نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکترای گروه جغرافیا، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.
2 استادیار گروه جغرافیا، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.
3 استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، شیراز، ایران.
4 استادیار بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس، شیراز، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Pistachio is an aridity plant in bio-climatic zones of Irano-Turanian. Low rainfall and long dry season usually separated this area from other parts of regions. The purpose of this research is to evaluate different types of Pistachio (Acer cineracens- Pistachio, Amygdalus- Pistachio, Pistachio atlantica and Ziziphus- Pistachio) using multivariate statistical methods in Mond basin. Twenty six monthly climatic variables based on their ecological importance were selected from 18 synoptic stations within and out of basin and were distinguished by using Principal component analysis method, so that the 26 original variables were reduced into 3 components. Temperature, rain, and radiation-wind component were allocated, 56.3, 26.5 and 6.4 percent and totally 89.2 percent from total variance. Then forest type map of Pistachio were exactly graded as interpolation of climatic values and component score and based on this, the key climatic elements effective to Pistachio distribution were analyzed. The results showed that habitat of Pistachio types were moderate, semi hot and semi-arid, hot and semi dry and hot, dry. The elevation range of vegetation types in the basin was 900-2600 meters above sea level. Due to the specific conditions prevailing in the basin (low altitude and high humidity), various types of Pistachio have not been seen in hot and humid temperatures region.
کلیدواژه‌ها [English]
- مقدمه
جنگل‌ها جدا از اهمیت اقتصادی، ماندگاری و پایداری آب، خاک و هوای سالم هر سرزمین را تضمین می‌کنند و پشتوانۀ مطمئنی برای نگهداری و توسعۀ سامانه‌های کشاورزی و سایر منابع تغذیۀ انسان محسوب می‌شوند. جنگل‌ها از دیرباز تاکنون پا به پای تکامل جوامع انسانی، تکیه‌گاه استواری برای ارتقای سطح کیفی زیست انسان‌ها بوده‌اند و هنوز هم وفادارانه خدمات بی دریغ خود را به بشر عرضه می‌کنند؛ ولی باید اعتراف کرد، در هیچ برهه‌ای از تاریخ جوامع انسانی، موجودیت آنها در سطحی این‌چنین گسترده از سوی انسان تهدید نشده است. همبستگی قوی بین اقلیم و الگوهای توزیع فردی و گونه‌ای گیاهان وجود دارد (سادات‌فاطمی و همکاران، 1391). اقلیم به‌طور مستقیم و یا غیرمستقیم بر تمامی عوامل مؤثر بر محیط و رشد گیاهان تأثیر می‌گذارد (یغمایی و همکاران، 1387). پوشش گیاهی نقش مهمی را در پهنه‌بندی اقلیمی بازی می‌کند و نمادی از مجموعۀ الگوهای اقلیمی و توپوگرافی است؛ بنابراین نقشه‌های پوشش گیاهی و اقلیم به همراه یکدیگر، برای تحلیل و تعریف مناطق زیست‌اقلیمی استفاده می‌شوند (عصری، 1374).
منطقۀ رویشی زاگرس با وسعت تقریبی 3362000 هکتار، چه از نظر کمّی و چه از نظر کیفی، دومین رویشگاه جنگلی مهم کشور (بعد از منطقۀ شمال) محسوب می‌شود (نگهدارصابر و همکاران، 1382). گونۀ بنه یا پستۀ وحشی، یکی از بیشترین سطوح جنگلی این منطقه را به خود اختصاص داده است. واقع‌شدن این منطقه بین سه اقلیم خشک و گرم در شرق، جنوب و جنوب غربی و دخل و تصرف‌های زیاد ناشی از بهره‌برداری‌های بی‌رویه، وضعیت بسیار نگران‌کننده‌ای را در خصوص جنگل‌های این منطقه به‌وجود آورده است (اولاد و همکاران، 1386). جنگل‌های زاگرس به‌واسطۀ ارزش‌های گوناگون زیست‌محیطی، اکولوژیکی، اقتصادی، تجاری، صنعتی، فرهنگی و حفظ ذخایر ژنتیکی باید تحت مدیریت و حمایت قرار گیرند (اوجی و حمزه‌پور، 1382). تنوع رویشگاه‌های گونه‌های پستۀ وحشی در استان فارس بسیار زیاد است و این تنوع به‌صورت عمده‌ای با تأثیر از عوامل آب و هوایی و پستی و بلندی ایجاد می‌شود (نگهدارصابر و همکاران، 1391). بنه از نظر اکولوژیک گیاهی مشخصاً خشکی‌پسند است که در جنوب غرب آسیا، اغلب به‌صورت گونۀ چیره، پوشش عمدۀ جنگل‌های تُنُک را تشکیل داده است و در مناطق مدیترانه‌ای اغلب مرز حاشیۀ رستنی‌های مدیترانه‌ای به‌سمت بیابان را اشغال می‌کند (Zohary, 1995).
نوع آب و هوا، وضع گیاهان و اجتماع گیاهی مناطق مختلف را مشخص می‌کند (مقدم، 1388)؛ بنابراین مستندسازی جزئیات اقلیمی به مدیریت و بهره‌برداری بهتر منابع با صدمات کمتر، به محیط طبیعی کمک خواهد کرد (Araya et al, 2010). پهنه‌بندی آب و هوایی یکی از مهم‌ترین راه‌های نمایش واقعیت‌های اقلیمی است. هدف اصلی پهنه‌بندی اقلیمی، به‌دست‌آوردن چارچوب ساده و در عین حال فراگیر عناصر اقلیمی در یک منطقه است (منتظری، 1392).
بسیاری از پژوهشگران همچون (Jauregui et al,1997)، خداقلی و همکاران (1385)، یغمایی و همکاران (1387)، (Wan et al, 2010)، تأثیر عوامل اقلیمی را بر گسترش و توزیع تیپهای گیاهی و تعیین مناطق زیست، اقلیمی بررسی کردند.
حمزه‌پور و همکاران (1385)، کاشت مستقیم بذر و نهال‌کاری بنه با روش‌های مختلف کاشت از جمله با استفاده از چالۀ معمولی و کاسه‌ای، روی‌شیار و بانکت را در قالب روش آماری کرت‌های خرد‌شده در زیرحوضۀ ارسنجان شیراز مطالعه کردند. در طی این طرح درصد زنده‌مانی نهال‌ها بررسی شد. نتایج این طرح نشان داد، بین درصد زنده‌مانی نهال‌ها و میزان رطوبت رابطۀ مستقیم وجود دارد، به‌طوری‌که پراکنش نامناسب باران در طول سال، عامل محدودکننده برای زنده‌مانی نهال‌ها بوده است.
داورپناه و همکاران (1388)، در پژوهشی عوامل مؤثر در پراکنش گونه‌های پستۀ وحشی در استان زنجان را بررسی کردند. نتایج نشان داد، بیشترین پراکنش پستۀ وحشی از نظر آب و هوایی در شرایط نیمه‌خشک سرد (74/61 درصد) و کمترین آن در شرایط آب و هوایی مرطوب سرد ( 16/0 درصد) واقع شده است.
نگهدارصابر و همکاران (1388)، با استفاده از سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی، نقشۀ پراکنش گسترشگاه‌های پسته وحشی، طبقات ارتفاعی، شیب و جهت شیب در استان فارس را تهیه و سپس نقشۀ پراکنش با هر یک از نقشه‌های طبقات شیب و جهت شیب درهم ادغام کردند. نتایج آماری با آزمون F مقایسه و مشخص شد که 57 درصد این گسترشگاه‌ها در ارتفاع 1000 تا 2000 متر از سطح دریا و 5/25 درصد آنها در طبقۀ شیب بین 15 تا 30 درصد واقع شده است. 66 درصد جهت جغرافیایی آنها شمالی و جنوبی است.
حاتمی و همکاران (1389)، با به‌کارگیری 25 متغیر اقلیمی و روش تحلیل مؤلفههای اصلی، 4 ناحیۀ اقلیمی را برای استان فارس مشخص کردند. نتایج کار آنها نشان داد، سه مؤلّفۀ حرارتی، بارش و بارش تابستانه، ساز‌و‌کار اصلی اقلیم استان فارس را تشکیل می‌دهند.
نوری و همکاران (1390)، با استفاده از سامانۀ اطلاعات جغرافیایی، جنگل‌های استان ایلام را پهنه‌بندی کردند. در ابتدا نقشۀ ارتفاعی و سپس با تجزیه و تحلیل عناصر اقلیمی نظیر دما و بارش، نقشه‌های هم‌بارش و هم‌دما تهیه شد. نقشۀ جنگل با نقشه‌های اقلیمی و توپوگرافی تلفیق و رابطۀ بین اقلیم و توپوگرافی با پراکندگی جنگل‌ها ارزیابی شد. نتایج نشان داد، جنگل‌ها در محدودۀ دمایی بین 15 تا 28 درجۀ سانتی‌گراد و بارندگی بیش از 300 میلی‌متر قرار دارند و از نظر توپوگرافی بر روی ارتفاعات بین 650 تا 2400متری گسترده شده‌اند.
Walker و همکاران (1987)، طی یک بررسی نشان دادند که بنه یکی از گونه‌هایی است که در برابر شرایط نامساعد محیطی مقاوم است و در اقلیم‌های مختلف (خشک، نیمه‌خشک و نیمه‌مرطوب) پراکنش دارد.
نتایج بررسیBadraddin Yusuf Mohammad (1997)، در پهنه‌بندی اقلیمی عربستان سعودی با روش تحلیل مؤلفههای اصلی نشان داد، به‌کارگیری روش‌های آماری نوین در مقایسه با روش‌های سنتی بسیار مفید است.
تاکنون بررسی جامعی برای شناسایی عوامل مهم تأثیرگذار بر رویشگاه گونه‌های مختلف بنه در حوضۀ آبی مُند انجام نشده است. این پژوهش بر آن است که با بررسی متغیرهای مختلف اقلیمی مؤثر بر این رویشگاه‌ها، با روش تحلیل مؤلفههای اصلی، مؤثرترین و مهم‌ترین عوامل در پراکنش و گسترش این گونه‌ها را مشخص کند. علاوه بر این، قابلیت روش‌های آماری چندمتغیره برای شناسایی مهم‌ترین عوامل اقلیمی مؤثر بر این گونه‌ها را بررسی کند.
روش‌شناسی پژوهش
حوضۀ آبی مُند با وسعت 47654 کیلومترمربع بین طول 51 درجه و 08 دقیقه تا 54 درجه و 49 دقیقۀ شرقی و عرض 27 درجه و 18 دقیقه تا 29 درجه و 53 دقیقۀ شمالی قرار دارد. 5/82 درصد این حوضه در استان فارس و 5/17 درصد بقیه در استان بوشهر واقع است. روش پژوهش حاضر از لحاظ ماهیت، توصیفی و تحلیلی و از لحاظ هدف، کاربردی است. پست‌ترین و بلندترین نقطۀ حوضه به ترتیب صفر و 3150 متر است که این تفاوت ارتفاع یکی از عوامل مؤثر بر تفاوت‌های آب و هوایی و گوناگونی اقلیمی این حوضه است.
برای انجام پژوهش، 26 عنصر آب و هوایی مؤثر بر پراکنش گونه‌های مختلف بنه، برگرفته از گزارش‌های مختلف (صابر، 1391 و نظر کارشناسان جنگل)، از 18 ایستگاه همدید استان‌های فارس و بوشهر، در بازۀ زمانی ماهانه استفاده شد (شکل 1).
شکل1- موقعیت ایستگاه‌های همدید حوضۀ آبی مُند
طول دورۀ آماری از آغاز به کار هر ایستگاه تا سال 2010 بود. پس از بررسی صحت داده‌ها، از آنها برای ایجاد پایگاه اطلاعاتی استفاده شد. به جای تحلیل‌های آماری بر روی داده‌های ایستگاه‌ها و انتساب نتایج به‌دست آمده به پهنۀ مورد مطالعه که در مطالعات سنّتی‌تر مرسوم است، داده‌های موجود بر روی شبکۀ حاصل از میان‌یابی تحلیل می‌شود که سراسر پهنۀ مورد مطالعه را می‌پوشاند و به همین دلیل مرز نواحی اقلیمی و الگوهای مکانی بهتر آشکار می‌شود (مسعودیان، 2004). هدف از تجزیه و تحلیل مؤلفههای اصلی آن است که پراش موجود در داده‌های چندمتغیره را به مؤلفه‌هایی تجزیه کند که اولین مؤلفه تا آنجا که ممکن است علّت بیشترین پراش موجود در داده‌ها باشد. همچنین در این روش هر مؤلفه، مستقل از مؤلفههای دیگر است؛ یعنی بین هر مؤلفه و مؤلفههای دیگر همبستگی وجود ندارد. در پژوهش حاضر آرایۀ داده‌ها به حالت R (مکان- متغیر) آرایش داده شد. با استفاده از نرم‌افزار سرفر 10، توری به ابعاد یاختۀ 8×8 کیلومتر بر روی نقشۀ حوضه گسترانیده شد و به کمک میان‌یابی کریجینگ، مقادیر هر یک از متغیرها بر روی گره‌گاه‌های این تور برآورد شد؛ یعنی آرایۀ اولیۀ 26×18 طی فرآیند میان‌یابی به 26×678 تبدیل شد. داده‌های خارج حوضه حذف شدند و 678 نقطۀ مکانی که در داخل حوضه واقع شدند، برای از بین بردن بُعد داده‌ها، در معرض فرآیند استانداردسازی قرار گرفتند. آرایۀ مذکور به‌عنوان ورودی‌های تحلیل مؤلفههای اصلی اقلیم حوضه، در نرم‌افزار SPLUS 2000 استفاده شد.
تیپهای بنه از نقشۀ تیپهای جنگلی بنه در استان فارس و استان بوشهر (سازمان جنگل‌ها، 1385)، تعیین شد. این تیپ‌ها شامل کیکم- بنه، بادام- بنه، بنۀ غالب و کُنار- بنه هستند. سپس نقشۀ تیپهای جنگلی بنه دقیقاً مطابق شبکه‌بندی استفاده‌شده برای میان‌یابی مقادیر اقلیمی و امتیازات عاملی، شبکه‌بندی شد؛ به‌طوری که نقشۀ تیپهای جنگلی بنه نیز دارای 678 سلول شد و سلول‌ها هم از نظر مختصات جغرافیایی و هم از نظر شماره‌بندی با متغیرها برابر شدند. برای استخراج امتیازات مؤلفه‌ها همچنین بار مؤلفه‌ها و متوسط متغیرهای انتخاب‌شده، نقشۀ شبکه‌بندی شدۀ تیپهای جنگلی بنه با نقشۀ عوامل و متغیرهای اقلیمی، منطبق و عوامل مهم اقلیمی مؤثر بر پراکنش بنه تجزیه و تحلیل شد. با استفاده از نقشۀ رقومی ارتفاعی حوضه (DEM)، و انطباق آن با نقشۀ شبکه‌بندی‌شدۀ تیپهای جنگلی، ارتفاع سلول‌های دارای بنه نیز تعیین شد.
از روش تحلیل خوشه‌ای، در پیدا‌کردن گروه‌های واقعی استفاده می‌شود و در عین حال در کاهش گروه‌ها نیز مفید است. در این مرحله، تحلیل خوشه‌ای پایگانی به روش ترتیبی، ترکیبی و روش ادغام وارد بر روی آرایۀ نمرات مؤلفههای اصلی حاصل از تحلیل مؤلفههای اصلی (6×678) انجام پذیرفت. نتایج نشان داد، بر اساس مقادیر نمرات 6 مؤلفۀ اصلی و با بُرش دارنمای اقلیمی از فاصلۀ اقلیدوسی 40، پنج ناحیۀ اقلیمی (معتدل، نیمه‌گرم و نیمه‌خشک، گرم و خشک، گرم و نیمه‌خشک و گرم و مرطوب) برای حوضه شناسایی شد.
2- یافته‌های پژوهش
تحلیل مؤلفههای اصلی بر روی آرایۀ مکانی 26 عنصر آب و هوایی مورد بررسی نشان می‌دهد آب و هوای رویشی حوضۀ حاصل عملکرد 6 مؤلفه است که از بین آنها 3 مؤلفۀ اول با مقادیر ویژۀ بیش از یک، 2/89 درصد از پراش داده‌ها را تبیین و مهم‌ترین مؤلفههای تأثیرگذار هستند (جدول1).
جدول 1- مقادیر درصد پراش و پراش افزایشی عوامل حاصل از تجزیۀ عناصر آب و هوایی
|
|
مؤلفۀ 1 |
مؤلفۀ 2 |
مؤلفۀ 3 |
مؤلفۀ4 |
مؤلفۀ 5 |
مؤلفۀ 6 |
|
درصد پراش |
3/56 |
5/26 |
4/6 |
5/4 |
8/2 |
4/1 |
|
درصد تجمعی پراش |
3/56 |
8/82 |
2/89 |
7/93 |
5/96 |
9/97 |
نامگذاری پهنه‌ها باتوجه به امتیازات مؤلفههای هرمحدوده و ویژگی‌های جغرافیایی آنها انجام گرفت.
مؤلّفۀ دمایی
اولین مؤلفه، 3/56 درصد پراش داده‌ها را تبیین می‌کند و با دمای متوسط، متوسط دمای حداقل، حداقل مطلق دما، متوسط دمای حداکثر، حداکثر مطلق دما، میانگین متوسط دمای روزانه، متوسط دمای نقطۀ شبنم و متوسط فشار بخار آب، همبستگی مثبت و با تعداد روزهای توأم با بارش، تعداد روزهای بارشی بیشتر از1، 5 و10 میلی‌متر و بارش سالانه همبستگی منفی نشان می‌دهد (شکل 2). بیشترین امتیاز مثبت این مؤلفه مربوط به مناطق پست حوضه (خورموج) است و بیشترین امتیاز منفی را نواحی کوهستانی و مرتفع شمال غرب حوضه (دشت ارژن) به خود اختصاص داده‌اند.
شکل2- پراکندگی مکانی مؤلفۀ دمایی در حوضۀ آبی مُند
مؤلفۀ بارشی
این مؤلفه، 5/26 درصد از پراش داده‌ها را تبیین می‌کند و با تعداد روزهای ابری، بارش سالانه، روزهای بارشی با بیش از 10 و 5 میلی‌متر و متوسط رطوبت نسبی همبستگی مثبت و با متوسط کسری اشباع، تعداد ساعات آفتابی و تعداد روزهای با هوای صاف همبستگی منفی دارد (شکل 3). بیشترین امتیاز مثبت این مؤلفه مربوط به نواحی کوهستانی و مرتفع شمال‌غرب است که به‌علت پدیدۀ بارندگی کوهستانی (اروگرافیک) باران بیشتری دریافت می‌کنند. از سوی دیگر به‌علت ارتفاع زیاد، کاهش دما مشاهده می‌شود.
شکل3- پراکندگی مکانی مؤلفۀ بارشی در حوضۀ آبی مُند
شکل4- پراکندگی مکانی مؤلفۀ بادی در حوضۀ آبی مُند
مقادیر بردارهای ویژۀ مؤلفههای اصلی دمایی، بارشی و بادی در جدول 2 نشان داده شده است.
مؤلفۀ بادی
این مؤلفه، 4/6 درصد از پراش داده‌ها را تبیین می‌کند. این مؤلفه، متغیرهای مرتبط با تابش و باد را در زیرگروه خود جای داده است. نقشۀ پراکندگی جغرافیایی این مؤلفه در شکل 4 نشان داده شده است. همان‌گونه که مشاهده می‌شود، مناطق غرب و شمال شرق حوضه نسبت به بقیۀ نواحی، در طول سال علاوه بر اینکه از تابش بیشتری برخوردارند، مناطق بادخیزی نیز هستند.
جدول2- مقادیر بردارهای ویژۀ 3 مؤلفۀ اصلی
|
عناصر اقلیمی |
واحد اندازه‌گیری |
نشانه |
مؤلفۀ دمایی |
مؤلفۀ بارشی |
مؤلفۀ بادی |
|
میانگین دمای هوا |
درجۀ سلسیوس |
AT |
268/0 |
012/0 |
018/0 |
|
میانگین دمای روزانه |
درجۀ سلسیوس |
AMDT |
268/0 |
015/0- |
034/0- |
|
میانگین کمینه دما |
درجۀ سلسیوس |
AMIT |
268/0 |
015/0- |
046/0- |
|
میانگین دمای نقطه شبنم |
درجۀ سلسیوس |
ADPT |
264/0 |
067/0 |
013/0- |
|
حداکثر مطلق دما |
درجۀ سلسیوس |
TRH |
264/0 |
003/0 |
001/0 |
|
میانگین بیشینه دما |
درجۀ سلسیوس |
AMXT |
260/0 |
025/0 |
124/0- |
|
حداقل مطلق دما |
درجۀ سلسیوس |
TRL |
251/0 |
090/0 |
003/0- |
|
متوسط فشار بخار آب |
هکتوپاسکال |
AVP |
249/0 |
001/0 |
076/0- |
|
تعداد روزهای تندری |
روز |
N.DTS |
242/0 |
034/0- |
290/0 |
|
سرعت باد غالب |
متر بر ثانیه |
PWSP2 |
238/0 |
008/0- |
180/0- |
|
تعداد روزهای با قابلیت دید کمتر از 2 کیلومتر |
روز |
NDVL 2km |
227/0 |
146/0- |
033/0 |
|
متوسط حداقل رطوبت نسبی |
درصد |
AMIRH |
211/0 |
177/0 |
098/0- |
|
تعداد روزهای غباری |
روز |
N.DD |
172/0 |
174/0 |
099/0 |
|
متوسط حداکثر رطوبت نسبی |
درصد |
AMXRH |
152/0 |
235/0 |
184/0- |
|
تعداد روزهای با هوای صاف |
روز |
NCD 0-2/8 |
147/0 |
239/0 |
268/0 |
|
متوسط رطوبت نسبی |
درصد |
ARH |
129/0 |
281/0 |
185/0 |
|
متوسط کسری اشباع |
هکتوپاسکال |
ASDP |
114/0 |
138/0- |
223/0- |
|
جهت باد غالب |
درجه |
PWSP1 |
070/0 |
302/0- |
029/0- |
|
تعداد روزهای ابری |
روز |
NCD 7-8/8 |
049/0- |
342/0 |
130/0- |
|
تعداد ساعات آفتابی |
ساعت |
MSIH |
055/0- |
342/0 |
119/0- |
|
روزهای بارشی بیشتر از 10 میلی‌متر |
روز |
N.DP 10 |
077/0- |
141/0 |
683/0 |
|
بارش سالانه |
میلی‌متر |
ATP |
083/0- |
314/0 |
081/0- |
|
روزهای بارشی بیشتر از 5 میلی‌متر |
روز |
N.DP 5 |
089/0- |
300/0 |
311/0- |
|
روزهای بارشی بیشتر از1 میلی‌متر |
روز |
N.DP 1 |
094/0- |
326/0 |
079/0- |
|
تعدادروزهای نیمه‌ابری |
روز |
N.DP |
212/0- |
183/0 |
061/0 |
|
تعداد روزهای توأم با بارش |
روز |
NPCD 3-6/8 |
228/0- |
137/0- |
192/0- |
پهنه‌بندی اقالیم رویشی منطقه
با استفاده از اطلاعات مربوط به سلول‌های تشکیل‌دهندۀ گونه‌های جنگلی بنه و انطباق با امتیازات مؤلفههای اصلی، متوسط امتیازات مؤلفههای سه‌گانه در هر چهار‌گونه تعیین شد (جدول 3).
جدول3- امتیازات مؤلفه‌ها در نواحی اقلیمی حوضۀ آبی مُند
|
نام ناحیۀ اقلیمی |
مؤلفۀ دمایی |
مؤلفۀ بارشی |
مؤلفۀ تابشی و بادی |
متوسط ارتفاع (متر) |
مساحت (کیلومتر مربع) |
درصد از کل حوضه |
|
معتدل |
61/1 |
62/3 |
95/0- |
1960 |
45/3511 |
37/7 |
|
نیمه‌گرم و نیمه‌خشک |
04/1 |
05/0 |
40/0 |
1463 |
89/12778 |
82/26 |
|
گرم و نیمه‌خشک |
89/2 |
73/1 |
0 |
929 |
19/9608 |
16/20 |
|
گرم و خشک |
29/1 |
42/2- |
38/0- |
581 |
11/18649 |
13/39 |
|
گرم و مرطوب |
84/6 |
86/4 |
25/1 |
144 |
40/3105 |
52/6 |
بر این اساس مشخصات اقالیم رویشی حوضه به شرح زیر است:
1- ناحیۀ معتدل:
این ناحیه با مساحت 45/3511 کیلومتر مربع در قسمت شمال و شمال شرق حوضه واقع شده است و حدود 37/7 درصد از حوضه را شامل می‌شود. مؤلفۀ بارشی در این منطقه بیشترین امتیاز را دارد و بارش بیش از 400 میلی‌متر، این ناحیه را از سایر بخش‌های حوضه مجزا کرده است. ارتفاع زیاد از سطح دریا و دمای پایین منطقه منجر به حضورنداشتن گونه‌هایی نظیر کُنار- بنه و بنۀ غالب شده است. گونۀ بادام- بنه مقاومت بهتری در مقابل تغییرات ارتفاع و تمام عناصر اقلیمی مورد مطالعه در این پژوهش داشته‌اند که این مقاومت باعث حضور گستردۀ آن در بیشتر قسمت‌های حوضه و در نتیجه در اقلیم‌های مختلف شده است. در این ناحیه، بادام بیشتر به‌صورت ارژن دیده می‌شود. مقدار بسیار کمی بلوط به‌همراه بنه در ارتفاعات این ناحیه دیده می‌شود که به‌علت مقدار کم در مقایسه با وسعت حوضه، در این پژوهش حذف شده‌اند.
2- ناحیۀ نیمه‌گرم و نیمه‌خشک
این ناحیه با مساحت 89/12778 کیلومتر مربع در قسمت‌های شرق تا مرکز حوضه قرار دارد و 82/26 درصد از حوضه را شامل می‌شود. مؤلفههای بارش و دما در این ناحیه متوسط است. به غیر از گونۀ کُنار- بنه بقیۀ گونه‌ها یعنی بادام- بنه، کیکم- بنه و بنۀ غالب در این ناحیه گسترده شده‌اند.
3- ناحیۀ گرم و خشک
این پهنه قسمت‌های جنوب تا جنوب شرق حوضه را دربر گرفته که با وسعتی حدود 11/18649 کیلومترمربع و 13/39 درصد، بیشترین وسعت را در حوضه شامل می‌شود. دمای بالا و بارش پایین، علت این نامگذاری است. امتیاز مؤلفۀ دما، در گونۀ کیکم- بنه نسبت به بقیۀ تیپ‌ها کمترین مقدار را نشان می‌دهد که تأیید می‌کند گونه کیکم- بنه به افزایش دما حساس است؛ به‌طوری‌که در این ناحیه اثری از آن دیده نمی‌شود. این درحالی است که عنصر دما یک عنصر مثبت برای رشد، نمو و استقرار بنۀ غالب است و در این ناحیه نمود دارد. گونۀ بادام- بنه نیز به‌علت مقاومت زیاد در این ناحیه گستردگی دارد که عمدتاً به‌صورت بادام تلخ دیده می‌شود.
4- ناحیۀ گرم و نیمه‌خشک
این ناحیه با مساحت 19/9608 کیلومترمربع در قسمت‌های شمال غرب تا غرب حوضه قرار دارد و 16/20 درصد از حوضه را به خود اختصاص داده است. دمای بالا و بارش متوسط علت نامگذاری این ناحیه است. گونۀ کُنار- بنه با توجه به شرایط فنولوژی خاص (دما و رطوبت بیشتر نسبت به بقیۀ گونه‌ها)، حدود 06/0 درصد از حوضه را شامل می‌شود. گونۀ بادام- بنه همچنان گونۀ مقاوم در این ناحیه است.
5- ناحیۀ گرم و مرطوب
این پهنه، قسمت‌های غربی حوضه را با مساحت 4/3105 کیلومترمربع و 52/6 درصد شامل می‌شود. با توجه به کم‌ارتفاع‌بودن بخش‌های زیادی از این ناحیه و رطوبت زیاد، اثری از انواع گونه‌های بنه دیده نمی‌شود. فقط مقدار 47/5 کیلومترمربع از گونۀ مقاوم بادام- بنه در ارتفاعات بالاتر از 900 متر در بخش جنوب شرقی این ناحیه دیده می‌شود.
جدول4- مقایر متوسط سالانۀ متغیرهای اولیه در 4 گونۀ جنگل بنه در حوضۀ آبی مُند
|
ردیف |
گونۀ گیاهی عنصر اقلیمی |
کیکم- بنه |
بادام- بنه |
بنۀ غالب |
کُنار- بنه |
|
1 |
میانگین دمای هوا |
7/18 |
9/19 |
3/20 |
9/22 |
|
2 |
میانگین کمینه دما |
3/10 |
1/12 |
8/11 |
5/15 |
|
3 |
حداقل مطلق دما |
7/8- |
9/7- |
5/6- |
4/5- |
|
4 |
میانگین بیشینه دما |
1/26 |
0/27 |
6/27 |
3/30 |
|
5 |
حداکثر مطلق دما |
9/42 |
6/43 |
44 |
5/47 |
|
6 |
میانگین دمای روزانه |
7/18 |
7/19 |
9/19 |
6/22 |
|
7 |
میانگین دمای نقطه شبنم |
4/2 |
1/4 |
8/3 |
9 |
|
8 |
متوسط فشار بخار آب |
6/7 |
2/9 |
7/8 |
8/13 |
|
9 |
متوسط کسری اشباع |
2/19 |
4/19 |
21 |
1/20 |
|
10 |
متوسط رطوبت نسبی |
4/38 |
5/39 |
7/39 |
5/46 |
|
11 |
متوسط حداکثر رطوبت نسبی |
3/56 |
8/56 |
8/57 |
2/61 |
|
12 |
متوسط حداقل رطوبت نسبی |
7/22 |
3/24 |
3/24 |
1/32 |
|
13 |
بارش سالانه |
7/317 |
5/323 |
7/297 |
9/306 |
|
14 |
روزهای بارشی بیشتر از 10 میلی‌متر |
7/9 |
1/10 |
2/9 |
10 |
|
15 |
روزهای بارشی بیشتر از 5 میلی‌متر |
8/15 |
5/16 |
15 |
6/16 |
|
16 |
روزهای بارشی بیشتر از1 میلی‌متر |
28 |
8/28 |
6/26 |
27 |
|
17 |
تعداد روزهای توام با بارش |
6/41 |
3/40 |
8/36 |
4/32 |
|
18 |
تعداد روزهای تندری |
7 |
3/10 |
9/7 |
8/15 |
|
19 |
تعداد روزهای غباری |
5/23 |
4/45 |
6/26 |
8/74 |
|
20 |
جهت باد غالب |
4/290 |
1/291 |
2/285 |
318 |
|
21 |
سرعت باد غالب |
3/7 |
5/7 |
7/7 |
10 |
|
22 |
تعداد روزهای با هوای صاف |
2/253 |
4/255 |
2/259 |
5/254 |
|
23 |
تعدادروزهای نیمه ابری |
3/82 |
6/77 |
7/77 |
5/73 |
|
24 |
تعداد روزهای ابری |
29 |
7/31 |
7/27 |
2/36 |
|
25 |
تعداد روزهای با قابلیت دید کمتر از 2 کیلومتر |
3 |
7/7 |
4/4 |
14 |
|
26 |
تعداد ساعات آفتابی |
3/3361 |
2/3340 |
8/3365 |
3/3269 |
شکل5- پهنه‌بندی اقلیمی و مدل ارتفاعی حوضۀ آبی مُند
شکل6- پراکنش گونه‌های مختلف بنه در حوضۀ آبی مُند
3- نتیجه‌گیری
نتایج این پژوهش بیانگر آن است که روش تحلیل مؤلفههای اصلی، روشی مناسب برای پردازش داده‌های اقلیمی است، به نحوی که 26 متغیر اولیه را به 3 مؤلفه کاهش داده است. مؤلفههای دمایی، بارشی و بادی مهم‌ترین عامل در حضور و یا حضورنداشتن چهار‌گونۀ بنه در حوضۀ آبی مُند هستند. این مؤلفه‌ها به‌ترتیب 3/56، 5/26 و 4/6 درصد و در مجموع 2/89 درصد پراش کل را به خود اختصاص داده‌اند که با پژوهش‌های سایر پژوهشگران مانند حاتمی و همکاران (1389)، Badraddin YusufMohammad(1997)، خداقلی و همکاران (1385) و Pineda-Martinez و همکاران (2007) هماهنگی دارد. رویشگاه گونه‌های مختلف بنه در این حوضه، نواحی معتدل، نیمه‌گرم و نیمه‌خشک، گرم و نیمه‌خشک، و گرم و خشک است. پراکنش کلیۀ گونه‌ها در این حوضه، در ارتفاعات بیشتر از 900 متری بوده است که با پژوهش نگهدارصابر (1382) مطابقت دارد. نامبرده گسترشگاه‌های بنه را در ارتفاع 1000 تا 2400 متری از سطح دریا و در اقلیم‌های خشک، معتدل و نیمه‌خشک معتدل تعیین کرده است. گونۀ بادام- بنه مقاومت بهتری در مقابل تغییرات ارتفاع و کلیۀ عناصر اقلیمی مورد استفاده در این پژوهش را دارد و در بیشتر قسمت‌های حوضه دیده می‌شود. دامنۀ تغییرات ارتفاعی رویشگاه این‌گونه در این حوضه، 900 تا 2600 متری از سطح دریاست. گونۀ کیکم، بنه نسبت به افزایش دما حساس است و در نواحی گرم و خشک، و گرم و مرطوب حوضه دیده نمی‌شود؛ درصورتی‌که گونۀ بنۀ غالب با توجه به مثبت‌بودن مؤلفۀ دما، در نواحی گرم و خشک حوضه استقرار یافته است. در ناحیۀ گرم و مرطوب حوضه با توجه به شرایط خاص حاکم (ارتفاع کم و رطوبت زیاد) اثری از انواع گونه‌های بنه دیده نشده است و فقط در ارتفاعات بالاتر از 900متری، گونۀ مقاوم بادام- بنه دیده می‌شود.
در این پژوهش، محدودیت‌های اقلیمی مرتبط با گسترش و پراکنش گونه‌های جنگلی بنه مشخص شده است که شناسایی عوامل اقلیمی مؤثر بر گسترش این گونه‌ها، کاربرد مناسبی در مکان‌یابی اقلیمی مناطق مستعد استقرار بنه خواهد داشت. تنها در این حالت است که می‌توان به استمرار خدمات جنگل‌های زاگرس اعم از حفاظت آب، خاک، گیاه و موجودات زنده خوشبین بود. با توجه به اهمیت جنگل‌های زاگرس پیشنهاد می‌شود، عوامل تأثیرگذار دیگری نظیر خاک، شیب و جهت شیب بر پراکنش این چهار گونۀ جنگلی بررسی شود.
سپاسگزاری
بدین‌وسیله از همکاری مسؤولان مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس، ادارۀ کل هواشناسی استان فارس، آقای مهندس محمدرضا نگهدارصابر و آقای دکتر سیدکاظم بردبار درخصوص در اختیار قرار‌دادن داده‌ها و نقشه‌های مورد نیاز سپاسگزاری می‌شود.
)
