگ و کانگ پژوهشی با عنوان «آیا رضایت از زندگی برای رفتار طرفدار محیط زیست اهمیت دارد؟ شواهد تجربی از نظرسنجی عمومی چین» انجام دادند. محققان در این مطالعه با استفاده از داده‌های نظرسنجی عمومی اجتماعی در چین دریافتند که رضایت از زندگی تأثیر مثبتی بر رفتارهای خصوصی و عمومی حامی محیط زیست دارد ( Wang & Kang, 2019).
کارفورا و همکاران در پژوهشی با عنوان «اثرات تعدیلگر خودانگارۀ طرفدار محیط زیست بر نیات و رفتار حامی محیط زیست: یک مطالعۀ چندرفتاری» دریافتند که خودانگارۀ طرفدار محیط زیست افراد اثر رفتارهای قبلی را بر نیت‌ها و رفتارهای حامی محیط زیست تعدیل می‌کند (Carfora et al., 2017).
ارتز و همکاران در مطالعه‌ای با عنوان «بررسی رفتارهای طرفدار محیط زیست مصرف‌کنندگان: تجزیه‌و‌تحلیل عوامل زمینه‌ای، نگرش و رفتار» اثر عوامل زمینه‌ای شامل شغل، ثروت و قدرت درک‌شده را بر نگرش و رفتارهای حامی محیط زیست در دو بُعد رفتارهای خصوصی و رفتارهای مدنی بررسی کردند. یافته‌های این مطالعه نشان داده است که عوامل زمینه‌ای بر نگرش اثر مثبت و معناداری دارد. همچنین، اثر نگرش بر رفتارهای حامی محیط زیست مثبت و معنادار است؛ اما اثر عوامل زمینه‌ای بر رفتارها حامی محیط زیست به‌لحاظ آماری معنادار نیست (Ertz et al., 2016).
سولمانا پژوهشی با عنوان «آیا افراد شادتر تمایل بیشتری به قربانی‌کردن درآمد برای حفاظت از محیط زیست دارند؟» انجام داده است. او نگرانی برای محیط زیست و اهمیت رفتار محیط زیستی را در ارتباط با دو عامل تمایل برای دادن درآمد و تمایل به پرداخت مالیات بیشتر برای جلوگیری از آلودگی محیط زیست تعریف کرده است. وی با مطالعه روی نمونه‌ای متشکل از 7 کشور جنوب صحرا و 11 کشور توسعه‌یافته و با استفاده از مدل رگرسیون پروبیت ترتیبی نشان داد که رفتار حامی محیط زیست تابعی از شادی است. بدین ترتیب که افراد شادتر تمایل بیشتری به بخشیدن درآمد خود برای حفاظت از محیط زیست دارند (Sulemana, 2016).
کایدا و کایدا پژوهشی با عنوان «رفتار طرفدار محیط با بهزیستی ذهنی حال و آینده همبستگی دارد» انجام دادند. نتایج این مطالعه نشان داده است رفتار طرفدار محیط زیست می‌تواند نه‌تنها رفاه ذهنی فعلی را افزایش دهد، انتظار‌ها از رفاه ذهنی آینده را افزایش دهد ( Kaida & Kaida, 2016).
گنگ و همکاران در پژوهشی با عنوان «ارتباط با طبیعت و رفتارهای محیطی» به این نتیجه رسیدند که ارتباط با طبیعت نقش مثبتی در ترویج رفتار زیستمحیطی دارد و بر این اساس، روش‌هایی را برای تشویق رفتار طرفدار محیط زیست با افزایش ارتباط مردم با طبیعت پیشنهاد کردند (Geng et al., 2015).
تاکاهاشی و سلفا در مطالعه‌ای با عنوان «پیش‌بینی‌کننده‌های رفتار طرفدار محیط زیست در جوامع روستایی آمریکا» بر‌اساس تجزیه‌و‌تحلیل داده‌های یک نظرسنجی از 1088 نفر از ساکنان شش جامعۀ کوچک روستایی در کانزاس و آیووا دریافتند که نگرش‌های محیطی و دلبستگی به مکان قوی‌ترین عوامل پیش‌بینی‌کنندۀ رفتارهای حامی محیط زیست است. این در‌حالی است که عوامل رضایت از خدمات و رضایت از حاکمیت اجتماع پیش‌بینی‌کننده‌های چشمگیری نیست (Takahashi & Selfa, 2015).
رایموند و همکاران در پژوهشی با عنوان «اثر تعلق مکانی و نگرانی‌های هنجاری بر حفظ پوشش گیاهی بومی» به این نتیجه دست یافتند که تعلق مکانی به‌ویژه بُعد پیوند با طبیعت نقش مؤثری در تقویت متغیرهای پیش‌بین رفتارهای حامی محیط زیست دارد (Raymond et al., 2011).
گاسلین و ویلیامز پژوهشی با عنوان «ارتباط با طبیعت، تعلق مکانی و رفتار حفاظتی: بررسی نظریۀ ارتباط در‌میان کشاورزان» انجام دادند. نتایج نشان داد که بین احساس پیوند با طبیعت و حفظ پوشش گیاهی رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد؛ در‌حالی که بین تعلق مکانی و رفتارهای مدیریتی پوشش گیاهی رابطۀ معناداری مشاهده نشده است (Gosling & Williams, 2010).
جاکوب و همکاران پژوهشی با عنوان «بهزیستی شخصی و سیاره‌ای: مراقبۀ ذهن آگاهی، رفتار طرفدار محیط زیست و کیفیت زندگی شخصی در یک نظرسنجی از جنبش عدالت اجتماعی و پایداری زیستمحیطی» انجام دادند. محققان در این مطالعه با استفاده از داده‌های به‌دست‌آمده از پرسشنامه از یک نمونۀ 829 نفری رابطۀ بین رفتار پایدار اکولوژیکی (Ecologically Sustainable Behavior) و رفاه ذهنی (Subjective Well-being) را بررسی کردند. یافته‌های این پژوهش نشان داد که رفتار پایدار اکولوژیکی بر رفاه ذهنی اثر مثبت دارد (Jacob et al., 2009).
استگ و ولک در پژوهشی با عنوان «تشویق رفتار طرفدار محیط زیست: بررسی و تحقیق یکپارچه» به این نتیجه دست یافتند که کیفیت محیط به‌شدت به الگوهای رفتاری انسان بستگی دارد. آنها روان‌شناسی محیطی را برای درک و ترویج رفتارهای طرفدار محیط زیست مؤثر دانسته‌اند (Steg & Vlek, 2009).
کلموس و آگیمن در پژوهشی با عنوان «به شکاف تأمل نمایید: چرا مردم محیط زیستی رفتار می‌کنند و چه موانعی بر سر راه رفتار حامی محیط زیست وجود دارد؟» ضمن مرور چهارچوب‌های نظری برای توضیح شکاف بین دانش و آگاهی زیستمحیطی و انجام‌دادن رفتارهای طرفدار محیط زیست عوامل مؤثر را بر انجام‌دادن رفتارهای حامی محیط زیست تحلیل کردند. این عوامل عبارت است از: عوامل جمعیت‌شناختی، عوامل خارجی (عوامل نهادی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) و عوامل درونی (انگیزه، دانش محیط زیستی، آگاهی، ارزش‌ها، نگرش‌ها، احساسات، منبع کنترل، مسئولیت‌ها و ترجیحات) ( Kollmuss & Agyeman, 2002).
پیشتر رابطۀ کیفیت زندگی و رفتارهای حامی محیط زیست تشریح و همان‌طور که اشاره شد، مطالعات مختلفی درزمینۀ اثرگذاری و اثرپذیری کیفیت زندگی، درآمد، شادی، رفاه ذهنی و رضایت از زندگی در ارتباط با رفتارهای طرفدار محیط زیست انجام شده است. از میان آن دسته از پژوهش‌هایی که کیفیت زندگی، رفاه، رضایت از زندگی و غیره را بهعنوان متغیر مستقل و رفتارهای حامی محیط زیست را بهعنوان متغیر وابسته در‌نظر گرفته‌اند، می‌توان به del Saz Salazar & Pérez (2021)، Wang & Kang (2019) وSulemana (2016) اشاره کرد. در پژوهش حاضر نیز اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای حامی محیط زیست در نواحی روستایی شهرستان کوار بررسی شده است. در این مطالعه کیفیت زندگی طبق مفهوم‌پردازی که سازمان بهداشت جهانی ارائه کرده مشتمل بر چهار بُعد «سلامت جسمانی»، «سلامت روانی»، «روابط اجتماعی» و «محیط و امکانات» منظور شده است. شایان ذکر است که نجات و همکاران (1385) نسخۀ ایرانی پرسشنامۀ کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی (The World Health Organization Quality of Life) را پیشتر ترجمه و روایی‌سنجی کرده‌اند. رفتارهای حامی محیط زیست نیز در سه بُعد فردی، اجتماعی و مدنی بررسی شده است. نویسندگان دربارۀ متغیرها و مفهوم‌پردازی رفتارهای حامی محیط زیست متأثر از مطالعات Ertz et al. (2016)،Larson et al. (2015) و Whitmarsh & O'Neill (2010) بوده‌اند. اثر هر‌یک از ابعاد کیفیت زندگی بر هر‌یک از رفتارهای سه‌گانۀ حامی محیط زیست مطالعه شده است. مدل مفهومی پژوهش در شکل 1 نمایش داده شده است.
شکل 1: مدل مفهومی پژوهش (منبع: نویسندگان)
Fig 1: Research conceptual model
روش‌شناسی پژوهش
پژوهش حاضر به‌لحاظ هدف، کابردی و ازنظر ماهیت و روش، توصیفی- تحلیلی است که در آن اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای حامی محیط زیست در نواحی روستایی شهرستان کوار واقع در استان فارس بررسی شده است. داده‌های لازم پژوهش با استفاده از روش‌های اسنادی و میدانی گردآوری شده است. بدین ترتیب که برای تدوین چهارچوب نظری و تنظیم مجموعه شاخص‌ها و متغیرهای مرتبط با موضوع از مطالعات کتابخانه‌ای بهره‌گیری و برای گردآوری داده‌های لازم جهت بررسی روابط میان متغیرها از ابزار پرسشنامه استفاده شده است. جامعۀ آماری این مطالعه به‌لحاظ مکانی، نقاط روستایی واقع در شهرستان کوار و واحد تحلیل، روستانشینان 18 ساله و بزرگ‌تر است. بر‌اساس نتایج آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن کشور در سال 1395 تعداد 41756 نفر در 41 نقطۀ روستایی شهرستان کوار سکونت دارند. مطابق با تقسیمات کشوری مربوط شهرستان کوار مشتمل بر دو بخش مرکزی و طسوج است که روی هم رفته چهار دهستان شامل طسوج، فتح‌آباد، فرمشکان و کوار را در خود جای داده است. نمونه‌گیری مکانی بر‌اساس دو عامل طبقات جمعیتی روستاها و توزیع فضایی صورت گرفته است. بدین ترتیب که چهار طبقۀ جمعیتی شامل روستاهای با کمتر از 500 نفر جمعیت، 500 تا 999 نفر، 1000 تا 1999 نفر و 2000 نفر و بیشتر مشخص شد. مقرر شد دست‌کم یک‌سوم نقاط روستایی واقع در منطقۀ مطالعه‌شده در پیمایش میدانی منظور شود. بر این اساس، از طبقۀ جمعیتی کمتر از 500 نفر جمعیت، تعداد 6 روستا و از هر‌یک از سایر طبقات جمعیتی، تعداد 3 روستا مدنظر قرار گرفت. سپس کل محدودۀ شهرستان به سه حوزۀ شمالی، مرکزی و جنوبی تقسیم و تعداد روستاهای هر طبقۀ جمعیتی واقع در هر حوزه مشخص شد. آنگاه سهم هر حوزه از کل روستاهای هر‌یک از طبقات جمعیتی تعیین و درنهایت، نقاط روستایی نمونه با استفاده از روش احتمالی ساده مشخص شد. بدین ترتیب با عنایت به طبقات جمعیتی مذکور و با در نظر داشتن توزیع فضایی نقاط روستایی تعداد 15 روستا شامل شاه شهیدان، لهکوه، باغان، جلال‌آباد، قنات، هورباف، آباده آبگرم کوار، دشت شاهرضا، موردراز، هکوان، اربابی علیا، دشتک، سه رود، فرود و قصر احمد بهعنوان نمونه در‌نظر گرفته شد. مشخصات جمعیتی روستاها در جدول 1 و موقعیت جغرافیایی محدودۀ مطالعه‌شده در شکل 2 نشان داده شده است. با توجه به اینکه آمار دقیقی از جمعیت 18 ساله و بیشتر برای جامعۀ آماری مطالعه‌شده در‌دسترس نبود، حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران و با در نظر گرفتن توزیع 50 درصدی صفت در جامعه، سطح اطمینان 95 درصد و احتمال خطای 5 درصد محاسبه شد که برابر با 384 نفر است. در این پژوهش برای اطمینان بیشتر تعداد 421 پرسشنامه تکمیل شد. همچنین، برای انجام‌دادن نمونه‌گیری سهم جمعیتی هر‌یک از روستاهای مدنظر ملاک محاسبۀ حجم نمونه قرار گرفت و درنهایت، سهم هر روستا به همان نسبت در نمونه منظور شد. شایان ذکر است نمونه‌گیری در هر روستا با استفاده از روش نمونه‌گیری احتمالی ساده انجام شد. برای تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها و برحسب نوع و ویژگی داده‌ها و فرضیه‌های پژوهش از آزمون‌های آماری تی تک‌نمونه‌ای و تحلیل رگرسیون استفاده شده است. بدین منظور از نرم‌افزار SPSS نسخۀ 25 استفاده شد.
جدول 1: جمعیت روستاهای مطالعه‌شده و حجم نمونۀ مربوط
Table 1: Population of the studied villages and the corresponding sample size
|
ردیف |
نام بخش |
نام دهستان |
نام روستا |
جمعیت سال 1395 (نفر)* |
حجم نمونه |
|
1 |
طسوج |
طسوج |
شاه شهیدان |
430 |
11 |
|
2 |
|
|
لهکوه |
352 |
10 |
|
3 |
|
فتح‌آباد |
باغان |
2967 |
74 |
|
4 |
|
|
جلال‌آباد |
186 |
10 |
|
5 |
|
|
قنات |
803 |
20 |
|
6 |
|
|
هورباف |
1567 |
39 |
|
7 |
مرکزی |
فرمشکان |
آباده آبگرم کوار |
1643 |
41 |
|
8 |
|
|
دشت شاهرضا |
254 |
10 |
|
9 |
|
|
موردراز |
152 |
10 |
|
10 |
|
|
هکوان |
604 |
15 |
|
11 |
|
کوار |
اربابی علیا |
549 |
14 |
|
12 |
|
|
دشتک |
1664 |
41 |
|
13 |
|
|
سه رود |
280 |
10 |
|
14 |
|
|
فرود کوار |
2043 |
51 |
|
15 |
|
|
قصراحمد |
2636 |
65 |
منبع: سازمان مدیریت و برنامهریزی استان فارس، 1401
|
|
|
|
|
|
شکل 2: موقعیت جغرافیایی محدودۀ مطالعه‌شده (منبع: نویسندگان)
Fig 2: Geographical position of the studied area
متغیرهای مدنظر در این پژوهش در قالب سه بخش و به فرم پرسشنامه تدوین و بررسی شد. بخش اول شامل متغیرهای مربوط به مشخصات عمومی افراد شامل سن، جنس، وضعیت تأهل، وضعیت شغلی، نوع فعالیت اقتصادی، وضعیت شغلی ازنظر سازمان مربوط، سطح تحصیلات، محل تولد و بُعد خانوار است. در بخش دوم، متغیرهای کیفیت زندگی و در بخش سوم، متغیرهای مربوط به رفتارهای حامی محیط زیست منظور شد. پرسشنامۀ کیفیت زندگی برگرفته از پرسشنامۀ کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی (The World Health Organization Quality of Life) است که نجات و همکاران (1385) گونۀ ایرانی آن را ترجمه و روایی‌سنجی کرده‌اند. در این پرسشنامه کیفیت زندگی که در قالب چهار بُعد «سلامت جسمانی»، «سلامت روانی»، «روابط اجتماعی» و «محیط و امکانات» مفهوم‌پردازی شده، به‌ترتیب با 7، 6، 3 و 8 متغیر (گویه) معرفی شده است. ابعاد کیفیت زندگی و گویه‌های مربوط در جدول 2 ارائه شده است. کلیۀ گویه‌های کیفیت زندگی در قالب طیف لیکرت با گزینه‌های بسیار زیاد، زیاد، متوسط، کم و بسیار کم در پرسشنامه ارائه شد. پس از تکمیل پرسشنامه شاخص‌های چولگی و کشیدگی متغیرهای مطالعه‌شده محاسبه شد که همۀ آنها در بازۀ (1+ و 1-) قرار گرفت.
جدول 2: ابعاد و گویه‌های کیفیت زندگی
Table 2: Dimensions and items of quality-of-l
|
ابعاد |
ردیف |
گویه‌های کیفیت زندگی |
|
سلامت جسمانی |
1 |
چقدر از توانایی خود در انجام‌دادن فعالیتهای روزمرۀ زندگی راضی هستید؟ |
|
2 |
چقدر برای زندگی روزمره انرژی کافی دارید؟ |
|
|
3 |
درد جسمانی چقدر مانع انجام‌دادن کارهای لازم شما می‌شود؟ (م) |
|
|
4 |
برای انجام‌دادن فعالیتهای روزمرۀ زندگی چقدر به درمان‌های طبی نیازمند هستید؟ (م) |
|
|
5 |
میزان تحرک و چابکی خود را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ |
|
|
6 |
چقدر از کیفیت خواب و استراحت خود راضی هستید؟ |
|
|
7 |
چقدر از ظرفیت کاری خود رضایت دارید؟ |
|
|
سلامت روانی |
8 |
تا چه حد احساسات مثبت (شادی، امیدواری و...) دارید و از زندگی لذت می‌برید؟ |
|
9 |
به چه میزان از کیفیت زندگی معنوی خود رضایت دارید؟ |
|
|
10 |
کیفیت تفکر، یادگیری، حافظه و تمرکز خود را در چه سطحی می‌دانید؟ |
|
|
11 |
به چه میزان شکل ظاهری و بدن خود را دوست دارید و با آن راحت هستید؟ |
|
|
12 |
چقدر اعتماد به نفس دارید؟ |
|
|
13 |
چقدر دچار احساسات منفی (ناامیدی، اضطراب و افسردگی) می‌شوید؟ (م) |
|
|
روابط اجتماعی |
14 |
چقدر از روابط شخصی خود رضایت دارید؟ |
|
15 |
چقدر از روابط جنسی خود رضایت دارید؟ |
|
|
16 |
حمایت‌های خانواده، دوستان و نزدیکانتان به چه میزان رضایت‌بخش است؟ |
|
|
محیط و امکانات |
17 |
در زندگی روزمره چقدر احساس امنیت و ایمنی می‌کنید؟ |
|
18 |
محیط اطرافتان ازنظر آلودگی، شلوغی، ترافیک، هوا و ... تا چه حد سالم است؟ |
|
|
19 |
تا چه حد برای رفع نیازهای خود پول و منابع مالی کافی دارید؟ |
|
|
20 |
فرصت کسب اطلاعات و مهارت‌های جدید به چه میزان برای شما فراهم است؟ |
|
|
21 |
به چه میزان فرصت و امکان انجام‌دادن فعالیتهای تفریحی دارید؟ |
|
|
22 |
چقدر از شرایط مسکن و محل زندگی خود رضایت دارید؟ |
|
|
23 |
چقدر از دسترسی خود به خدمات بهداشتی و درمانی رضایت دارید؟ |
|
|
24 |
چقدر از وضعیت امکانات حمل‌و‌نقل و کیفیت رفت‌و‌آمد خود رضایت دارید؟ |
|
|
(م) متغیر معکوس |
||
منبع: نجات و همکاران، 1385
مجموعه متغیرهای منظور‌شده در پرسشنامۀ رفتارهای حامی محیط زیست از Ertz et al.(2016)، Larson et al. (2015) و Whitmarsh & O'Neill (2010) اقتباس شده است. رفتارهای حامی محیط زیست با سه بُعد «رفتارهای فردی»، «رفتارهای اجتماعی» و «رفتارهای مدنی» مفهوم‌پردازی شد. این ابعاد به‌ترتیب مشتمل بر 12، 6 و 5 متغیر (گویه) است. ابعاد رفتارهای حامی محیط زیست و گویه‌های مربوط در جدول 3 ارائه شده است. گویه‌های مندرج در پرسشنامۀ رفتارهای حامی محیط زیست نیز به‌صورت طیف لیکرت با گزینه‌های تقریباً همیشه، بیشتر مواقع، گاهی، به‌ندرت و هیچ وقت تنظیم شد. بررسی داده‌های حاصل از پرسشنامه نشان داد که شاخص‌های چولگی و کشیدگی متغیرهای مربوط به رفتارهای حامی محیط زیست در بازۀ (1+ و 1-) قرار دارند.
جدول 3: ابعاد و گویه‌های رفتارهای حامی محیط زیست
Table 3: Dimensions and items of pro-environmental behaviors
|
ابعاد |
ردیف |
گویه‌های رفتارهای حامی محیط زیست |
|
رفتارهای فردی |
1 |
مسافت‌های کوتاه را با پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری طی می‌کنم. |
|
2 |
تا حد امکان به‌جای اتومبیل شخصی از حمل‌و‌نقل عمومی استفاده می‌کنم. |
|
|
3 |
زباله‌های قابل بازیافت را از سایر زباله‌ها تفکیک می‌کنم. |
|
|
4 |
در مصرف آب (شست‌وشو، دوش‌گرفتن و مسواک‌زدن) صرفه‌جویی می‌کنم. |
|
|
5 |
در مصرف انرژی صرفه‌جویی می‌کنم. |
|
|
6 |
کالاهای سازگار با محیط زیست و با مصرف انرژی کمتر خریداری می‌کنم. |
|
|
7 |
در راستای حفظ محیط زیست به‌جای خرید حضوری اینترنتی خرید می‌کنم. |
|
|
8 |
در خریدهایم کالاهایی را خریداری می‌کنم که بسته‌بندی کمتری دارند. |
|
|
9 |
وسایل را تا جایی که امکان استفاده یا تعمیر دارند، دور نمی‌ریزم. |
|
|
10 |
به گیاهان و جانوران آسیب نمی‌رسانم. |
|
|
11 |
میوه‌ها و سبزیجاتی را خریداری می‌کنم که بدون سموم و مواد شیمیایی تولید شده است. |
|
|
12 |
در حرفه و فعالیتهای تخصصی‌ام حفظ محیط زیست برایم اولویت دارد. |
|
|
رفتارهای اجتماعی |
13 |
در اعتراض‌های محیط زیستی مسالمت‌آمیز شرکت می‌کنم. |
|
14 |
در فعالیتهای زیستمحیطی جمعی (درختکاری،جمع‌آوری زباله و..) شرکت می‌کنم. |
|
|
15 |
پست‌های مرتبط با محیط زیست را در رسانه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذارم. |
|
|
16 |
با دیگران دربارۀ موضوع‌ها و مسائل محیط زیست صحبت می‌کنم. |
|
|
17 |
تاکنون برای رسیدگی به یک مسئلۀ زیستمحیطی با دیگران همکاری کرده‌ام. |
|
|
18 |
اگر ببینم افرادی به محیط زیست صدمه می‌زنند، به آنها تذکر می‌دهم. |
|
|
رفتارهای مدنی |
19 |
به حمایت از سیاست یا مقرراتی رأی می‌دهم که بر محیط زیست تأثیر می‌گذارد. |
|
20 |
اگر بیانیه‌ای دربارۀ یک موضوع زیستمحیطی تنظیم شود، امضا می‌کنم. |
|
|
21 |
حاضرم برای کمک به حفاظت از محیط زیست محلی کمک مالی کنم. |
|
|
22 |
با سیاستگذاران و مسئولان راجع به مسائل محیط زیست صحبت می‌کنم. |
|
|
23 |
تاکنون دربارۀ یک مسئلۀ محیط زیستی به مسئولان محلی نامه نوشته‌ام. |
|
|
|
||
منبع: Ertz et al. (2016)، Larson et al. (2015) و Whitmarsh & O'Neill (2010)
ضریب آلفای کرونباخ برای هر‌یک از ابعاد مذکور و نیز برای کل متغیرها محاسبه شد. مقدار این ضریب در همۀ موارد بیشتر از 70/0 و پذیرفتنی است.
یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل
مشخصات عمومی پاسخگویان
نمونۀ مطالعه‌شده شامل 421 نفر است که بازۀ سنی آنها از 18 تا 87 متغیر است. میانگین سنی جمعیت نمونۀ پژوهش حدود 38 است. ازنظر ترکیب جنسی، جمعیت مطالعه‌شده شامل 214 زن و 207 مرد بوده است که به‌ترتیب معادل 8/50 درصد و 2/49 درصد از جمعیت نمونه را تشکیل داده‌اند. مدت سکونت پاسخگویان در روستای محل زندگی فعلی از یکسال تا 87 سال متغیر بوده است. میانگین مدت زمان سکونت در روستا نیز حدود 31 سال است. ترکیب پاسخگویان ازنظر وضعیت تأهل بدین ترتیب است: 20 درصد مجرد، 76 درصد متأهل ، 9/1 درصد بی‌همسر بر اثر متارکه و 1/2 درصد بی‌همسر بر اثر فوت همسر. از کل جمعیت نمونۀ پژوهش 3/42 درصد شاغل، 1/12 درصد بیکار، 1/7 درصد در‌حال تحصیل، 9/35 درصد خانه‌دار و 6/2 درصد بازنشسته بوده‌اند. ازنظر سطح تحصیلات، افراد با مدرک دیپلم با 9/31 درصد بیشترین فراوانی را داشته‌اند. در مرتبۀ بعد بیشترین فراوانی مربوط به افراد با تحصیلات راهنمایی و ابتدایی به‌ترتیب با 8/22 درصد و 6/22 درصد جمعیت نمونۀ پژوهش بوده است. پس از آنها افراد با سطح تحصیلات لیسانس، فوق دیپلم، فوق لیسانس و بالاتر به‌ترتیب 0/9 درصد، 0/5 درصد و 7/1 درصد جمعیت را شامل می‌شوند. 1/7 درصد افراد نیز بی‌سواد بوده‌اند. گفتنی است که از 421 نفر جمعیت نمونۀ پژوهش 282 نفر معادل 0/67 درصد در روستای محل زندگی فعلی‌شان و 139 نفر معادل 0/33 درصد در سکونتگاه دیگری متولد شده‌اند.
سطح کیفیت زندگی روستانشینان در نمونه و جامعۀ آماری
همان‌طور که پیشتر اشاره شد، کیفیت زندگی روستانشینان در این مطالعه بر‌اساس پرسشنامۀ کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی بررسی شده که مشتمل بر چهار بُعد اصلی شامل «سلامت جسمانی»، «سلامت روانی»، «روابط اجتماعی» و «محیط و امکانات» است. بررسی این ابعاد در جمعیت نمونۀ پژوهش نشان داد که میانگین کیفیت زندگی روستانشینان در هر‌یک از ابعاد چهارگانۀ مذکور از سطح متوسط بالاتر و بدین ترتیب است: سلامت جسمانی 50/3، سلامت روانی 61/3، روابط اجتماعی 60/3 و محیط و امکانات 34/3. مقدار‌های میانگین، کمینه، بیشینه و انحراف معیار هر‌یک از متغیرهای کیفیت زندگی در جدول 4 ارائه شده است.
جدول 4: آماره‌های متغیرهای کیفیت زندگی
Table 4: Descriptive statistics of quality-of-life variab les
|
شمارۀ گویه |
کمینه |
بیشینه |
میانگین |
انحراف معیار |
شمارۀ گویه |
کمینه |
بیشینه |
میانگین |
انحراف معیار |
|
1 |
1 |
5 |
24/3 |
36/1 |
13 |
1 |
5 |
23/3 |
30/1 |
|
2 |
1 |
5 |
23/3 |
58/1 |
14 |
1 |
5 |
37/3 |
37/1 |
|
3 |
1 |
5 |
63/3 |
27/1 |
15 |
1 |
5 |
98/2 |
39/1 |
|
4 |
1 |
5 |
21/4 |
94/0 |
16 |
1 |
5 |
33/3 |
23/1 |
|
5 |
1 |
5 |
17/4 |
95/0 |
17 |
1 |
5 |
36/3 |
27/1 |
|
6 |
1 |
5 |
51/3 |
17/1 |
18 |
1 |
5 |
09/4 |
05/1 |
|
7 |
1 |
5 |
49/2 |
31/1 |
19 |
1 |
5 |
90/3 |
08/1 |
|
8 |
1 |
5 |
32/3 |
22/1 |
20 |
1 |
5 |
80/3 |
01/1 |
|
9 |
1 |
5 |
04/4 |
19/1 |
21 |
1 |
5 |
58/3 |
17/1 |
|
10 |
1 |
5 |
08/4 |
35/1 |
22 |
1 |
5 |
11/3 |
35/1 |
|
11 |
1 |
5 |
78/3 |
21/1 |
23 |
1 |
5 |
18/2 |
35/1 |
|
12 |
1 |
5 |
95/3 |
07/1 |
24 |
1 |
5 |
84/3 |
03/1 |
|
|
|||||||||
منبع: مطالعات نگارندگان
در این مطالعه برای بررسی سطح کیفیت زندگی روستانشینان در جامعۀ آماری از آزمون تی تک‌نمونه‌ای استفاده شد که نتایج آن در جدول 5 ارائه شده است. ملاحظه می‌شود که برای تمامی ابعاد چهارگانۀ کیفیت زندگی و کیفیت زندگی کلی p-value < 0.001 است؛ بنابراین اینطور استنباط می‌شود که کیفیت زندگی روستانشینان در جامعۀ آماری تفاوت معناداری با سطح متوسط دارد و در‌واقع، از حد متوسط بالاتر است.
جدول 5: نتایج آزمون تی تک‌نمونه‌ای برای سطح کیفیت زندگی روستانشینان
Table 5: One-sample t-test results for the quality-of-life of rural residents
|
مقدار آزمون = 3 |
||||||
|
ابعاد / متغیرها |
آمارۀ t |
درجۀ آزادی |
سطح معناداری |
اختلاف میانگین |
95% فاصله اطمینان تفاوت |
|
|
کران پایین |
کران بالا |
|||||
|
سلامت جسمانی |
83/15 |
420 |
001/0> |
498/0 |
437/0 |
560/0 |
|
سلامت روانی |
68/18 |
420 |
001/0> |
610/0 |
546/0 |
675/0 |
|
روابط اجتماعی |
96/15 |
420 |
001/0> |
604/0 |
530/0 |
678/0 |
|
محیط و امکانات |
32/9 |
420 |
001/0> |
336/0 |
265/0 |
407/0 |
|
کیفیت زندگی کلی |
75/18 |
420 |
001/0> |
512/0 |
459/0 |
566/0 |
|
|
||||||
منبع: مطالعات نگارندگان
رفتارهای حامی محیط زیست روستانشینان در نمونه و جامعۀ آماری
همان‌طور که در تشریح مدل مفهومی پژوهش اشاره شد، در مطالعۀ حاضر رفتارهای حامی محیط زیست روستانشینان در قالب سه بُعد شامل رفتارهای فردی، رفتارهای اجتماعی و رفتارهای مدنی بررسی شده است. در‌میان این ابعاد بیشترین مقدار میانگین برابر با 58/3 و مربوط به رفتارهای فردی است. میانگین رفتارهای اجتماعی و رفتارهای مدنی نیز به‌ترتیب 45/3 و 41/3 است. میانگین مجموعه رفتارهای حامی محیط زیست نیز برابر با 48/3 محاسبه شده است. مقدار‌های میانگین، کمینه، بیشینه و انحراف معیار هر‌یک از متغیرهای رفتارهای حامی محیط زیست در جدول 6 ارائه شده است.
جدول 6: آماره‌های متغیرهای رفتارهای حامی محیط زیست
Table 6: Descriptive statistics of variables of pro-environmental behaviors
|
شمارۀ گویه |
کمینه |
بیشینه |
میانگین |
انحراف معیار |
شمارۀ گویه |
کمینه |
بیشینه |
میانگین |
انحراف معیار |
|
1 |
1 |
5 |
81/3 |
99/0 |
13 |
1 |
5 |
71/3 |
01/1 |
|
2 |
1 |
5 |
09/3 |
19/1 |
14 |
1 |
5 |
54/3 |
04/1 |
|
3 |
1 |
5 |
05/3 |
22/1 |
15 |
1 |
5 |
56/3 |
12/1 |
|
4 |
1 |
5 |
61/3 |
02/1 |
16 |
1 |
5 |
97/3 |
03/1 |
|
5 |
1 |
5 |
45/3 |
08/1 |
17 |
1 |
5 |
56/3 |
22/1 |
|
6 |
1 |
5 |
63/3 |
17/1 |
18 |
1 |
5 |
19/3 |
10/1 |
|
7 |
1 |
5 |
67/3 |
93/0 |
19 |
1 |
5 |
18/3 |
91/0 |
|
8 |
1 |
5 |
57/3 |
09/1 |
20 |
1 |
5 |
11/3 |
16/1 |
|
9 |
1 |
5 |
54/3 |
08/1 |
21 |
1 |
5 |
45/3 |
19/1 |
|
10 |
1 |
5 |
83/3 |
97/0 |
22 |
1 |
5 |
09/3 |
21/1 |
|
11 |
1 |
5 |
81/3 |
05/1 |
23 |
1 |
5 |
14/3 |
20/1 |
|
12 |
1 |
5 |
24/3 |
18/1 |
|
|
|
|
|
منبع: مطالعات نگارندگان
برای بررسی سطح رفتارهای حامی محیط زیست در جامعۀ آماری از آزمون تی تک‌نمونه‌ای استفاده شد که نتایج آن در جدول 7 ارائه شده است. آماره‌های ارائه‌شده در این جدول نشان می‌دهد که برای هر سه بُعد رفتارهای حامی محیط زیست و مجموعۀ رفتارها p-value < 0.001 است؛ در‌نتیجه اینطور استنباط می‌شود که در جامعۀ آماری نیز سطح رفتارهای حامی محیط زیست تفاوت معناداری با میانگین مفروض آزمون دارد و از سطح متوسط بالاتر است.
جدول 7: نتایج آزمون تی تک‌نمونه‌ای برای رفتارهای حامی محیط زیست روستانشینان
Table 7: One-sample t-test results for rural residents' pro-environmental behaviors
|
مقدار آزمون = 3 |
||||||
|
ابعاد / متغیرها |
آمارۀ t |
درجۀ آزادی |
سطح معناداری |
اختلاف میانگین |
95% فاصله اطمینان تفاوت |
|
|
کران پایین |
کران بالا |
|||||
|
رفتارهای فردی |
75/25 |
420 |
001/0> |
578/0 |
534/0 |
622/0 |
|
رفتارهای اجتماعی |
83/15 |
420 |
001/0> |
454/0 |
398/0 |
511/0 |
|
رفتارهای مدنی |
97/15 |
420 |
001/0> |
415/0 |
363/0 |
466/0 |
|
مجموعه رفتارها |
80/20 |
420 |
001/0> |
483/0 |
437/0 |
528/0 |
منبع: مطالعات نگارندگان
اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای حامی محیط زیست روستانشینان
در این پژوهش برای بررسی اثر بر رفتارهای حامی محیط زیست روستانشینان در محدودۀ مطالعه‌شده از تحلیل رگرسیون چندگانه با رعایت پیش‌شرط‌های این آزمون استفاده شد. بدین ترتیب که متغیرهای مربوط به ابعاد چهارگانۀ کیفیت زندگی شامل «سلامت جسمانی»، «سلامت روانی»، «روابط اجتماعی» و «محیط و امکانات» بهعنوان متغیرهای مستقل و رفتارهای حامی محیط زیست بهعنوان متغیر وابسته در‌نظر گرفته شد. با توجه به اینکه در این پژوهش اثر کیفیت زندگی بر هر گروه از رفتارهای حامی محیط زیست به‌طور جداگانه در هر‌یک از ابعاد فردی، اجتماعی و مدنی مدنظر است، تحلیل رگرسیون به‌طور جداگانه برای یکایک این ابعاد انجام گرفت.
اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای فردی حامی محیط زیست
برای بررسی اثر رگرسیونی کیفیت زندگی بر رفتارهای فردی حامی محیط زیست در ابتدا پیش‌شرط‌های تحلیل رگرسیون بررسی شد. یکی از این پیش‌شرط‌ها خطی‌بودن رابطۀ بین متغیر مستقل و وابسته است. برای بررسی خطی‌بودن رابطۀ بین متغیرها نمودار پراکندگی ترسیم و ملاحظه شد که الگوی خطی بین متغیرهای مستقل و وابسته حاکم است (شکل 3).
|
|
شکل 3: نمودار پراکندگی خط رگرسیون رفتارهای فردی حامی محیط زیست (منبع: مطالعات نگارندگان)
Fifg 3: Scatter plot of the regression line of individual pro-environmental behaviors
یکی دیگر از پیش‌شرط‌های انجام‌دادن تحلیل رگرسیون استقلال مشاهده‌ها یا مستقل‌بودن باقی‌مانده‌های همجوار است. برای بررسی استقلال مشاهده‌ها از آزمون دوربین-واتسون (Durbin-Watson) استفاده شد. نتایج نشان داد که مقدار این شاخص برابر با 741/1 است. از آنجا که بازۀ عددی پذیرفتنی برای مقدار دوربین-واتسون بین 5/1 تا 5/2 است، می‌توان نتیجه گرفت که استقلال مشاهده‌ها تا حد زیادی برقرار است. پیش‌شرط بعدی نرمال‌بودن خطاهاست که برای بررسی آن از آزمون کلموگروف-اسمیرنوف و شاپیرو-ویلک استفاده شد. سطح معناداری به‌دست‌آمده برای آزمون کلموگروف-اسمیرنوف برابر با 078/0 و برای آزمون شاپیرو-ویلک برابر با 082/0 است؛ از این رو کمبود تفاوت معنادار توزیع خطاها با توزیع نرمال تأیید می‌شود.
همگن‌بودن واریانس خطاها بهعنوان پیش‌شرط چهارم تحلیل رگرسیون با ترسیم نمودار پراکندگی بررسی شد. همان‌طور که در شکل 4 مشاهده می‌شود، همگنی واریانس خطاها یا باقی‌مانده‌ها برقرار است.
|
|
شکل 4: نمودار پراکندگی مقدار‌های پیش‌بینی‌شده در‌برابر خطاها (متغیر وابسته: رفتارهای فردی حامی محیط زیست)
(منبع: مطالعات نگارندگان)
Fig 4: Scatter plot of predicted values versus errors (The dependent variable: Individual pro-environmental behaviors)
پیش‌شرط پنجم، یعنی وضعیت هم‌خطی در‌بین متغیرهای مستقل با محاسبۀ دو شاخص بررسی شد: «شاخص تحمل» و «عامل تورم واریانس VIF» (Variance Inflation Factor). مقدار‌های بالاتر از 4/0 محدودۀ مناسب و مطلوب شاخص تحمل است. مقدار‌های کمتر از 5/2 وضعیت مطلوب برای VIF نیز است. در پژوهش حاضر شاخص تحمل محاسبه‌شده برای متغیرهای مستقل بدین شرح است: سلامت جسمانی 661/0، سلامت روانی 537/0، روابط اجتماعی 615/0 و محیط و امکانات 627/0. عامل تورم واریانس نیز برای هر‌یک از متغیرهای «سلامت جسمانی»، «سلامت روانی»، «روابط اجتماعی» و «محیط و امکانات» به‌ترتیب 513/1، 864/1، 627/1 و 596/1 است. مقایسۀ مقدار‌های مذکور با مقدار‌های مناسب توصیه‌شده برای تحلیل رگرسیون نشان می‌دهد که هم‌خطی متغیرهای مستقل کم و مطلوب است.
مقدار ضریب رگرسیون برای اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای فردی حامی محیط زیست برابر با 781/0 است و این نتیجه بیانگر آن است که متغیرهای مستقل، یعنی ابعاد چهارگانۀ کیفیت زندگی می‌توانند تا حد زیادی رفتارهای فردی حامی محیط زیست را تبیین کنند. ضریب تعیین مربوط برابر با 610/0 است و این ضریب حاکی از آن است که 0/61 درصد از واریانس رفتارهای فردی حامی محیط زیست با واریانس کیفیت زندگی قابل تبیین است. ضریب تعیین تعدیل‌شده برابر با 607/0 است. برای بررسی معناداری آماری ضرایب نتایج مربوط به تحلیل واریانس در مدل رگرسیون (ANOVA) مطالعه شد. با توجه به اینکه p-value < 0.001 می‌توان نتیجه گرفت که اثر همزمان چهار بُعد کیفیت زندگی، یعنی سلامت جسمانی، سلامت روانی، روابط اجتماعی و محیط و امکانات بر رفتارهای فردی حامی محیط زیست معنادار است. با توجه به اینکه این نتایج مربوط به اثر جمعی چهار متغیر مستقل مذکور است، برای بررسی نقش هر‌یک از این متغیرها در تبیین متغیر وابسته، ضرایب رگرسیون مربوط به هر‌یک از ابعاد چهارگانۀ کیفیت زندگی مطالعه شد. بر‌اساس نتایج ارائه‌شده در جدول 8 اثر هر چهار متغیر کیفیت زندگی بر رفتارهای فردی حامی محیط زیست معنادار است (p-value < 0.001). در‌میان ابعاد مختلف کیفیت زندگی بیشترین مقدار ضریب بتای استاندارد مربوط به متغیر سلامت روانی و برابر با 381/0 است. پس از آن متغیر روابط اجتماعی با ضریب بتای استاندارد 258/0 قرار دارد. متغیرهای سلامت جسمانی و محیط و امکانات نیز به‌ترتیب با ضرایب بتای استاندارد 175/0 و 152/0 در مراتب بعدی قرار دارند. برای تشخیص تفاوت ضرایب رگرسیون مذکور فواصل اطمینان ضرایب بتا مورد توجه قرار گرفت و نتیجۀ آن نشان داد که ضریب تأثیر متغیر سلامت روانی تفاوت معنادار با اثر مربوط به سایر متغیرهای مستقل دارد؛ ولی ضرایب تأثیر متغیرهای سلامت جسمانی، روابط اجتماعی و محیط و امکانات تفاوت معناداری با یکدیگر ندارند.
جدول 8: ضرایب اثر رگرسیون کیفیت زندگی بر رفتارهای فردی حامی محیط زیست
Table 8: Regression coefficients of quality of life on individual pro-environmental behaviors
|
مدل |
ضرایب غیر استاندارد |
ضرایب استاندارد بتا |
آمارۀ t |
سطح معناداری Sig. |
95% فواصل اطمینان برای ضریب بتا |
||
|
بتا |
خطای استاندارد |
کران پایین |
کران بالا |
||||
|
ثابت |
330/1 |
091/0 |
|
576/14 |
000/0 |
150/1 |
509/1 |
|
سلامت جسمانی |
124/0 |
027/0 |
175/0 |
640/4 |
000/0 |
072/0 |
177/0 |
|
سلامت روانی |
262/0 |
029/0 |
381/0 |
119/9 |
000/0 |
205/0 |
318/0 |
|
روابط اجتماعی |
153/0 |
023/0 |
258/0 |
615/6 |
000/0 |
108/0 |
199/0 |
|
محیط و امکانات |
095/0 |
024/0 |
152/0 |
944/3 |
000/0 |
048/0 |
142/0 |
منبع: مطالعات نگارندگان
همان‌طور که اشاره شد، نتایج تحلیل داده‌ها نشان داد که در‌بین ابعاد مختلف کیفیت زندگی، سلامت روانی بیشترین تأثیر را بر رفتارهای حامی محیط زیست دارد. در این مطالعه سلامت روانی با متغیرهای احساسات مثبت نظیر شادی، امیدواری و غیره، احساسات منفی مانند ناامیدی، اضطراب و افسردگی، کیفیت زندگی معنوی، کیفیت تفکر، یادگیری، حافظه، تمرکز و اعتماد به نفس مفهوم‌پردازی شده است. رفتارهای فردی حامی محیط زیست مانند صرفه‌جویی در مصرف آب و انرژی و اهمیت‌دادن به حفظ محیط زیست در امور مختلف زندگی حاصل آگاهی، ادراک و نگرش افراد است. این آگاهی، ادراک و نگرش نیز به سهم خود متأثر از کارکرد روان افراد است. بر این اساس، سلامت روانی افراد بر رفتارهای فردی حامی محیط زیست اثرگذار است. نتایج مطالعه نشان داد که علاوه‌بر سلامت روانی سایر ابعاد کیفیت زندگی شامل سلامت جسمانی، روابط اجتماعی و محیط و امکانات نیز اثر مثبت و معناداری بر رفتارهای فردی حامی محیط زیست دارند. سلامت جسمانی در پیوند با سلامت روانی انجام‌دادن برخی رفتارهای محیط زیستی را امکان‌پذیر و تسهیل می‌کند. روابط اجتماعی انگیزۀ این رفتارها را افزایش می‌دهد و محیط و امکانات نیز شرایط و زمینه‌های لازم را برای انجام‌دادن رفتارهای حامی محیط زیست فراهم می‌کند.
اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای اجتماعی حامی محیط زیست
پیش‌شرط‌های تحلیل رگرسیون برای اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای اجتماعی حامی محیط زیست بررسی شد. بر‌اساس نمودار پراکندگی (شکل 5) پیش‌شرط نخست مبنی بر خطی‌بودن رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته تأیید شد.
|
|
شکل 5: نمودار پراکندگی خط رگرسیون رفتارهای اجتماعی حامی محیط زیست (منبع: مطالعات نگارندگان)
Fifg 5: Scatter plot of the regression line of social pro-environmental behaviors
پیش‌شرط بعدی استقلال مشاهده است که با آزمون دوربین-واتسون سنجیده شد. مقدار محاسبه‌شده برای این شاخص برابر با 655/1 است که در بازۀ پذیرفتنی قرار دارد؛ از این رو استقلال مشاهده‌ها تأیید می‌شود. نتایج بررسی نرمال‌بودن خطاها بهعنوان پیش‌شرط سوم تحلیل رگرسیون با آزمون کلموگروف-اسمیرنوف و شاپیرو-ویلک نشان داد که سطح معناداری به‌دست‌آمده برای آزمون‌های مذکور به‌ترتیب برابر با 073/0 و 075/0 است؛ از این رو کمبود تفاوت معنادار توزیع خطاها با توزیع نرمال تأیید می‌شود. همگن‌بودن واریانس خطاها پیش‌شرط دیگری برای اعتبار نتایج تحلیل رگرسیون است که با ترسیم نمودار پراکندگی بررسی شد. با توجه به نمودار پراکندگی مقدار‌های پیش‌بینی‌شده در‌برابر خطاها (شکل 6) می‌توان نتیجه گرفت که همگنی واریانس خطاها یا باقی‌مانده‌ها برقرار است.
|
|
شکل 6: نمودار پراکندگی مقدار‌های پیش‌بینی‌شده در‌برابر خطاها (متغیر وابسته: رفتارهای اجتماعی حامی محیط زیست)
(منبع: مطالعات نگارندگان)
Fig 6: Scatter plot of predicted values versus errors (The dependent variable: Social pro-environmental behaviors)
پیش‌شرط بعدی، یعنی وضعیت هم‌خطی بین متغیرهای مستقل با محاسبۀ شاخص تحمل و عامل تورم واریانس بررسی شد. همان‌طور که پیشتر ذکر شد، وضعیت متغیرهای مورد مستقل مطالعه‌شده ازنظر دو شاخص مذکور مطلوب است.
مقدار ضریب رگرسیون برای اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای اجتماعی حامی محیط زیست برابر با 627/0 است و این نتیجه بیانگر آن است که متغیرهای مستقل، یعنی ابعاد چهارگانۀ کیفیت زندگی می‌توانند در‌سطح متوسط رفتارهای اجتماعی حامی محیط زیست را تبیین کنند. ضریب تعیین مربوط برابر با 393/0 است که نشان می‌دهد 3/39 درصد از واریانس رفتارهای اجتماعی حامی محیط زیست با واریانس کیفیت زندگی قابل تبیین است. بر‌اساس نتایج این تحلیل ضریب تعیین تعدیل‌شده برابر با 387/0 است. بر‌اساس نتایج تحلیل واریانس در مدل رگرسیون (ANOVA)، p-value < 0.001 می‌توان نتیجه گرفت که اثر همزمان چهار بُعد کیفیت زندگی، یعنی «سلامت جسمانی»، «سلامت روانی»، «روابط اجتماعی» و «محیط و امکانات» بر رفتارهای اجتماعی حامی محیط زیست معنادار است. با توجه به اینکه نتایج ذکر‌شده مربوط به اثر جمعی چهار متغیر مستقل، یعنی متغیرهای کیفیت زندگی است، نقش اختصاصی هر‌یک از این متغیرها در تبیین متغیر وابسته، یعنی رفتارهای اجتماعی حامی محیط زیست نیز بررسی شد. بر‌اساس نتایج ارائه‌شده در جدول 9 اثر هر چهار متغیر کیفیت زندگی بر رفتارهای اجتماعی حامی محیط زیست معنادار است؛ به ترتیبی که برای متغیرهای سلامت روانی، روابط اجتماعی و محیط و امکانات p-value < 0.001 و برای متغیر سلامت جسمانی p-value = 0.008. است. در‌میان ابعاد مختلف کیفیت زندگی بیشترین مقدار ضریب بتای استاندارد مربوط به متغیر سلامت روانی و برابر با 264/0 است. پس از آن، متغیر روابط اجتماعی با ضریب بتای استاندارد 219/0 قرار دارد. متغیرهای محیط و امکانات و سلامت جسمانی نیز به‌ترتیب با ضرایب بتای استاندارد 173/0 و 125/0 در مراتب بعدی قرار دارند. برای تشخیص تفاوت ضرایب رگرسیون مذکور فواصل اطمینان ضرایب بتا مورد توجه قرار گرفت و نتیجۀ آن نشان داد که ضرایب تأثیر متغیرهای مستقل تفاوت معناداری با یکدیگر ندارند.
جدول 9: ضرایب اثر رگرسیون کیفیت زندگی بر رفتارهای اجتماعی حامی محیط زیست
Table 9: Regression coefficients of quality of life on social pro-environmental behaviors
|
مدل |
ضرایب غیر استاندارد |
ضرایب استاندارد بتا |
آمارۀ t |
سطح معناداری Sig. |
95% فواصل اطمینان برای ضریب بتا |
||
|
بتا |
خطای استاندارد |
کران پایین |
کران بالا |
||||
|
ثابت |
159/1 |
146/0 |
|
948/7 |
000/0 |
872/0 |
445/1 |
|
سلامت جسمانی |
114/0 |
043/0 |
125/0 |
662/2 |
008/0 |
030/0 |
198/0 |
|
سلامت روانی |
232/0 |
046/0 |
264/0 |
063/5 |
000/0 |
142/0 |
322/0 |
|
روابط اجتماعی |
166/0 |
037/0 |
219/0 |
503/4 |
000/0 |
094/0 |
239/0 |
|
محیط و امکانات |
138/0 |
038/0 |
173/0 |
581/3 |
000/0 |
062/0 |
213/0 |
منبع: مطالعات نگارندگان
روی هم رفته، نتایج تحلیل اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای اجتماعی حامی محیط زیست نشان داد که هر‌یک از ابعاد چهارگانۀ کیفیت زندگی شامل سلامت جسمانی، سلامت روانی، روابط اجتماعی و محیط و امکانات با شدت اثر مشابهی رفتارهای اجتماعی حامی محیط زیست را تحت‌تأثیر خود قرار می‌دهند. در این مطالعه رفتارهای اجتماعی حامی محیط زیست با مجموعه‌ای از متغیرها شامل شرکت در فعالیتهای زیستمحیطی جمعی مانند درختکاری، جمع‌آوری زباله و غیره، صحبت با دیگران دربارۀ موضوعات و مسائل محیط زیست، همکاری با دیگران برای رسیدگی به مسائل زیستمحیطی، شرکت در اعتراض‌های محیط زیستی مسالمت‌آمیز، ترویج آگاهی‌های محیط زیستی با رسانه‌های اجتماعی و جلوگیری از آسیب‌زدن افراد به محیط زیست مفهوم‌پردازی شده است. بر‌اساس یافته‌های این پژوهش سلامت جسمانی که یکی از ضرورت‌های بنیادین برای کلیۀ فعالیت‌هاست، می‌تواند دایرۀ فعالیتهای محیط زیستی انسان را از سطح فردی به سطح اجتماعی گسترش دهد. سلامت روانی نیز با جهت‌دهی افکار و نگرش افراد تمایل آنها را به انجام‌دادن فعالیتهای جمعی مثبت نظیر رفتارهای حامی محیط زیست افزایش می‌دهد. دارا‌بودن روابط اجتماعی خوب بهعنوان بُعد سوم کیفیت زندگی می‌تواند منجر به توسعۀ روابط اجتماعی هدفمند در‌زمینه‌های مختلف از‌جمله حفاظت محیط زیست شود و درنهایت، محیط و امکانات نیز نقش مؤثری در فراهم‌کردن زمینه‌های لازم برای انجام‌دادن فعالیتهای اجتماعی با رویکرد محیط زیستی دارند.
اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای مدنی حامی محیط زیست
قبل از انجام‌دادن آزمون رگرسیون پیش‌شرط‌های آن بررسی شد. برای تشخیص خطی‌بودن رابطۀ بین متغیرهای مستقل و وابسته نمودار پراکندگی ترسیم شد. همان‌طور که در شکل 7 نمایش داده شده است، رابطۀ خطی بین متغیرهای مستقل و وابسته برقرار است.
|
|
شکل 7: نمودار پراکندگی خط رگرسیون رفتارهای مدنی حامی محیط زیست (منبع: مطالعات نگارندگان)
Fifg 7: Scatter plot of the regression line of civic pro-environmental behaviors
استقلال مشاهده‌ها بهعنوان پیش‌شرط دوم تحلیل رگرسیون در این مطالعه با آزمون دوربین-واتسون بررسی شد. مقدار محاسبه‌شده برای این شاخص برابر با 733/1 است. بر این اساس، شرط مستقل‌بودن مشاهده‌ها رعایت شده است. همچنین، نتایج آزمون کلموگروف-اسمیرنوف و شاپیرو-ویلک برای بررسی نرمال‌بودن خطاها نشان داد که سطح معناداری به‌دست‌آمده برای آزمون‌های مذکور به‌ترتیب برابر با 069/0 و 071/0 است؛ از این رو کمبود تفاوت معنادار توزیع خطاها با توزیع نرمال تأیید می‌شود. در این پژوهش برای بررسی همگن‌بودن واریانس خطاها نمودار پراکندگی مقدار‌های پیش‌بینی‌شده در‌برابر خطاها ترسیم شد. با توجه به شکل 8 اینطور استنباط می‌شود که همگنی واریانس خطاها یا باقی‌مانده‌ها برقرار است.
|
|
شکل 8: نمودار پراکندگی مقدار‌های پیش‌بینی‌شده در‌برابر خطاها (متغیر وابسته: رفتارهای مدنی حامی محیط زیست)
(منبع: مطالعات نگارندگان)
Fig 8: Scatter plot of predicted values versus errors (The dependent variable: Civic pro-environmental behaviors)
آخرین پیش‌شرط بررسی‌شده برای تحلیل رگرسیون وضعیت هم‌خطی بین متغیرهای مستقل است که با محاسبۀ شاخص تحمل و عامل تورم واریانس بررسی شد. پیشتر اشاره شد که وضعیت متغیرهای مورد مستقل مطالعه‌شده ازنظر دو شاخص مذکور مطلوب است.
اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای مدنی حامی محیط زیست نیز با استفاده از تحلیل رگرسیون بررسی شد. مقدار ضریب رگرسیون برای اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای مدنی حامی محیط زیست برابر با 661/0 است که نشان می‌دهد متغیرهای مستقل، یعنی چهار بُعد کیفیت زندگی روی هم رفته می‌توانند در‌سطح به‌نسبت خوبی رفتارهای مدنی حامی محیط زیست را تبیین کنند. ضریب تعیین مربوط برابر با 437/0 است. این ضریب حاکی از آن است که 7/43 درصد از واریانس رفتارهای مدنی حامی محیط زیست با واریانس کیفیت زندگی قابل تبیین است. بر‌اساس نتایج این تحلیل ضریب تعیین تعدیل‌شده برابر با 432/0 است. بر‌اساس نتایج تحلیل واریانس در مدل رگرسیون (ANOVA)، p-value < 0.001 می‌توان نتیجه گرفت که اثر همزمان چهار بُعد کیفیت زندگی، یعنی «سلامت جسمانی»، «سلامت روانی»، «روابط اجتماعی» و «محیط و امکانات» بر رفتارهای مدنی حامی محیط زیست معنادار است. یافته‌های مذکور توان اثرگذاری جمعیِ چهار متغیر مستقل، یعنی متغیرهای کیفیت زندگی را بر رفتارهای مدنی حامی محیط زیست نشان می‌دهد. برای بررسی نقش هر‌یک از متغیرهای مستقل در تبیین متغیر وابسته ضرایب اثر هر‌یک از ابعاد چهارگانۀ کیفیت زندگی به‌طور جداگانه مطالعه شد. طبق نتایج ارائه‌شده در جدول 10 اثر هر چهار متغیر کیفیت زندگی بر رفتارهای مدنی حامی محیط زیست معنادار است؛ به ترتیبی که برای همۀ متغیرهای سلامت جسمانی، سلامت روانی، روابط اجتماعی و محیط و امکانات p-value < 0.001 است. در‌میان ابعاد مختلف کیفیت زندگی بیشترین مقدار ضریب بتای استاندارد مربوط به متغیر روابط اجتماعی و برابر با 263/0 است. پس از آن، متغیر سلامت روانی با ضریب بتای استاندارد 237/0 قرار دارد. متغیرهای محیط و امکانات و سلامت جسمانی نیز به‌ترتیب با ضرایب بتای استاندارد 167/0 و 163/0 در مراتب بعدی قرار دارند. برای تشخیص تفاوت ضرایب رگرسیون مذکور فواصل اطمینان ضرایب بتا مورد توجه قرار گرفت و نتیجۀ آن نشان داد که ضرایب تأثیر متغیرهای مستقل تفاوت معناداری با یکدیگر ندارند. به‌عبارتی، چهار متغیر مستقل، یعنی ابعاد چهارگانۀ کیفیت زندگی با ضرایب رگرسیون مشابه بر رفتارهای مدنی حامی محیط زیست اثر دارند و واریانس مجموعۀ آنها در‌سطح به‌نسبت خوبی رفتارهای مدنی حامی محیط زیست را تبیین می‌کند.
جدول 10: ضرایب اثر رگرسیون کیفیت زندگی بر رفتارهای مدنی حامی محیط زیست
Table 10: Regression coefficients of quality of life on civic pro-environmental behaviors
|
مدل |
ضرایب غیر‌استاندارد |
ضرایب استاندارد بتا |
آمارۀ t |
سطح معناداری Sig. |
95% فواصل اطمینان برای ضریب بتا |
||
|
بتا |
خطای استاندارد |
کران پایین |
کران بالا |
||||
|
ثابت |
215/1 |
127/0 |
|
579/9 |
000/0 |
966/0 |
465/1 |
|
سلامت جسمانی |
135/0 |
037/0 |
163/0 |
606/3 |
000/0 |
061/0 |
208/0 |
|
سلامت روانی |
188/0 |
040/0 |
237/0 |
717/4 |
000/0 |
110/0 |
267/0 |
|
روابط اجتماعی |
180/0 |
032/0 |
263/0 |
598/5 |
000/0 |
117/0 |
243/0 |
|
محیط و امکانات |
120/0 |
033/0 |
167/0 |
585/3 |
000/0 |
054/0 |
186/0 |
منبع: مطالعات نگارندگان
رفتارهای مدنی حامی محیط زیست بیشتر به حوزۀ مشارکت مدنی افراد در ارتباط با محیط زیست مربوط می‌شود؛ مانند: حمایت از سیاست‌ها و مقررات حفاظت از محیط زیست، اهمیت‌دادن به بیانیه‌های محیط زیستی، کمک مالی به حفاظت از محیط زیست محلی، بحث و گفت‌وگو با سیاستگذاران و مسئولان دربارۀ مسائل محیط زیست و غیره. یافته‌های پژوهش نشان داد که تمامی ابعاد چهارگانۀ کیفیت زندگی می‌توانند بر انجام‌دادن رفتارهای مدنی حامی محیط زیست اثر مثبت داشته باشند. رفتارهای مدنی شامل حوزۀ وسیع‌تری از کنش‌های انسان با محیط زندگی اوست که فراتر از رفتارهای اجتماعی معمول و مبتنی بر کنش‌های فعّالانه‌تر درزمینۀ حفاظت از محیط زیست است.
روی هم رفته، نتایج تحلیل رگرسیون چندگانه نشان داد که کیفیت زندگی بر رفتارهای حامی محیط زیست اثر مثبت و معناداری دارد. ضریب تعیین تعدیل‌شده برای اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای حامی محیط زیست در ابعاد فردی، اجتماعی و مدنی به‌ترتیب 607/0، 387/0 و 432/0 (p-value < 0.001) است. این یافته‌ها حاکی از آن است که بخش چشمگیری از واریانس رفتارهای حامی محیط زیست با واریانس کیفیت زندگی تبیین می‌شود. کیفیت زندگی مطلوب سبب می‌شود دغدغه‌های فرد از تأمین نیازهای اساسی فراتر رود و مسائل و موضوعهای دیگری خارج از حوزۀ نیازهای اولیه نیز برای وی حائز اهمیت باشد. در‌واقع، اهمیت‌دادن به محیط زیست و اقدام و کنش مثبت با محیط زیست در ابعاد فردی، اجتماعی و مدنی مستلزمِ برخورداری از سلامت جسمانی بهعنوان پیش‌نیاز اساسی برای همۀ فعالیت‌ها، سلامت روانی بهعنوان عامل مؤثر بر ادراک، آگاهی و نگرش نسبت به محیط، روابط اجتماعی خوب بهعنوان زمینه‌ساز توسعۀ فعالیتهای جمعی محیط و امکانات است.
نتیجه‌گیری
با آشکار‌شدن مشکلات محیط زیستی مختلف و افزایش نگرانی‌ها دربارۀ تشدید مسائل محیط زیست در آینده نقش اجتماعات انسانی در پایداری محیط زیست بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. دامنۀ مسائل محیط زیستی آنچنان گسترده است که تمامی جوامع به آن آگاهی دارند. از آنجا که جوامع انسانی خود عامل اصلی بروز این مشکلات بوده‌اند، الگوهای رفتاری آنها در حفظ محیط زیست یا برعکس در تخریب آن تعیین‌کننده است. در دهه‌های گذشته با رواج روحیۀ مصرف‌گرایی و سبک زندگی ضد‌طبیعت بسیاری از افراد و گروه‌های انسانی و محیط زیست نواحی مختلف جهان مورد تهدید قرار گرفته است. در واکنش به این موضوع بسیاری از محققان محیط زیست، سیاستگذاران محیطی و محافل دانشگاهی مسائل محیط زیستی را بهعنوان یکی از دغدغه‌های بنیادین عصر حاضر مطرح و بر لزوم بررسی عوامل مؤثر بر رفتارهای محیط زیستی مختلف تأکید کرده‌اند که یکی از مهم‌ترین بحث‌های مطرح‌شده در این زمینه توسعۀ پایدار بوده است. محققان و صاحب‌نظران بر اهمیت و ضرورت توسعۀ پایدار تأکید ویژه داشته‌اند و علاوه‌بر آنها، گروه‌های مردمی طرفدار محیط زیست، سازمان‌ها و انجمن‌های مردم‌نهاد نیز تلاش‌های درخور اهمیتی را در راستای حفظ محیط زیست و اشاعۀ فرهنگ محیط دوستی انجام داده‌اند. روستانشینان و جوامع روستایی بهعنوان بخش مهمی از اجتماع‌های انسانی که نظام زیست و فعالیت آنها ارتباط تنگاتنگی با محیط طبیعی دارد، می‌توانند نقش مؤثری در راستای حفاظت و حمایت از محیط زیست داشته باشند. صرف نظر از نوع اجتماعات انسانی عوامل مختلفی در ترغیب افراد برای انجام‌دادن رفتارهای حامی محیط زیست وجود دارد که در مطالعات پیشین تا حدی بررسی شده است. در این مطالعات به عواملی نظیر آگاهی، دانش، احساس تعلق به محیط، نظام باورها و عوامل دیگر اشاره شده است. کیفیت زندگی یکی از عواملی است که محققان به رابطۀ علّی آن با رفتارهای حامی محیط زیست کمتر توجه کرده‌اند. با هدف گسترش مطالعات درزمینۀ عوامل اثرگذار بر رفتارهای حامی محیط زیست در پژوهش حاضر اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای حامی محیط زیست در نواحی روستایی بررسی شد. نتایج پژوهش نشان داد که در محدودۀ مطالعه‌شده، سطح کیفیت زندگی روستانشینان در ابعاد چهارگانۀ آن شامل سلامت جسمانی، سلامت روانی، روابط اجتماعی و محیط و امکانات از حد متوسط بالاتر است. همچنین، یافته‌ها نشان داد که سطح رفتارهای حامی محیط زیست روستانشینان در ابعاد فردی، اجتماعی و مدنی بالاتر از حد متوسط است. نتایج تحلیل‌ها دربارۀ اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای فردی، اجتماعی و مدنی حامی محیط زیست نشان داد که کیفیت زندگی بر تمامی ابعاد رفتارهای حامی محیط زیست اثر مثبت و معناداری دارد. ضریب تعیین تعدیل‌شده برای اثر کیفیت زندگی بر رفتارهای حامی محیط زیست در ابعاد فردی، اجتماعی و مدنی به‌ترتیب 607/0، 387/0 و 432/0 (p-value < 0.001) است. این نتایج حاکی از آن است که بخش چشمگیری از واریانس کیفیت زندگی با واریانس رفتارهای حامی محیط زیست تبیین می‌شود. گفتنی است که ضرایب رگرسیون تمامی متغیرهای کیفیت زندگی شامل سلامت جسمانی، سلامت روانی، روابط اجتماعی و محیط و امکانات مثبت و به لحاظ آماری معنادار است. روی هم رفته، یافته‌های مطالعۀ حاضر نشان داد که رفتارهای روستانشینان در راستای حفاظت و حمایت از محیط زیست متأثر از کیفیت زندگی آنهاست. بدین ترتیب که سلامت جسمانی (با متغیرهای توانایی انجام‌دادن فعالیتهای روزمره، سلامت بدنی، تحرک و چابکی، کیفیت خواب و استراحت و ظرفیت کاری)، سلامت روانی (با متغیرهای احساسات مثبت مانند شادی و امیدواری، کیفیت زندگی معنوی، کیفیت تفکر و یادگیری، حافظه و تمرکز، اعتماد به نفس و غیره)، کیفیت روابط اجتماعی (با متغیرهای روابط شخصی، برخورداری از حمایت‌های خانواده و دوستان و غیره) و کیفیت محیط و امکانات (با متغیرهای احساس امنیت و ایمنی، پاکیزگی محیط، برخورداری از منابع مالی، فرصت مهارت‌اندوزی، برخورداری از مسکن مناسب و امکانات مختلف) اثر مثبتی بر رفتارهای محیط زیستی در ابعاد فردی، اجتماعی و مدنی دارند. مجموعه رفتارهای محیط زیستی در هر‌یک از ابعاد شامل بُعد فردی (صرفه‌جویی در مصرف آب و انرژی و اهمیت‌دادن به حفظ محیط زیست)، بُعد اجتماعی (رفتارهایی نظیر شرکت در فعالیتهای زیستمحیطی جمعی مانند درختکاری و جمع‌آوری زباله، صحبت‌کردن با دیگران دربارۀ مسائل محیط زیست، ترویج آگاهی‌های محیط زیستی با رسانه‌های اجتماعی، جلوگیری از آسیب‌زدن افراد به محیط زیست و غیره) و بُعد مدنی (رفتارهایی مانند حمایت از سیاست‌ها و مقررات حفاظت از محیط زیست، اهمیت‌دادن به بیانیه‌های محیط زیستی، کمک مالی برای حفاظت از محیط زیست محلی و غیره) نقش بسزایی در حفاظت و پایداری محیط زیست دارند. بر‌اساس یافته‌های این مطالعه توجه به ابعاد مختلف کیفیت زندگی روستانشینان و تلاش در راستای ارتقا آن ضمن اینکه به توسعۀ اقتصادی و اجتماعی جوامع روستایی می‌انجامد، موجب ایجاد انگیزه برای انجام‌دادن رفتارهای مختلف حامی محیط زیست می‌شود و در‌نتیجه، پیامدهای مثبت و مفیدی برای محیط زیست به همراه دارد. همان‌طور که پیشتر ذکر شد، عوامل مختلفی بر انجام‌دادن رفتارهای حامی محیط زیست اثرگذار است که محققان در مطالعات قبلی به موارد زیادی از این عوامل اشاره کرده‌اند؛ برای مثال، در مطالعه‌ای که گلچوبی دیوا و جلالیان (1401) انجام دادند آگاهی و دانش زیستمحیطی، در مطالعۀ یزدانی و همکاران (1400) فراهم‌بودن زیرساخت‌هاى بهداشتى، در پژوهش درویش نوری و همکاران (1397) عدالت اجتماعی، در پژوهش نبوی و مختاری هشی (1397) سرمایۀ فرهنگی، در مطالعۀMiller et al. (2022) نگرش‌های زیستمحیطی کلی، در پژوهشBalundė et al. (2019) ملاحظات زیستمحیطی عمومی مردم، در پژوهشGeng et al. (2015) ارتباط با طبیعت، در مطالعۀRaymond et al. (2011) تعلق مکانی و پیوند با طبیعت و در پژوهشGosling & Williams (2010) پیوند با طبیعت بهعنوان عوامل مرتبط و اثرگذار بر رفتارهای حامی محیط زیست معرفی شده است. در راستای تکمیل مطالعات دربارۀ عوامل مؤثر بر انجام‌دادن رفتارهای حامی محیط زیست محققان در مطالعۀ حاضر با انجام‌دادن پژوهش در نواحی روستایی شهرستان کوار استان فارس کیفیت زندگی روستانشینان را عاملی اثرگذار بر رفتارهای حامی محیط زیست در ابعاد فردی، اجتماعی و مدنی یافته‌اند. نتایج این پژوهش با یافته‌های Sulemana (2016) وWang & Kang (2019) همسوست. این محققان در مطالعات اثر مثبت و معنادار رضایت از زندگی را بر رفتار حامی محیط زیست تأیید کرده‌اند. درپایان، انجام‌دادن مطالعات بیشتر و پژوهشهای گسترده‌تر برای شناسایی عوامل مؤثر بر رفتارهای حامی محیط زیست پیشنهاد می‌شود.
)