نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
2 دانشجو دکتری گروه جغرافیا برنامه ریزی شهری، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
The aim of the current research was to identify the effective factors in the future state of housing planning in Ahvaz metropolis. The research method was applied based on the purpose and descriptive-analytical based on the nature. In this regard, by applying the mutual effects analysis method in Mikmak software, the key factors affecting the housing supply system of Ahvaz City were identified. Finally, the effective factors of the housing supply system in the mentioned city were selected by using the scenario writing method in the software and the scenario wizard was executed. The findings showed that the 7 factors of migration, marginalization, weakening of the value of national currency, low ability to pay loans, increase in land prices, insignificant credit facilities, and lack of an integrated and coordinated management system in the housing sector had the most impacts and key roles in the system. They provided housing in Ahvaz City.
Keywords: future research, housing, housing supply, Ahvaz metropolis
Introduction
In recent decades, the cities of Iran have experienced an increasing concentration of population; yet, the weakness of economic management, lack of comprehensive housing planning, and inadequacy of the government's economic infrastructure have caused the problem of housing shortage and inadequate housing supply. The various policies and programs of the government have not led to good results either. The issue of the land market has caused a large part of lands in the capital to be attracted and ultimately, a large number of citizens to be deprived of shelter. Ahvaz metropolis in Khuzestan Province has undergone extensive demographic and spatial changes during the last decade for 3 main reasons: 1) having provincial centrality, 2) becoming a major industrial hub in line with adopting the policy of creating a growth hub, and 3) disrupting the order of the urban network as a result of the 8-year war and destruction of the major partner cities (Abadan and Khorramshahr) in favor of the all-round development of this city. As a result of these factors, the population of this city has had an increase of 120,098 to 1184,788 people during the years of 1956-2016). In the first general census of the country in 2015, Ahvaz had a population of 120,098 people. Therefore, this rapid population growth has caused problems, such as low quality of housing in the city, lack of ownership by a group of citizens, small areas of residential units, etc. Based on this, this research sought to research the future of the housing supply system in Ahvaz metropolis to respond to the current and future needs and solve the existing problems in this city. In this regard, the main goal of the current research was to identify the most important factors influencing the future state of housing planning in Ahvaz metropolis.
Methodology
The main purpose of this research was to identify the most important factors influencing the future state of housing planning in Ahvaz metropolis. Therefore, a descriptive-analytical and survey method was chosen in this research. In the first step, a list of the primary factors that played a role in the housing supply system of Ahvaz City were identified as the research variables by using documentary sources and previous researches, as well as the Delphi questionnaire. The research variables were analyzed based on an expert questionnaire. In the research process, by using the mutual effects analysis method and Micmac software, the influences of the primary factors on each other were evaluated in the form of the expert questionnaire. Finally, by using another questionnaire, the key factors of housing supply in Ahvaz City were selected via the scenario writing method in the Scenario Wizard software. The statistical population of the research included the specialists and experts of the urban area. The size of the studied sample was determined through the theoretical saturation of 30 experts through the snowball sampling method. The validity of the research tool was evaluated by university professors and it was confirmed after fixing the problems and deficiencies. To measure the reliability of the first expert’s questionnaire (analysis of mutual effects) and the second expert’s questionnaire (scenario writing), the questionnaire was completed by 10% of the experts and then, the results obtained from the supervisor could be cited and confirmed.
Discussion
The results showed that 7 key factors played a role in the housing supply system of Ahvaz City. As shown in Figure 3, these factors include migration, marginalization, weakening of the value of national currency, low ability to pay loans, increase in land prices, insignificant credit facilities, and lack of an integrated and coordinated management system in the housing sector. Also, the results revealed that the 3rd scenario was the most optimistic and promising scenario for the housing supply system of Ahvaz City with 5 favorable conditions and a suitable percentage of 42.87%. The 1st and 2nd scenarios were intermediate. The 2nd and 4th scenarios were respectively the most critical scenarios with unfavorable situations for the housing supply system of Ahvaz City.
Conclusion
Housing is one of the most essential human needs after food and clothing and it is very important for the preservation and survival of the individuals and society. It is related to one of the most basic and sensitive sectors in economic and social development planning. The rapid growth of population in Ahvaz City has caused problems, such as low quality of housing in the city, lack of ownership by a group of citizens, small areas of residential units, inappropriate interference of activities by residing adjacent to the functional zones of the city, especially heavy industries and administrative-service zones, placement of extensive military, industrial, and wasteland uses in the middle of the residential context (one of the main factors of disintegration of the urban structure of this city), existence of the residential formal or informal settlements, like villages outside the legal boundaries and adjacent to the city, which have their own service and infrastructure needs, illegal constructions in the river boundary and encroachment on its bed, etc. In addition, financial and economic inabilities of low-income groups on the one hand and lack of modern planning and appropriate support mechanisms on the other hand have prevented the vulnerable groups from having access to suitable housing. This lack of access has shown itself in various forms of marginalization and ugly urban landscapes and has caused all kinds of social and economic problems. All these clearly reveal the necessity of fundamental change in the planning process from the traditional method based on forecasting trends towards modern planning with a forward-looking approach. Cities need to be planned with a new approach to recognizing the future challenges so as not to be caught off guard in the face of the upcoming challenges and can take control and manage a favorable future condition.
References:
- Alavi, A., Benari, S., & Samadi, M. (2017). Analysis of quantitative and qualitative indicators of housing in the city of Ahvaz and forecasting the required housing until 2021. Geography and Human Relations, Vol. 1, No. 2, pp. 867-850.
- Arvin, M (2014). Survey of urban sprawl with an emphasis on endogenous development (Case study of Ahvaz City). Master's thesis in the field of geography and urban planning, University of Tehran, supervisor: Dr. Ahmad Pourahmad.
- Iran Statistics Center (2015-2016).
- Sherizadeh, A., Roostayi, Sh., & Hakimi, H. (2018). Identifying the key factors affecting the future status of low-income housing planning in Tabriz metropolis with a future research approach. Urban Research and Planning Quarterly, 10th year, No. 38, pp. 39-49.
- Yazdani, M. H., Hasanpour, S., & Hashemi Masoumabad, R. (2018). Spatial analysis of social and physical dimensions of housing in the areas of Ahvaz City: Physical Development Planning. Scientific Research Journal, Year 4, No. 2, Serial 14, pp. 51-66.
- Adeoye, D. O. (2016). Challenges of Urban Housing Quality: Insights and Experiences of Akure, Nigeria. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 216, pp. 260-268.
- Bharath, H. A. et al. (2018). Modeling urban dynamics in rapidly urbanizing Indian cities. The Egyptian Journal of Remote Sensing and Space Science, 21 (3), pp. 201-210. https: //doi.org/10.1016/j.ejrs.2017.08.002
- Cobbinah, P. B. and Niminga-Beka, R. (2017). Urbanization in Ghana: Residential land use under siege in Kumasi central cities. 60, Part A, pp. 388-401. https: //doi.org/10.1016/j.cities.2016.10.011
- Garbawaziri. A. and Roosli, R. (2013). Housing Policies and Programs in Nigeria: A Review of the Concept and Implementation. Business Management Dynamics.
- Lamé, G., Jouini, O., & Cardinal, J. (2019). Methods and contexts: Challenges of planning with scenarios in a hospital’s division. Futures, Vol. 105, pp. 78-90.
- Malpass, P. and Victory, C. (2010). The Modernization of Social Housing in England. International Journal of Housing Policy, 10 (1), pp. 3-18. DOI: 10.1080/14616710903565647
- McClure, K. (2019). What should be the future of the Low-Income Housing Tax Credit program? Housing Policy Debate, 29 (1), pp. 65-81.
- Miller, J. D. and Hutchins, M. (2017). The impacts of urbanization and climate change on urban flooding and urban water quality: A review of the evidence concerning the United Kingdom. Journal of Hydrology: Regional Studies, 12, pp. 345-362. https: //doi.org/10.1016/j.ejrh.2017.06.006
- Moulaert, F. (Editor) et al. (2014). The International Handbook on Social Innovation: Collective Action, Social Learning, and Transdisciplinary Research. Cheltenham: UK Edward Elgar.
- OCED (2015). How’s Life? Measuring Well-Being. DOI: http: //dx.doi.org/10.1787/how_life-2015-en
- Pawson, H., Milligan, V., & Yates, J. (2020). Financing and Governing Affordable Rental Housing. In Housing Policy in Australia, Palgrave Macmillan, Singapore, pp. 259-298.
- Pons, A. and Rullan, O. (2014). The expansion of urbanization in the Balearic Islands (1956-2006). Journal of Marine and Island Cultures, 3 (2), pp. 78-88. https: //doi.org/10.1016/j.imic.2014.11.004
- Rowland, N. and Spaniol, M. (2017). Social foundation of scenario planning. Technological Forecasting and Social Change, Vol. 124, pp. 6-15.
- Schwarts, A. F. (2014). Housing Policy in the United States.
- Short, J. R. (2014). Urban theory: A critical assessment. Palgrave Macmillan.
- UNDESA/PD (2012). World urbanization prospects: The 2011 revision. New York: United Nations.
- Zedlewski, S. R. and Waller, M. (2002). The Importance of Housing Benefits to Welfare Success. Center on Urban & Metropolitan Policy and the Urban Institute.
- Zhang, M. and Rasiah, R. (2016). Localization of state policy: Shandong's experience in financing Cheap Rental Housing in urban China. Habitat International, 56, pp. 1-10. https: //doi.org/10.1016/j.habitatint.2016.04.003
Figures and Tables
- Table 1: Housing provision policies in Iran at different times
- Table 1: Population of Ahvaz City during the years of 1956-2016
- Fig. 1: Location of the study area (Vice President of Planning and Development of Human Capital of Ahvaz Municipality, 2022)
- Table 3: Factors and components affecting the housing supply system of Ahvaz City
- Table 4: Descriptive statistics of the respondents' status
- Table 5: The direct and indirect effects of the factors on each other
- Fig. 2: The distribution diagram of the variables in the impact-affectability axis based on the direct effects
- Fig. 3: Factors affecting the housing supply system of Ahvaz City
- Table 6: Key factors, situation, and possible assumptions facing the system
- Table 7: Status of each of the key factors according to the compatible scenarios
- Table 8: Coefficients, number, and percentage of each of the scenarios based on the 3 spectra
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
طبق اعلام سازمان ملل متحد تا سال 2050، حدود شش میلیارد نفر از جمعیت نه میلیارد نفری پیش‌بینی‌شدۀ جهان، در شهر‌ها زندگی خواهند کرد (روستایی و شری زاده، 1398: 8). شهرنشینی بازتابی از فعالیتهای انسانی است (Bharath & et al., 2018: 201) که الگو‌های سکونتگاهی انسان را در سطح جهان متحول ساخته است (Zhang, 2016: 1). شهرنشینی، پدیده‌ای اقتصادی (pons & Rullan.2014: 79)، جامعه‌شناختی (cobbinah & niminabeka, 2017: 388)، اکولوژیکی (miller & hutchins, 2017: 345) و جمعیت‌شناختی (UNDES/PD, 2012) است که چالش‌‌های متعددی را نیز به‌دنبال دارد که فقر شهری، گسترۀ عظیم بافت‌‌های ناکارآمد شهری، اسکان غیررسمی (روستایی و شری زاده، 1398: 8) و تأمین مسکن مناسب از مهم‌ترین این چالش‌هاست (آروین و پوراحمد، 1395: 2). از آنجایی که مسکن به‌عنوان یکی از ملزومات زندگی خانوار‌ها و افراد است (garbawazri, 2013: 60)، نبودِ استطاعت لازم قدرت تأمین و تقاضای مؤثر مسکن از آنها سلب می‌شود، به حاشیه رانده می‌شوند، فقر در آنها ریشه می‌دواند و روز به روز در منجلاب فرومی‌روند. بی‌مسکنی و فقدان آن، عامل بسیاری از بزهکاری‌‌هاست. در بررسی‌‌هایی که از سوی سازمان بی‌مسکنی اروپا انجام شده است، یکی از مهم‌ترین دلایلی که افراد در معرض آسیب قرار می‌گیرند، «نداشتن مسکن» است[1] )ضرغام فرد، 1396: 2).
همان‌طور که بیان شد، مسکن یکی از ضروری‌ترین نیازهای انسان بعد از خوراک و پوشاک است (رستمی و مظاهریان، 1400: 174) که تأثیر زیادی بر سلامت و رفاه انسانی دارد (Adeoye, 2016: 2) و برای حفظ و بقای فرد و جامعه اهمیت زیادی دارد (رستمی و مظاهریان، 1400: 174). هم‌اکنون مسکن، عامل اصلی جامعه‌پذیری افراد نسبت به جهان و کالایی عمده و تعیین‌کننده در سازمان اجتماعی فضاست (صفایی پور و زادولی خواجه، 1396: 150) که در شکل‌گیری هویت فردی، روابط اجتماعی و اهداف جمعی افراد نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای دارد (Short,2014: 199). مسکن، در زمرۀ اساسی‌ترین و حساس‌ترین بخش‌‌ها در برنامه‌ریزی توسعۀ اقتصادی و اجتماعی است. شکل‌گیری مسکن تابع عوامل و شرایط فرهنگی، اقلیمی، اقتصادی – معیشتی و تکنیک ساخت جامعۀ استفاده‌کننده است (زیاری و همکاران، 1389: 1-2).
تأمین مسکن مناسب بسته به شرایط بازار مسکن، وضعیت اقتصاد کلان، تحولات جمعیتی، میزان نیاز به مسکن، روند‌های اجتماعی و سیاسی، رویکرد حاکم بر دولت‌‌ها و ظرفیت درونی آنها متفاوت است (رستمی و مظاهریان، 1400: 174). دغدغه‌‌های مربوط به تأمین مسکن از دو عامل نشأت می‌گیرد: اول، آنکه خرید مسکن بزرگ‌ترین معامله‌ای است که همۀ مردم در طول عمر خود انجام می‌دهند. به‌گونه‌ای که خانواده‌‌های متوسط حدود یک چهارم از درآمد و اقشار فقیر (فولادی جشن ابادی، 1398: 13) یا در آستانۀ فقر پنجاه درصد (زیاری و همکاران، 1396: 50) و حتی بیشتر درآمد خود را به امر مسکن اختصاص دادهاند. دوم، آنکه براساس تجربه، رشد غیرمعمول قیمت و اجاره‌بهای مسکن به‌ویژه در شهرهای بزرگ و توجه‌نکردن به این مشکل گره‌‌های عدیده‌ای را در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی به‌دنبال خواهد داشت (فولادی جشن ابادی، 1398: 13)؛ برای مثال، در استطاعت‌بودن مسکن ازنظر مالی هم برای موجر و هم برای مستأجر مهم است؛ زیرا مالکان مساکن خود را به قصد سود بیشتر اجاره می‌دهند و در عوض، مستأجران به سبد هزینۀ خود توجه دارند و همیشه در پی مساکنی هستند که با سبد هزینۀ آنها سازگاری داشته باشد (ضرغام فرد، 1396: 2-3)؛ بنابراین هر تغییر کوچک در قیمت مسکن و اجاره‌بها، آثار مخرب وجبران‌ناپذیری بر زندگی فرد دارد (فولادی جشن ابادی، 1398: 13). درمجموع مسکن، اساس فعالیتهای بیولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را تشکیل می‌دهد و از آنها پشتیبانی میکند که نقشی فراتر از سرپناه دارد (ضرغام فرد، 1396: 2-3). مسکن مناسب، سلامت جسمی و روحی را بهبود می‌بخشد، پیشرفت تحصیلی را افزایش می‌دهد (schwarts,2014: 2)، پایه و اساس تعامل اجتماعی است، امنیت درآمد را افزایش می‌دهد، به ثبات و تحرک نیروی کار کمک میکند، یکپارچگی را میان گروههای مهاجر تسهیل می‌بخشد و توسعه و سرمایۀ اجتماعی را در جامعه افزایش می‌دهد (Malpass and Victory, 2010; Zedlewskiand Waller, 2002; OCED, 2015).
در دهه‌‌های اخیر، شهرهای کشور شاهد تمرکز روزافزون جمعیت بوده‌اند؛ ولی ضعف مدیریت اقتصادی، نداشتن برنامه‌ریزی جامع مسکن و نارسایی در زیرساخت‌‌های اقتصادی دولت موجب شد که مشکل کمبود مسکن و تأمین مسکن مناسب بروز کند. سیاستها و برنامههای مختلف دولت نیز نتیجه‌ای نداشت؛ از این رو، بخش خصوصی و مردمی متصدی اصلی تأمین نیازهای مسکن جامعه شد. از طرفی، بخش خصوصی نیز همواره به اقتضای محوریت سود در تعاملات بازار سرمایه، در بخش‌‌هایی وارد می‌شود که احتمال وقوع سود متناسب با فعالیت و سرمایه‌گذاری انجام پذیرفته و با ریسک کم امکان‌پذیر باشد. بر این اساس، ساختوسازهای بخش خصوصی فاصلۀ زیادی با نیازهای متقاضیان مسکن دارند؛ همچنین مسئلۀ بورس‌بازی زمین، موجب شده است که بخش زیادی از سرمایه‌‌ها به‌سمت زمین جلب شود و درنهایت جمع زیادی از شهروندان از داشتن سرپناه محروم بمانند. در پی این رویکرد، بدون نظارت و برنامه در ساخت‌و‌ساز‌ها و تغییرات فضایی، گسترش فیزیکی بیقوارۀ شهر‌ها اتفاق می‌افتد؛ در حالی که اگر توسعۀ مسکن با برنامه و نظارت و در راستای پاسخگویی به تقاضای مسکن باشد، با توسعۀ درونی شهر از طریق پرکردن بافت موجود شهر، افزایش متعادل تراکم، نوسازی و بازسازی مناطق متروکه و فرسوده واحیا و تغییر کاربری‌‌های قدیمی موجود، تا حد زیادی بر کاستی‌‌های بخش مسکن شهر غلبه میکند و توسعۀ شهر را به‌سمت پایداری سوق می‌دهد (یزدانی و همکاران، 1398: 53-52).
شهر اهواز متروپل استان خوزستان طی دهۀ گذشته به سه دلیل عمده دستخوش تغییرات جمعیتی و فضایی گسترده‌ای شده است: 1. مرکزیت استانی؛ 2. تبدیل‌شدن به یک قطب عمدۀ صنعتی در راستای اتخاذ سیاست ایجاد قطب رشد؛ 3. برهم‌خوردن نظم شبکۀ شهری درنتیجۀ جنگ هشت‌ساله و از بین رفتن شهرهای عمدۀ همکار (آبادان و خرمشهر) به سود توسعۀ همه‌جانبۀ این شهر (آروین، 1394: 4)؛ درنتیجۀ عوامل ذکرشده، جمعیت این شهر طی سال‌‌های (1395-1335) از 120098نفر به ۱۱۸۴۷۸۸ نفر افزایش یافته است. در اولین سرشماری عمومی کشور در سال 1335 شهر اهواز جمعیتی بالغ بر 120098نفر بوده است. این رقم در سرشماری سال 1375به 804980 نفر و در سرشماری سال 1395 به ۱۱۸۴۷۸۸ نفر افزایش یافته است (مرکز آمار ایران، 1335-1395)؛ بنابراین رشد سریع جمعیت باعث بروز معضلاتی همچون پایین‌بودن کیفیت مسکن در سطح شهر، فقدان مالکیت گروهی از شهروندان و مساحت کم واحد‌های مسکونی شده است (علوی و همکاران، 1397: 852-853). تداخل نامناسب فعالیت و سکونت در محلات مسکونی مجاور پهنه‌‌های کارکردی شهر (به‌ویژه صنایع سنگین و محور‌ها و پهنه‌‌های اداری -خدماتی)، قرارگیری کاربری‌‌های گستردۀ نظامی و صنعتی و بایر یکپارچه در میانۀ بافت‌‌های مسکونی (از عوامل اصلی گسستگی ساختار شهری اهواز)، وجود بافت‌‌های مسکونی (اسکان غیررسمی یا رسمی مانند روستاها) خارج از محدودۀ قانونی و همجوار با شهر که نیازهای خدماتی و زیرساختی خود را از شهر تأمین می‌کنند، ساختوسازهای غیراصولی در حریم رودخانه و تعرض به حد بستر آن و ... شده است (آروین، 1394: 2). از طرف دیگر، ناتوانی مالی و اقتصادی گروههای کم‌درآمد از یک سو و نبودِ برنامه‌ریزی نوین و سازوکار‌های حمایتی مناسب از سوی دیگر، مانع از آن شده است تا اقشار یا گروههای آسیب‌پذیر به مسکن مناسب دسترسی داشته باشند؛ همان‌طور که بیان شد، این دسترسی‌نداشتن خود را در اشکال مختلف حاشیه‌نشینی و منظره‌‌های بدقواره‌ی شهری به نمایش گذاشته و باعث بروز انواع معضلات اجتماعی و اقتصادی شده است. این مسئله به‌خوبی نشان‌دهندۀ ضرورت تغییر بنیادین فرایند برنامه‌ریزی از شیوۀ سنتی و مبتنی بر پیش‌بینی روندها به‌سمت برنامه‌ریزی نوین با رویکرد آینده‌پژوهی است؛ بنابراین شهر‌ها برای جلوگیری از بروز تأثیرات آن بر کیفیت و رفاه شهروندان، نیازمند برنامه‌ریزی با رویکردی نوین برای شناخت چالش‌‌های آینده هستند تا در تقابل با چالش‌‌های پیش رو غافلگیر نشوند، اهرم کنترل و مدیریت آینده را به دست بگیرند و آینده‌ای مطلوب را برای خود طراحی کنند (شری زاده و همکاران، 1398: 40). بر این اساس، این پژوهش به‌دنبال آینده‌پژوهی نظام تأمین مسکن در کلان‌شهر اهواز، برای پاسخگویی به نیازهای حال و آینده و حل معضلات و مشکلات موجود در این شهر است. در این راستا، هدف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر وضعیت آیندۀ برنامه‌ریزی مسکن کلان‌شهر اهواز است؛ از این رو، در راستای هدف پژوهش، سؤال زیر مطرح می‌شود:
چه عواملی در وضعیت آیندۀ برنامه‌ریزی مسکن کلان‌شهر اهواز نقش کلیدی دارند؟
بررسی ادبیات پژوهش
در رویکرد‌های سنتی برنامه‌ریزی، برنامه‌ریز ابتدا با طرح این سؤال که «در آیندۀ درازمدت چه روی خواهد داد؟» پیش‌بینی لازم را انجام می‌دهد. آنگاه پیش‌بینی‌‌ها را مبنای تصمیم‌گیری و اتخاذ سیاست قرار می‌دهد و درنهایت اقدام میکند. به عبارت دیگر، از شرایط حال آغاز میکند و به آینده می‌رود؛ در حالی که در نگاه نو به برنامه‌ریزی، برنامه‌ریز ابتدا به افق آینده می‌رود و با حضور در افق آینده و دیده‌بانی حال و گذشته، مسیر‌های مشخص را برای معماری توسعه از آینده به حال تعیین میکند. آینده‌پژوهی برای مطالعۀ آینده و تحقق اهداف کلیدی خود، در پی آن است که انتظارات ما را از آینده شناسایی کرده و کمک کند که تمامی توان و ظرفیت عوامل شکل‌دهنده، در راستای تحقق مطلوب‌ترین بدیل آینده جهت‌دهی شوند (صفایی پور و رحیم پور، 1399: 98-97). در لغت‌نامۀ کمبریج، آینده‌نگاری «توانایی قضاوت و تشخیص درست دربارۀ آنچه در آینده رخ می‌دهد و برنامه‌ریزی اقدامات مبتنی بر این دانش» تعریف شده است. فرهنگ لغت آکسفورد نیز تعریفی مشابه ارائه داده است. آینده‌نگاری عبارت است از: «توانایی پیش‌بینی آنچه ممکن است در آینده رخ دهد، به‌منظور آمادگی برای آینده» (روستایی و شری زاده، 1398: 12). آینده‌پژوهی، علم و دانشی است که به‌دنبال شناخت و پیش‌بینی آینده براساس روشهای علمی و معقول آماری یا تحلیلی است. آن، در فرایند آینده‌پژوهی براساس رفتار‌های گذشته و موجود، تجزیهوتحلیل عوامل مختلف و اثرگذار و با تکیه بر روشهای علمی، آینده را پیش‌بینی و شبیه‌سازی میکند؛ همچنین در آینده‌پژوهی، فرصت‌‌ها و تهدید‌های آینده، موقعیت‌‌های مختلف و شرایط اقتصادی، سیاسی، نظامی و فرهنگی کشور‌ها و ملت‌‌ها پیش‌بینی‌پذیر می‌شود. آن را علم مهندسی آینده و مدیریت هوشمندانه بر آینده نیز می‌نامند. آینده‌پژوهی در پی آن است تا با بهره‌گیری از تحلیل وضعیت موجود، شناسایی سازوکار‌های تغییر و تعریف سناریو‌های مختلف، توسعه و بهبود را در آینده‌‌های محتمل و ممکن پیش‌بینی کند. تصمیم‌‌های خوب بستگی کامل به دورنگری دارد. زندگی امروزی با گذشته بسیار متفاوت است. در این دنیای پر از تغییر، دیگر سنت‌های قدیمی آیندۀ ما را شکل نمی‌دهند، بلکه هر فرد باید آینده‌اش را بسازد تا سازمان و جامعه را در برابر تغییرات جهانی آماده کند (صفایی پور و رحیم پور، 1399: 98-97). دستیابی به مسیر‌های آینده نیازمند روشی جامع، یکپارچه و سامان‌مند است. در این زمینه سناریو‌ها ابزاری مناسب برای تصویر آیندۀ نامعلوم هستند (قزلباش و همکاران، 1395: 34). این روش درواقع به‌عنوان ابزار برنامه‌ریزی برای سازمان‌‌ها محسوب می‌شود (Rowland & Spaniol,2017: 1). سناریو‌ها به‌عنوان یکی از نخستین روشهای آینده‌پژوهی، ابزاری قدرتمند برای کمک به تصمیم‌گیری در مواجه با نبودِ قطعیت‌‌ها استفاده می‌شوند. ایدۀ اصلی آن، تفکر دربارۀ آینده‌‌های ممکن است که مواجهه با شگفتی‌‌ها را به حداقل برساند و محدودۀ تفکر مدیران را دربارۀ احتمالات مختلف گسترش دهد (روستایی و شری زاده، 1398: 17). روش سناریونویسی مدت‌زمان طولانی است که از سوی شرکت‌ها، سازمان‌‌های ملی و بین‌المللی در سطوح مختلف به کار گرفته می‌شود (Lamé & et al,2019: 1).
ایجاد مسکن نیازمند خدمات حمل‌و‌نقل، منبع آب و فاضلاب، خدمات تجاری محلی و تسهیلات بهداشتی ترتیبی است. اقدامات فراوانی برای تأمین مسکن در سطح بین‌المللی صورت گرفته است. برنامههای رایج تا قبل از دهۀ 1970 عبارت بوده است از: نوسازی شهری، ایجاد خانه‌‌های ارزان قیمت و اعطای وام‌‌های خانه‌سازی. سازمان ملل متحد از طریق کمسیون اسکان بشر در قالب برنامههای هیبتات، به تأمین مسکن نیازمندان توجه میکند. در هبیتات یک بخش ساختوساز و سیاستهای تأمین نیازهای این بخش در اولویت قرار داشت. سازمان ملل متحد در سال 1986 راهبرد جهانی تأمین سرپناه را برای افراد بیخانمان تا سال 2000 با رویکرد توانمندسازی تدوین کرد. در سال 1992 در هبیتات دو موضوع تأمین امنیت حق سکونت به‌ویژه برای اقشار کم‌درآمد مطرح شد. در سال 2001 در نشست ویژۀ مجمع عمومی سازمان ملل در شهر نیویورک ضرورت توجه به موضوع فقر شهری و بیخانمانی موردتوجه جدی قرار گرفت (زیاری و همکاران، 1389: 4).
مسکن قبل از هرچیز مکانی فیزیکی است، به‌عنوان سرپناه اولیه و محل اصلی زندگی خانواده‌‌ها به حساب می‌آید و در آن بسیاری از نیازهای اولیۀ فرد مانند خوردن، استراحت‌کردن، تربیت فرزندان، استحمام و حفاظت در برابر شرایط جوی، عشق‌ورزی و ... تأمین می‌شود. مفهوم مسکن بر کل محیط مسکونی اطلاق می‌شود و شامل کلیۀ خدمات و تسهیلات ضروری لازم برای زیستن خانواده‌‌ها می‌شود. به این ترتیب، تعریف و مفهوم عام مسکن فقط شامل واحد مسکونی نیست، بلکه کل محیط مسکونی را در برمی‌گیرد (زیاری، 1389: 2). مسکن مناسب آن است که نه‌تنها نیاز به سرپناه خانواده را برآورده میکند، تأثیرات منفی جانبی نه برای افراد و نه برای اجتماع دارد. اثرات جانبی، هم شامل مواردی مانند تولید امراض جسمانی و انواع بیماری‌‌های روحی در اثر نبودِ امکانات می‌شود و هم مواردی را مانند ایجاد زمینه‌‌های بروز جرم و بزهکاری در برمی‌گیرد. بر این اساس، نیاز مسکن تا زمانی که یک خانواده به اسکان مناسب و درخور (نه سرپناه) دسترسی نداشته باشد، تأمین‌نشده باقی خواهد ماند (Moulaert,2014: 73). تأمین مسکن مناسب، یکی از مهم‌ترین عناصر و عوامل دستیابی به توسعۀ پایدار است و چگونگی تهیه و تأمین آن برای گروههای مختلف جامعه به‌خصوص گروههای کم‌درآمد یکی از مهم‌ترین چالش‌‌های پیش روی بیشتر دولت‌‌ها و جوامع است (ابراهیمی بوزانی و فدائی جزی، 1399: 137). در ایران در دهه‌‌های اخیر و به‌دنبال افزایش میزان شهرنشینی، بد مسکنی و تقاضا برای مسکن به‌ویژه از سوی افراد کم‌درآمد شهری، برنامه‌‌ها و سیاستهای مختلفی برای تأمین مسکن ارزان و باکیفیت در پیش گرفته شده است که در جدول (1) به‌طور خلاصه به مهم‌ترین آنها اشاره شده است.
جدول (1) سیاستهای تأمین مسکن در ایران در مقاطع زمانی مختلف
Table (1) Housing provision policies in Iran at different times
|
مقطع زمانی اجرا |
سیاست |
اقدامات |
|
برنامۀ سوم قبل از انقلاب (46-42) |
ساختن خانه‌‌های ارزان‌قیمت |
اعطای وام‌‌های درازمدت و گسترش اقدامات خودیاری |
|
برنامۀ چهارم توسعه قبل از انقلاب (51-47) |
ساختن خانه‌‌های ارزان‌قیمت و پاک‌کردن شهر‌ها از زاغه‌نشینی |
ایجاد خانه‌‌های سازمانی به‌خصوص در مناطق مرزی یا فاقد خانه‌‌های قابل‌سکونت |
|
برنامۀ پنجم توسعه قبل از انقلاب (56-52) |
کمک به تأمین مسکن برای اقشار کم‌درآمد |
28 درصد واحد مسکونی ساخته‌شده به گروههای کم‌درآمد و حاشیه‌نشینان شهری اختصاص یافت که به‌دنبال سیل یا زلزله و ... تخریب شده بود. |
|
تصویب قانون تعاونی در سال 1348 |
افزایش عرضه مسکن از طریق تقویت تعاونی‌‌های مسکن |
همکاری و هماهنگی با انبوه‌سازان مسکن و به عضویت درآوردن اقشار آسیب‌پذیر برای خانه‌دارکردن آنها |
|
مقطع (1358 تا 1377) |
تأمین عدالت در توزیع زمین و تثبیت قیمت زمین |
مصادره و واگذاری زمین به افراد کم‌درآمد فاقد زمین |
|
برنامۀ اول توسعه بعد از انقلاب (72-68) |
تأمین خانه با ساخت شهرهای جدید |
شروع ساخت 26 شهر جدید |
|
برنامههای دوم و سوم توسعه بعد از انقلاب (83-74) |
ساختن خانه‌‌های ارزان از طریق پس‌انداز، انبوه‌سازی، کوچک‌سازی (پاک) |
گسترش انبوه‌سازی |
|
از سال 1377 |
بالا بردن سهم مسکن اجاره‌ای (اجاره به‌شرط تملیک) |
بالابردن نسبت مسکن استیجاری به مسکن ملکی و تشویق بخش خصوصی و سازمان‌‌های عام‌المنفعه به ساخت مسکن استیجاری و اجاره‌داری |
|
برنامۀ چهارم و پنجم توسعه بعد از انقلاب 94-84 |
تأمین واحد‌های مسکونی ملکی برای گروههای کم‌درآمد |
ارائۀ تسهیلات قرض‌الحسنه و حذف قیمت زمین از قیمت تمام‌شدۀ مسکن و پرداخت نصف هزینه‌‌های صدور پروانه و هزینۀ آماده‌سازی زمین و تأسیسات زیربنایی از محل یارانۀ بخش مسکن |
|
برنامۀ ششم توسعه |
تأمین مسکن گروههای کم‌درآمد در دو قالب مسکن اجتماعی و مسکن حمایتی |
ارائۀ تسهیلات برای خرید بنا‌های تا عمر 25 سال، پرداخت کمک‌هزینۀ اجاره و وام قرض‌الحسنه و ودیعۀ مسکن به علاقه‌مندانی که تمایل به احداث واحد‌های مسکونی استیجاری با اولویت بافت فرسوده دارند. |
(ابراهیمی بوزانی و فدائی جزی، 1399: 137)
مسکن یکی از نیازهای اساسی انسان بعد از خوراک و پوشاک است. مسکن مناسب، آن است که برای فرد و اجتماع تأثیر مثبت دارد. طی دهه‌‌های اخیر، سیاستهای مختلفی در پی رشد جمعیت شهری و تقاضای مسکن از سوی اقشار کم‌درآمد توسط دولت انجام گرفته است؛ اما به دلیل توجه‌نکردن به مؤلفهها و نیروهای کلیدی، ناکارآمد شده است؛ از این رو، تأکید برنامه‌ریزی مسکن با رویکرد نوین آینده‌پژوهی، موجب شناسایی چالشها و مشکلات نظام تأمین مسکن و رسیدن به آینده‌ای مطلوب می‌شود.
در زمینۀ موضوع پژوهش حاضر (آینده‌پژوهی نظام تأمین مسکن)، مطالعات فراوانی صورت گرفته است که در ادامه، به برخی از مطالعات مرتبط در این زمینه اشاره می‌شود.
قاسمی (1397) در مقاله‌ای، آینده‌پژوهی متغیرهای کمی و کیفی مسکن را در کلان‌شهر اصفهان بررسی کرده‌اند. محققان در این پژوهش به‌دنبال واکاوی چگونگی تغییرات شاخصهای کمی و کیفی مسکن در اصفهان هستند. روش مورداستفاده در این پژوهش تحلیل اثرات متقابل و سناریو ویزارد است. نتایج تحقیق نشان‌دهندۀ آن است که از بین 9 متغیر کمی و کیفی قابل آینده‌پژوهی مسکن، 3 شاخص «زیربنا»، «تراکم خانوار در واحد مسکونی» و «تراکم نفر در واحد مسکونی» به‌عنوان متغیرهای پیشران وضعیت مسکن در آینده استخراج شده‌اند؛ همچنین دو سناریو محتمل آیندۀ مسکن در کلان‌شهر اصفهان برای سه متغیر مذکور به‌ترتیب عبارت است از: سناریو اول: هر سه متغیر کاهش یابند؛ سناریو دوم: هر سه تغییر ثابت بمانند.
شری زاده و همکاران (1398) در پژوهشی تحت عنوان شناسایی عوامل کلیدی مؤثر، وضعیت آیندۀ برنامه‌ریزی مسکن اقشار کم‌درآمد کلان‌شهر تبریز را با رویکرد آینده‌پژوهی بررسی کرده‌اند. محققان در این پژوهش با بهره‌گیری از رویکرد نوین آینده‌پژوهی و اصول پارادایم هنجاری به بحث و بررسی در ارتباط با عوامل اثرگذار بر وضعیت آیندۀ برنامه‌ریزی مسکن اقشار کم‌درآمد کلان‌شهر تبریز توجه کرده‌اند. روش مورداستفاده در این پژوهش، تحلیل اثرات متقابل است. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که سیستم موردمطالعه، ناپایدار بوده است و در صفحۀ پراکنش متغیر‌ها، پنج دسته از عوامل (عوامل اثرگذار، دووجهی، مستقل، تأثیرپذیر و تنظیمی) شناسایی می‌شوند. درنهایت نرم‌افزار MICMAC از مجموع 59 عامل اولیه، 13 عامل را به‌عنوان عوامل کلیدی شناسایی کرد. این عوامل، به‌عنوان بازیگران اصلی، نقش کلیدی در بهبود وضعیت آیندۀ برنامه‌ریزی مسکن اقشار کم‌درآمد کلان‌شهر تبریز ایفا می‌کنند.
شیخ‌الاسلامی و اکبری (1400) در مقاله‌ای تحت عنوان ارزیابی میزان رضایت‌مندی ساکنان مجتمع‌‌های مسکونی مهر به رویکرد آینده‌پژوهی (مطالعۀ موردی: مسکن مهرشهر بنک) توجه کرده‌اند. محققان با استفاده از روشهای آمار توصیفی و استنباطی و آزمون T تک نمونه‌ای با کمک نرم‌افزار spss اقدام به سنجش میزان رضایت‌مندی کرده‌اند. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که بیشترین رضایت‌مندی ساکنان از وضعیت موجود شاخصهای توسعۀ شهری در شهر بنک از دو شاخص اجتماعی و فرهنگی و توسعۀ اقتصادی به‌ترتیب با ضریب تغییرات 123/0 و 236/0 بوده است و شاخص زیست‌محیطی با ضریب تغییرات 238 در رتبۀ سوم و شاخصهای کالبدی و فیزیکی با ضریب تغییرات 239/0 در رتبه‌های چهارم قرار گرفته‌اند.
خطیبی و همکاران، (1400)، در پژوهشی، به تحلیل اثربخشی طرح‌‌های توسعۀ شهری در توسعۀ مسکن با رویکرد آینده‌پژوهی (موردی: منطقۀ 3 شهر زنجان) توجه کرده‌اند. محققان در این پژوهش برای تحلیل داده‌‌ها از آزمون تحلیل عاملی، آزمون رگرسیون چندگانه و رویکرد تحلیل اثرات متقابل تعادل استفاده کرده‌اند. یافتههای تحقیق نشان‌دهندۀ آن بود که همبستگی بین «طرح‌‌های توسعۀ شهری» با «توسعۀ مسکن» برابر 539/0 است و شاخص «مدیریتی» با ضریب (444/0=β) بیشترین همبستگی را بر «طرح‌‌های توسعۀ شهری» دارد؛ همچنین مهم‌ترین الگوی پایدار توسعه و تولید مسکن در قالب ضوابط طرح‌‌های توسعۀ شهری در منطقۀ 3 شهر زنجان مبتنی بر کیفیت مسکن با ضریب تأثیر 9+، قیمت مسکن با ضریب تأثیر 3+، بد مسکنی با ضریب تأثیر 3+، بهداشت محیط با ضریب تأثیر 2+ و حل مناقشات حقوقی مالکیت با ضریب تأثیر 1+ است.
McClure (2019) در پژوهشی، برنامۀ اعتبار مالیاتی مسکن کم‌درآمد را در آینده بررسی کرده است. این پژوهش پیشرفت‌‌های اعتبار مالیاتی مسکن را با درآمد کم در مناطق شهری بررسی میکند. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که برنامۀ LIHTC به تمرکز فضایی فقر و همچنین اقلیت‌‌های نژادی و قومی کمک میکند. نتایج بررسیها حاکی از آن است که برنامۀ مذکور به یک دستۀ درآمدی خدمات می‌دهد که نیاز بسیار کمی به واحد‌های اضافی دارد و به افراد نیازمند خدمت نمی‌کند. برنامۀ LIHTC باید به ایالت‌‌ها اجازه دهد که اعتبار مالیاتی را با کوپن مبادله کنند تا به فقیرترین خانوار‌ها خدمات بهتری ارائه دهند. این برنامه باید دقت بیشتری را در تحلیل بازار اعمال کند تا واحد‌های جدید فقط در بازار‌های تنگ اضافه و واحد‌های فرسوده در جا‌های دیگر بازسازی شوند.
& et al Pawson (2020) در پژوهشی تحت عنوان تأمین مالی و ادارۀ مسکن اجاره‌ای مقرون‌به‌صرفه پرداخته‌اند. محققان در این پژوهش واکنش‌‌های دولت را به کمبود فزایندۀ مسکن ارزان قیمت بررسی کردند. در این پژوهش، اصول عملیاتی مدل کسب‌وکار مسکن مقرون به صرفه را توضیح می‌دهند (ازجمله نقش یارانۀ عمومی برای رفع شکاف در تأمین مالی بین بازدۀ موردنیاز سرمایه‌گذار و درآمد براساس اجاره‌‌های مقرون‌به‌صرفه)؛ همچنین رویکرد‌های بین‌المللی را برای تأمین مالی مشترک دولتی-خصوصی بیان می‌دارند. درنتیجه وضعیت فعلی استرالیا را برای اتخاذ مدل‌‌های سرمایه‌گذاری جدید و تجزیهوتحلیل موانع داخلی اصلی برای سرمایه‌گذاری نهادی خصوصی در مسکن مقرون‌به‌صرفه بررسی کرده‌اند.
معرفی محدوده
شهر اهواز به‌عنوان مرکز استان خوزستان با جمعیت 1184788 نفر (طبق سرشماری 1395)، هفتمین شهر پرجمعیت ایران (سجادیان و دامنه باغ، 1400: 151). بین 31 درجه و 13 دقیقه شمالی تا 31 درجه و 23 دقیقه شمالی و 48 درجه و 32 دقیقه شرقی تا 48 درجه و 47 غربی واقع شده است. این شهر طبق اعلام مرکز آمار ایران در سال 1395 برابر با 1184788 نفر بوده است که هفتمین کلان‌شهر پرجمعیت ایران به شمار می‌رود. شهر اهواز در دهه‌‌های اخیر به سبب تحولات اقتصادی- اجتماعی ازنظر جمعیتی و محدودۀ شهر رشد زیادی به خود دیده است که این خود به تفاوت‌‌های کالبدی، اجتماعی و ... در مناطق و محلات شهر منجر شده است (زیاری، 1396: 50). در سال 1391 منطقۀ پنج شهری به شهرستان کارون تبدیل و در سال 1395 منطقۀ چهار شهری به دو منطقۀ جداگانه تقسیم شد؛ بنابراین در حال حاضر این کلان‌شهر هشت منطقه را شامل می‌شود (آروین و پوراحمد،1401: 195)
جدول (2) جمعیت شهر اهواز طی سال‌‌های 1335-1395
Table (2) Population of Ahvaz city during the years 1395-1335
|
سال |
1335 |
1345 |
1355 |
1365 |
1370 |
1375 |
1385 |
1390 |
1395 |
|
جمعیت |
120098 |
206735 |
334399 |
579826 |
714664 |
804980 |
979054 |
10565589 |
1184788 |
(معاونت برنامه‌ریزی و توسعۀ سرمایۀ انسانی شهرداری اهواز، 1398: 32)
شکل (1) موقعیت محدودۀ موردمطالعه (شهرداری کلان‌شهر اهواز، 1401)
figure (1) Location of the study area (Ahvaz metropolitan area, 1401)
روش پژوهش
هدف اصلی از انجام پژوهش حاضر، شناسایی مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر وضعیت آینده برنامه‌ریزی مسکن کلان‌شهر اهواز بود؛ از این رو، روش این پژوهش، توصیفی- تحلیلی و پیمایشی انتخاب شد. در گام اول، فهرستی از عوامل اولیه که در نظام تأمین مسکن شهر اهواز نقش دارند، به‌عنوان متغیرهای تحقیق، با بهره‌گیری از منابع اسنادی و پژوهشهای پیشین و پرسش‌نامۀ دلفی متخصصین شناسایی شدند.
جدول (3) عوامل و مؤلفه‌‌های مؤثر بر نظام تأمین مسکن شهر اهواز
Table (3) Factors and components affecting the housing supply system of Ahvaz city
|
عامل |
مؤلفه |
عامل |
مؤلفه |
|
عوامل کالبدی محیطی (E) |
1. موقعیت نامطلوب برخی مساکن در شهر (E1) 2. فقدان هماهنگی بین برنامههای توسعه شهری و مسکن (E2) 3. نبودِ همخوانی استاندارد‌های خانه‌‌های ساخته‌شده با شرایط نیازمندان (E3) 4. ضوابط و مقررات فضایی و ساختمانی (E4) 5. الگوی کاربری زمین (E5) |
عوامل اجتماعی (S) |
1. مهاجرت (S1) 2. افزایش جمعیت شهری (S2) 3. تنوع قومیتی (S3) 4. حاشیه‌نشینی (S4) 5. نابرابری سازمان‌یافته بین گروه‌‌ها در توزیع فرصت‌‌ها و امکانات موجود (S5) |
|
عوامل اقتصادی (Q) |
1. تحریم‌‌های اقتصادی (Q1) 2. تضعیف ارزش پول ملی (Q2) 3. تسهیلات اعتباری ناچیز (Q3) 4. سطح رشد اقتصادی پایین (Q4) 5. تعریف‌نشدن یارانه‌‌های موردنیاز در بخش مسکن (Q5) 6. افزایش توزیع رانت حاصل از فروش تراکم (Q6) 7. افزایش بهای اجاره‌نشینی (Q7) 8. پایین‌بودن توان مالی برای ساخت (Q8) 9. نبودۀ شفافیت اقتصادی (Q9) 10. نوسان‌های نرخ ارز (Q10) 11. پایین‌بودن توان پرداخت وام (Q11) 12. کاهش مدام ارزش پول (Q12) 13. افزایش قیمت زمین (Q13) |
عوامل نهادی (M) |
1. رؤیایی‌بودن طرح‌‌های توسعۀ شهری (M1) 2. نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن (M2) 3. نبودِ حکمروایی خوب شهری (M3) 4. وجود تنگنا‌های آیین‌نامه‌ای و حقوقی (M4) 5. تشکل‌‌های مردم نهاد و بخش خصوصی (M5) |
(یافتههای نگارندگان، 1401)
در ادامه، متغیرهای پژوهش براساس پرسش‌نامۀ کارشناسان تحلیل شدند. در گام اول از فرایند انجام پژوهش، با استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل و نرم‌افزار میک‌مک، میزان اثرگذاری عوامل اولیه بر روی یکدیگر در قالب پرسش‌نامۀ کارشناسان ارزیابی شد. درواقع از پاسخ‌دهندگان خواسته شد، تا میزان اثرگذاری عوامل را بر روی یکدیگر در بازۀ صفر تا سه پاسخ دهند. درنهایت با استفاده از پرسش‌نامه‌ای دیگر، به انتخاب عوامل کلیدی تأمین مسکن شهر اهواز با استفاده از روش سناریونویسی در نرم‌افزار سناریو ویزارد اقدام شده است. در این بخش، جامعۀ آماری پژوهش، متخصصان و کارشناسان حوزۀ شهری هستند. حجم نمونۀ موردمطالعه از طریق اشباع نظری به تعداد 30 متخصص از طریق روش نمونه‌گیری، گلولهبرفی تعیین شد. روایی ابزار تحقیق در این پژوهش، از طریق ارزشیابی توسط اساتید دانشگاه بررسی و پس از رفع اشکالات و نواقص تأیید شد. برای سنجش پایایی پرسش‌نامۀ متخصصان اول (تحلیل اثرات متقابل) طبق جدول (4)، براساس شاخصهای آماری با دو بار چرخش داده‌ای از مطلوبیت و بهینهشدگی 100 درصدی برخوردار بوده که حاکی از روایی زیاد پرسش‌نامه است. برای سنجش پرسش‌نامۀ متخصصان دوم (سناریونویسی)، پرسش‌نامه توسط ده درصد از کارشناسان تکمیل شد. نتایج حاصل از آن‌طرف دیگر متخصصان و استاد راهنما قابل استناد و تأیید شد.
جدول (4) پایایی پرسش‌نامۀ تحلیل اثرات متقابل
Table (4) Reliability of interaction effects analysis questionnaire
|
شاخص |
مقدار (درصد) |
|
|
ابعاد ماتریس |
27 |
|
|
تعداد تکرار |
2 |
|
|
تعداد تکرار (چرخش) |
اثرگذاری چرخش اول |
99 |
|
تأثیرپذیری چرخش اول |
97 |
|
|
اثرگذاری چرخش دوم |
100 |
|
|
تأثیرپذیری چرخش دوم |
100 |
|
یافتههای پژوهش
در این پژوهش، برای سنجش و بررسی عوامل کلیدی تأمین مسکن شهر اهواز از دیدگاه جامعۀ متخصصان، اقدام به تکمیل پرسش‌نامه بین متخصصان امر شد. در جدول (5)، وضعیت پاسخ‌دهندگان ارائه شده است. مطابق با این جدول، از 30 نفر از پاسخ‌دهندگان 13 نفر زن و 17 نفر مرد بودند. ازلحاظ سن، بیشترین تعداد مربوط به افراد 45-41 سال (15 نفر) است. طبق متغیر تحصیلات افراد با مدرک دکتری، 16 نفر از اندازۀ نمونه را تشکیل می‌دهند. ازلحاظ تخصص نیز عمدۀ کارشناسان، رشتۀ تحصیلی خود را جغرافیای برنامه‌ریزی شهری (14نفر) اظهار کرده‌اند. 11نفر از متخصصان سابقۀ خدمت 10-6 سال دارند.
جدول (5) آمار توصیفی وضعیت پاسخ‌دهندگان
Table (5) Descriptive statistics of respondents' status
|
جنسیت |
زن |
فراوانی |
13 |
میزان تحصیلات |
دکتری |
فراوانی |
16 |
|
مرد |
فراوانی |
17 |
فوق لیسانس |
فراوانی |
14 |
||
|
سن |
36-40 سال |
فراوانی |
9 |
سابقۀ خدمت |
6-10 سال |
فراوانی |
11 |
|
41-45 سال |
فراوانی |
15 |
11-15 سال |
فراوانی |
8 |
||
|
46-50 سال |
فراوانی |
4 |
16-20 سال |
فراوانی |
7 |
||
|
51 سال و بیشتر |
فراوانی |
2 |
21سال و بیشتر |
فراوانی |
4 |
||
|
رشته تحصیلی |
مدیریت شهری |
فراوانی |
5 |
شغل |
شهرداری |
فراوانی |
12 |
|
معماری |
فراوانی |
3 |
دانشگاه |
فراوانی |
10 |
||
|
شهرسازی |
فراوانی |
8 |
مهندسین مشاور |
فراوانی |
7 |
||
|
جغرافیای برنامه‌ریزی شهری |
فراوانی |
14 |
شرکت مادر تخصصی شهرهای جدید |
فراوانی |
1 |
(یافتههای نگارندگان، 1401)
در این مرحله، با استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل در محیط نرم‌افزار Micmac و تکمیل پرسش‌نامۀ کارشناسان، عوامل کلیدی مؤثر بر نظام تأمین مسکن شهر اهواز شناسایی خواهد شد. مراحل انجام این مدل، به شرح زیر است:
در پژوهش حاضر، برای شناسایی متغیرهای اولیۀ اثرگذار تأمین مسکن شهر اهواز از مطالعات پیشینۀ نظری و دلفی متخصصین استفاده شده است. در این مرحله، متخصصان و کارشناسان خبره در حوزۀ شهری و ... با استفاده از روش‌‌هایی همچون مصاحبه و پرسش‌نامۀ تشریحی مورد پرسشگری قرار گرفتند. نظرات آنها دربارۀ عوامل اثرگذار بر تأمین مسکن شهر اهواز تحلیل و درنهایت تعداد 27 متغیر به شرح جدول (3) (در ابعاد کالبدی محیطی، اجتماعی، اقتصادی-مالی و نهادی مدیریتی) استخراج شد. به‌منظور شناسایی عوامل اصلی کلیدی تأمین مسکن شهر اهواز، از مدل سیستمی (تحلیل اثرات متقابل) استفاده شده است که در ادامه، بیان می‌شود.
یکی از مدل‌‌های کاربردی در زمینۀ شناسایی عوامل کلیدی، تحلیل اثرات متقابل عوامل است. برای انجام‌دادن تحلیل اثرات متقابل از نرم‌افزار میک‌مک استفاده می‌شود. نرم‌افزار میک‌مک برای انجام محاسبات سنگین ماتریس اثرات متقاطع طراحی شده است. روش این نرم‌افزار این‌گونه است که ابتدا متغیر‌ها و مؤلفه‌‌های مهم در موضوع مدنظر شناسایی می‌شوند. سپس در ماتریسی مانند ماتریس تحلیل اثرات وارد می‌شوند و میزان ارتباط میان این متغیر‌ها با حوزۀ مربوطه توسط کارشناسان و خبرگان تشخیص داده می‌شود. در این ماتریس متغیرهای سطر‌ها اثرگذار و متغیرهای ستون‌‌ها، تأثیرپذیر فرض می‌شوند. درنهایت نرم‌افزار میک‌مک نشان‌دهندۀ میزان تأثیرپذیری و اثرگذاری عوامل در نموداری مفهومی است که از دو محور تأثیرپذیری و اثرگذاری تشکیل شده است. در این نمودار، پنج ناحیه تشکیل می‌شود (جدول 6 و شکل 2). نتایج حاصله نشان‌دهندۀ آن بود که عوامل زیر بیشترین میزان اثرگذاری مستقیم را در نظام تأمین مسکن شهر اهواز داشتند که عبارت است از: فقدان هماهنگی بین برنامههای توسعۀ شهری و مسکن، مهاجرت، تنوع قومیتی، حاشیه‌نشینی، تحریم‌‌های اقتصادی، تضعیف ارزش پول ملی، تسهیلات اعتباری ناچیز، افزایش توزیع رانت حاصل از فروش تراکم، نوسانات نرخ ارز، پایین‌بودن توان پرداخت وام، افزایش قیمت زمین و نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن.
در زمینۀ اثرگذاری غیرمستقیم نیز عوامل فقدان هماهنگی بین برنامههای توسعۀ شهری و مسکن، مهاجرت، تنوع قومیتی، حاشیه‌نشینی، تحریم‌‌های اقتصادی، تضعیف ارزش پول ملی، تسهیلات اعتباری ناچیز، افزایش توزیع رانت حاصل از فروش تراکم، نوسان‌های نرخ ارز، پایین‌بودن توان پرداخت وام، کاهش مدام ارزش پول، افزایش قیمت زمین و نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن بیشترین امتیاز را کسب کردند.
جدول (6) تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم عوامل نسبت‌به یکدیگر
Table (6) The direct and indirect effects of the factors on each other
|
ردیف |
عامل |
تأثیر مستقیم عوامل نسبت به یکدیگر MDI |
تأثیر غیرمستقیم عوامل بر یکدیگر MII |
||
|
میزان اثرگذاری |
میزان تأثیرپذیری |
میزان اثرگذاری |
میزان تأثیرپذیری |
||
|
عوامل کالبدی محیطی |
موقعیت نامطلوب برخی مساکن در شهر (E1) |
63 |
80 |
641553 |
807425 |
|
فقدان هماهنگی بین برنامههای توسعۀ شهری و مسکن (E2) |
115 |
107 |
1148372 |
1052216 |
|
|
همخوانی‌نداشتن استاندارد‌های خانه‌‌های ساخته‌شده با شرایط نیازمندان (E3) |
98 |
79 |
1002822 |
784653 |
|
|
ضوابط و مقررات فضایی و ساختمانی (E4) |
96 |
99 |
735435 |
891381 |
|
|
الگوی کاربری زمین (E5) |
94 |
106 |
965932 |
1048639 |
|
|
عوامل اجتماعی |
مهاجرت (S1) |
117 |
113 |
1152737 |
1115942 |
|
افزایش جمعیت شهری (S2) |
71 |
89 |
735435 |
891381 |
|
|
تنوع قومیتی (S3) |
100 |
100 |
1017298 |
1002562 |
|
|
حاشیه‌نشینی (S4) |
117 |
103 |
1154030 |
1022293 |
|
|
نابرابری سازمان‌یافته بین گروه‌‌ها در توزیع فرصت‌‌ها و امکانات موجود (S5) |
99 |
113 |
1152737 |
1115942 |
|
|
عوامل اقتصادی |
تحریم‌‌های اقتصادی (Q1) |
103 |
109 |
1037004 |
1084142 |
|
تضعیف ارزش پول ملی (Q2) |
117 |
96 |
1133889 |
960502 |
|
|
تسهیلات اعتباری ناچیز (Q3) |
119 |
109 |
1168632 |
1076791 |
|
|
سطح رشد اقتصادی پایین (Q4) |
90 |
97 |
884252 |
966903 |
|
|
تعریف نشدن یارانه‌‌های موردنیاز در بخش مسکن (Q5) |
97 |
99 |
1022853 |
986941 |
|
|
افزایش توزیع رانت حاصل از فروش تراکم (Q6) |
109 |
108 |
1093121 |
1069016 |
|
|
افزایش بهای اجاره‌نشینی (Q7) |
96 |
103 |
981468 |
1035372 |
|
|
پایین‌بودن توان مالی برای ساخت (Q8) |
66 |
83 |
695513 |
815893 |
|
|
نبودِ شفافیت اقتصادی (Q9) |
96 |
102 |
1050383 |
1019822 |
|
|
نوسان‌های نرخ ارز (Q10) |
115 |
108 |
1142854 |
1071561 |
|
|
پایین‌بودن توان پرداخت وام (Q11) |
116 |
97 |
1143196 |
969475 |
|
|
افزایش قیمت زمین (Q12) |
119 |
106 |
1172472 |
1058976 |
|
|
عوامل نهادی |
رؤیایی‌بودن طرح‌‌های توسعۀ شهری (M1) |
97 |
102 |
973797 |
1016266 |
|
نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن (M2) |
117 |
96 |
1133889 |
960502 |
|
|
نبودِ حکمروایی خوب شهری (M3) |
86 |
96 |
850965 |
960423 |
|
|
وجود تنگنا‌های آیین‌نامه‌ای و حقوقی (M4) |
79 |
103 |
1008824 |
1032637 |
|
|
تشکل‌‌های مردم نهاد و بخش خصوصی (M5) |
89 |
101 |
901357 |
1015861 |
|
(یافتههای نگارندگان، 1401)
نرم‌افزار میک‌مک، نشان‌دهندۀ میزان تأثیرپذیری و اثرگذاری عوامل در یک نمودار مفهومی که از دو محور تأثیرپذیری و اثرگذاری تشکیل شده است:
ناحیۀ اول، عوامل کلیدی (یا اثرگذار): درواقع در این ناحیه سهم اثرگذاری عوامل بیشتر از تأثیرپذیری بوده است و شامل عوامل کلیدی می‌شود که در آینده در نظام تأمین مسکن شهر اهواز بسیار مهم خواهد بود. متغیرهای اثرگذار با درجۀ زیادی از اثرگذاری در سمت شمال غربی نمودار مشاهده می‌شوند. این متغیر‌ها با درجۀ زیادی از اثرگذاری، به‌عنوان متغیرهای تعیین‌کننده نیز شناخته می‌شوند. متغیرهای این گروه عبارت است از: مهاجرت، حاشیه‌نشینی، تضعیف ارزش پول ملی، پایین‌بودن توان پرداخت وام، افزایش قیمت زمین، تسهیلات اعتباری ناچیز و نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن.
ناحیۀ دوم، متغیرهای دو وجهی: این متغیر‌ها دو ویژگی مشترک اثرگذاری بالا و تأثیرپذیری زیاد دارند و هر عملی بر روی این متغیر‌ها بر روی سایر متغیر‌ها نیز واکنش و تغییری ایجاد خواهد کرد. متغیرهای این گروه عبارت است از: نابرابری سازمان‌یافته بین گروه‌‌ها در توزیع فرصت‌‌ها و امکانات موجود، تحریم‌‌های اقتصادی، افزایش توزیع رانت حاصل از فروش تراکم، فقدان هماهنگی بین برنامههای توسعۀ شهری و مسکن و نوسان‌های نرخ ارز.
ناحیۀ سوم، متغیرهای تنظیمی یا کنترل‌گر: این متغیر‌ها در نزدیکی مرکز ثقل نمودار قرار دارند. درواقع حالت تنظیمی دارند و گا‌هی به‌عنوان اهرمی ثانویه عمل می‌کنند و به این دلیل مهم هستند که در آینده امکان دارد، به هرکدام از چهار ناحیۀ دیگر منتقل شوند. این متغیر‌ها با توجه به سیاستهای دولت، قابل‌ارتقا به متغیرهای اثرگذار، تعیین‌کننده یا هدف و ریسک هستند. متغیرهای این گروه عبارت است از: ضوابط و مقررات فضایی و ساختمانی، سطح رشد اقتصادی پایین، تعریف‌نشدن یارانه‌‌های موردنیاز در بخش مسکن، نبودِ شفافیت اقتصادی، وجود تنگنا‌های آیین‌نامه‌ای و حقوقی و الگوی کاربری زمین.
ناحیۀ چهارم، متغیرهای تأثیرپذیر: این متغیر‌ها در قسمت جنوب شرقی نمودار قرار دارند و متغیرهای نتیجه نامیده می‌شوند. آنها از تأثیرپذیری بسیار زیاد از سیستم برخوردار هستند و اثرگذاری بسیار پایین در سیستم دارند. متغیرهای این گروه عبارت است از: تشکل‌‌های مردمی و بخش خصوصی، رؤیایی‌بودن طرح‌‌های توسعۀ شهری، افزایش بهای اجاره‌نشینی و تنوع قومیتی.
ناحیۀ پنجم، متغیرهای مستقل: از متغیرهای این ناحیه چشم‌پوشی نمی‌شود؛ زیرا نه اثرگذار و نه تأثیرپذیر هستند. این متغیر‌ها در قسمت جنوب غربی نمودار قرار دارند. متغیرهای این گروه عبارت است از: همخوانی‌نداشتن استاندارد‌های خانه‌‌های ساخته‌شده با شرایط نیازمندان، افزایش جمعیت شهری، پایین‌بودن توان مالی برای ساخت، نبودِ حکمروایی خوب شهری و موقعیت نامطلوب برخی مساکن در شهر.
شکل (2) نمودار پراکنش متغیر‌ها در محور اثرگذاری- تأثیرپذیری براساس تأثیرات مستقیم
figure (2) The distribution diagram of the variables in the impact-affectability axis based on direct effects
(یافتههای نگارندگان، 1401)
نتایج نشان‌دهندۀ آن است که هفت عامل کلیدی در نظام تأمین مسکن شهر اهواز نقش دارند. همان‌گونه که در شکل (3) نمایش داده شده است، این هفت عامل شامل مهاجرت، حاشیه‌نشینی، تضعیف ارزش پول ملی، پایین‌بودن توان پرداخت وام، افزایش قیمت زمین، تسهیلات اعتباری ناچیز و نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن می‌شود.
شکل (3) عوامل مؤثر بر نظام تأمین مسکن شهر اهواز
Figure (3) Factors affecting the housing supply system of Ahvaz city
(یافتههای نگارندگان، 1401)
پس از شناسایی 27 عامل مؤثر بر روند آیندۀ سیستم از طریق دلفی متخصصان، تعداد هفت عامل کلیدی با استفاده از تحلیل‌‌های نرم‌افزار میک‌مک (شکل 3) استخراج شدند. این عوامل در صحنه پیش روی برنامه‌ریزی، در وضعیت‌‌های مختلفی قابل‌تصور هستند. لازمۀ اصلی تدوین سناریو‌ها برای عوامل کلیدی تعریف وضعیت‌‌های احتمالی و تحلیل دقیق شرایط پیش رو است؛ بنابراین در این مرحله با نظرخواهی از خبرگان، وضعیت‌‌های پیش رو برای عوامل کلیدی شناسایی و درنهایت تعداد 21 وضعیت محتمل برای هفت عامل کلیدی تدوین شد. وضعیت‌‌های محتمل برای هر عامل متفاوت از سایر عوامل بوده و تنها ویژگی مشترک بین آنها وجود طیفی از وضعیت‌‌های مطلوب تا نامطلوب است. فرض‌ها یا وضعیت‌‌های مطرح‌شده، تصاویری را از آینده‌‌های ممکن و باورپذیر پیش روی شهر اهواز درخصوص تأمین مسکن متصور می‌شود که فرض خوش‌بینانه نشان‌دهندۀ بهترین حالت، فرض بینابین نشان‌دهندۀ ادامۀ روند فعلی و وضع موجود و درنهایت فرض بدبینانه نشان‌دهندۀ نامناسب‌ترین وضعیت پیش روی عوامل کلیدی مؤثر بر تأمین مسکن شهر اهواز است.
جدول (7) عوامل کلیدی، وضعیت و فرض‌های احتمالی پیش روی سیستم
Table (7) Key factors, situation and possible assumptions facing the system
|
نام اختصاری |
عوامل کلیدی |
وضعیت |
نوع فرض |
فرض |
|
(A) |
مهاجرت |
خوش‌بینانه |
A1 |
کاهش روند مهاجرت و جلوگیری از گسترش مهاجرت به شهر |
|
بینابین |
A2 |
ادامۀ وضع موجود و توجه ناکافی به شهر‌ها و روستا‌های مبدأ مهاجرت |
||
|
بدبینانه |
A3 |
افزایش مهاجرت به شهر |
||
|
(B) |
حاشیه‌نشینی |
خوش‌بینانه |
B1 |
کاهش میزان حاشیه‌نشینی‌‌های و جلوگیری از گسترش حاشیه‌نشینی |
|
بینابین |
B2 |
ادامۀ وضع موجود و توجه ناکافی به امر حاشیه‌نشینی |
||
|
بدبینانه |
B3 |
گسترش حاشیه‌نشینی |
||
|
(C) |
تضعیف ارزش پول ملی |
خوش‌بینانه |
C1 |
افزایش ارزش پول ملی نسبت به وضعیت موجود |
|
بینابین |
C2 |
ادامۀ وضع موجود و توجه ناکافی به تضعیف ارزش پول |
||
|
بدبینانه |
C3 |
کاهش شدید ارزش پول ملی نسبت به وضعیت موجود |
||
|
(D) |
پایین‌بودن توان پرداخت وام |
خوش‌بینانه |
D1 |
ایجاد نظام تأمین مالی کم‌درآمد‌ها و توانمندسازی آنها |
|
بینابین |
D2 |
ادامۀ وضعیت فعلی و شرایط نامساعد مالی خانوار‌های کم‌درآمد |
||
|
بدبینانه |
D3 |
نبودِ توانایی مالی و اقتصادی خانوار‌ها و سیستم حمایتی از آنها |
||
|
(E) |
افزایش قیمت زمین |
خوش‌بینانه |
E1 |
مدیریت کارآمد و تعادل قیمتی در بازار زمین و مسکن |
|
بینابین |
E2 |
حرکت به‌سمت ایجاد تعادل در بازار زمین و مسکن |
||
|
بدبینانه |
E3 |
افزایش شدید قیمت زمین و مسکن |
||
|
(F) |
نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن |
خوش‌بینانه |
F1 |
بهبود مدیریت یکپارچه و هماهنگ در بخش مسکن |
|
بینابین |
F2 |
ادامۀ وضع موجود و توجه ناکافی به بخش مدیریت مسکن |
||
|
بدبینانه |
F3 |
مدیریت ناکارآمد بخش مسکن |
||
|
(G) |
تسهیلات اعتباری ناچیز |
خوش‌بینانه |
G1 |
افزایش اعتبارات درخصوص تأمین مسکن |
|
بینابین |
G2 |
ایجاد تعادل در افزایش اعتبارات |
||
|
بدبینانه |
G3 |
کاهش شدید تسهیلات و توجه‌نکردن به بخش مسکن |
(یافتههای نگارندگان، 1401)
سبد سناریو بازتاب این حقیقت بنیادی است که گذشته و حال بر آینده تأثیر دارند؛ ولی به‌طور قطع آن را تعیین نمی‌کنند یا به بیانی دیگر، عناصری از سازندگان آینده، شناخته نشده یا هنوز به وجود نیامده است. دیدگاه و تفکر غالب متفکران و تصمیم‌سازان به تصور آیندۀ متعارف (مرسوم و معلول) منجر می‌شود. حال آنکه سبد سناریو با تصور آینده‌‌های بدیل، هوشمندی را افزایش می‌دهد و راه مقابله را با مخاطرات (ریسک) باز میکند (عطریان، 1394: 114). ماتریسی متقاطع 21*21، از وضعیت‌‌های احتمالی پیش روی نظام تأمین مسکن شهر اهواز طراحی شد که همانند مرحلۀ پیشین (شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر تأمین مسکن شهر اهواز، خروجی نرم‌افزار میک‌مک)، به‌صورت پرسش‌نامه‌ای مفصل به‌همراه راهنمای نحوۀ پاسخگویی در اختیار کارشناسان قرار گرفت و از آنها خواسته شد، با در نظر داشتن این پرسش که «اگر هریک از سناریو‌ها اتفاق بیفتد، چه تأثیری بر تحرک و پویایی سایر سناریو‌ها خواهد داشت؟ آیا در پیشبرد سایر سناریو‌ها نقش محرک و تقویت‌کننده دارد یا بازدارنده است؟» آن را تکمیل کنند. طیف پاسخگویی در این مرحله، از 3 تا 3- بوده است که میزان اثرگذاری هرکدام از وضعیتها را بر سیستم مشخص میکند.
3-= تأثیر محدوده‌کنندۀ قوی؛ 2-= تأثیر محدود‌کنندۀ متوسط؛ 1-= تأثیر محدوده‌کنندۀ ضعیف؛ 0= بدون تأثیر؛ 1= تأثیر تقویت‌کنندۀ ضعیف؛ 2= تأثیر تقویت‌کنندۀ متوسط؛ 3= تأثیر تقویت‌کنندۀ قوی. داده‌‌های جمع‌آوری‌شده از این مرحله، برای تجزیهوتحلیل وارد نرم‌افزار سناریو ویزارد شد. براساس ترکیب 21 وضعیت احتمالی، تعداد 2187 سناریوی ترکیبی استخراج می‌شود که شامل همۀ وضعیت‌‌های احتمالی و پیش روی نظام تأمین مسکن شهر اهواز در آینده است. سناریو‌های ارائه‌شده با نرم‌افزار سناریو ویزارد عبارت است از: 5 سناریو با سازگاری زیاد؛ 1511 سناریو با سازگاری ضعیف؛ 671 سناریوی ناسازگار؛ بنابراین براساس نتایج نرم‌افزار، 5 سناریو با احتمال وقوع بسیار زیاد در شرایط پیش‌روی محدودۀ موردمطالعه متصور شد که از میان آنها تنها سناریوی سوم نشان‌دهندۀ شرایط مطلوب و امیدوارکننده است. سناریوی اول و پنجم وضعیت به نسبت مطلوب و حالت بینابینی دارند. دو سناریوی دیگر یعنی دوم و چهارم اغلب نشان‌دهندۀ شرایط بحرانی هستند. این نرم‌افزار هیچ تأکیدی بر این ندارد که سناریو‌ها از طیف‌‌های گوناگون انتخاب شوند و تنها براساس روابط منفی و مثبت بین عوامل (اثرگذاری یا تأثیرپذیری) که توسط کارشناسان امر ارزش‌گذاری شده است (ماتریس اثرات متقاطع)، اقدام به استخراج سناریو میکند؛ بنابراین سناریو‌های استخراج‌شده کاملاً مطلوب یا کاملاً بحرانی هستند. درواقع سناریو‌های مذکور براساس منطق و الگوریتم تحلیل‌گر نرم‌افزار سناریو ویزارد طراحی می‌شوند.
جدول (8) وضعیت هر یک از عوامل کلیدی به تفکیک سناریو‌های سازگار
Table (8) Status of each of the key factors according to compatible scenarios
|
Scenario No.5 |
Scenario No.4 |
Scenario No.3 |
Scenario No.2 |
Scenario No.1 |
عوامل کلیدی |
|
ایستا |
بحرانی |
مطلوب |
بحرانی |
مطلوب |
نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن |
|
مطلوب |
ایستا |
مطلوب |
بحرانی |
مطلوب |
تسهیلات اعتباری ناچیز |
|
ایستا |
بحرانی |
بحرانی |
مطلوب |
بحرانی |
مهاجرت |
|
ایستا |
بحرانی |
مطلوب |
بحرانی |
بحرانی |
حاشیه‌نشینی |
|
ایستا |
ایستا |
مطلوب |
بحرانی |
ایستا |
پایین‌بودن توان پرداخت وام |
|
ایستا |
مطلوب |
مطلوب |
بحرانی |
ایستا |
افزایش قیمت زمین |
|
ایستا |
بحرانی |
ایستا |
ایستا |
ایستا |
تضعیف ارزش پول ملی |
(یافتههای نگارندگان، 1401)
براساس نتایج جدول (8)، سناریوی سوم با کسب 5 حالت مطلوب و درصد مطلوبیت 87/42 درصد، خوش‌بینانه‌ترین و امیدوارکننده‌ترین سناریوی پیش روی نظام تأمین مسکن شهر اهواز است. سناریوی اول و دوم حالت بینابینی دارند. سناریو‌های دوم و چهارم نیز به‌ترتیب بحرانی‌ترین سناریو‌ها هستند و نامطلوب‌ترین وضعیت را برای نظام تأمین مسکن شهر اهواز متصور می‌شوند.
جدول (9) ضرایب، تعداد و درصد هر یک از سناریو‌ها براساس طیف سه‌گانه
Table (9) Coefficients, number and percentage of each of the scenarios based on the 3 spectrum
|
Scenario |
تعداد وضعیتها به تفکیک |
ضرایب وضعیتها |
وضعیت‌‌های مطلوب |
وضعیت‌‌های بحرانی |
||||||||
|
مطلوب |
ایستا |
بحران |
3 |
1 |
3- |
میزان مطلوب |
امتیاز ایدئال |
درصد مطلوبیت |
میزان شرایط بحرانی |
حداکثر شرایط بحرانی |
درصد شرایط بحرانی |
|
|
S1 |
2 |
3 |
2 |
6 |
3 |
-9 |
6 |
35 |
14/17 |
9- |
35- |
72/25 |
|
S2 |
1 |
1 |
5 |
3 |
1 |
15- |
3 |
35 |
57/8 |
15- |
35- |
87/42 |
|
S3 |
5 |
1 |
1 |
15 |
1 |
3- |
15 |
35 |
86/42 |
3- |
35- |
56/8 |
|
S4 |
1 |
2 |
4 |
3 |
2 |
12- |
3 |
35 |
57/8 |
12- |
35- |
28/34 |
|
S5 |
1 |
6 |
0 |
3 |
6 |
0 |
3 |
35 |
57/8 |
0 |
35- |
0 |
(یافتههای نگارندگان، 1401)
بحث و نتیجه‌گیری
کلان‌شهر اهواز مانند دیگر شهرهای کشور شاهد تمرکز روزافزون جمعیت (به دلیل مرکزیت استانی، تبدیل‌شدن به یک قطب عمدۀ صنعتی و برهم‌خوردن نظم شبکۀ شهری) بوده است. رشد سریع جمعیت در این کلان‌شهر موجب بروز مشکلاتی نظیر پایین‌بودن کیفیت مسکن در شهر و اسکان غیررسمی شده است. ناتوانی‌های اقتصادی گروههای کم‌درآمد، ضعف مدیریت اقتصادی از سمت دولت و نداشتن برنامه‌ریزی جامع مسکن موجب شد که مشکل کمبود مسکن بروز کند. از آنجایی که سیاستها و برنامههای مختلف دولت نتیجه‌ای نداشت، بخش خصوصی متصدی اصلی تأمین مسکن در جامعه شد. دخالت بخش خصوصی به‌نوبۀ خود موجب بروز مشکلاتی نظیر بورس بازی زمین و ... شد؛ درنتیجه جمع زیادی از شهروندان توانایی خرید مسکن مناسب را نداشتند؛ برای همین منظور ناگزیر در حاشیۀ شهر ساکن شدند و روز به روز به جمعیت مناطق حاشیه نشین افزوده شد. این مسائل به‌خوبی نشان‌دهندۀ ضرورت تغییر بنیادین فرایند برنامه‌ریزی از شیوۀ سنتی و مبتنی بر پیش‌بینی روندها به‌سمت برنامه‌ریزی نوین با رویکرد آینده‌پژوهی است؛ از این رو، هدف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر وضعیت آیندۀ برنامه‌ریزی مسکن کلان‌شهر اهواز است. به‌منظور رسیدن به این منظور ابتدا 27 عامل اولیه انتخاب و با استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل مطالعه شد. نتایج پژوهش‌ها نشان‌دهندۀ آن بود که هفت عامل کلیدی در نظام تأمین مسکن شهر اهواز نقش دارند. این هفت عامل شامل مهاجرت، حاشیه‌نشینی، تضعیف ارزش پول ملی، پایین‌بودن توان پرداخت وام، افزایش قیمت زمین، تسهیلات اعتباری ناچیز و نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن می‌شود. در تشریح هفت عامل شناسایی‌شده این‌گونه بیان می‌شود که یکی از علت‌های مهاجرت به شهر اهواز، تمرکز زیرساخت‌ها و خدمات در شهر اهواز و کمبود و نبودِ شاخصهای مرتبط با امکانات زیرساختی و خدماتی در دیگر شهرهای استان، گردش سرمایه‌های مرتبط با فعالیتهای کشاورزی (مثل کشت و صنعت نیشکر)، وابستگی فامیلی، درگیری‌های محلی و پیدایش صنعت نفت در استان خوزستان و ازجمله در اطراف شهر اهواز و درنتیجه مهاجرت به شهر اهواز و سکونت در محلات حاشیه‌ای شهر اهواز[2] است. تضعیف ارزش پول ملی و افزایش قیمت زمین از دیگر عامل‌های کلیدی بود. کاهش ارزش پول ملی باعث شده است که مسکن به‌خوبی عرضه نشود و همین امر موجب گرانی قیمت مسکن شده است. از سوی دیگر، احتکار و برخوردنکردن با متخلفان حوزۀ مسکن بر افزایش تورم در مسکن دامن زده و به همین دلیل، خانه‌دارشدن اغلب مردم به یک رؤیایی دست‌نیافتنی تبدیل شده است. از دیگر عامل‌های کلیدی درخصوص تأمین مسکن کلان‌شهر اهواز، پایین‌بودن توان پرداخت وام و تسهیلات اعتباری ناچیز است. بخشی اعظمی از اقشار کم‌درآمد، مستأجر هستند و به دلیل پرداخت اجاره‌بها قادر به پرداخت وام مسکن نیستند. از سوی دیگر، پرداخت اقساط به‌صورت پلکانی است و همین امر موجب می‌شود، تنها دهک هشتم، نهم و دهم قادر به پرداخت اقساط باشند؛ همچنین به دلیل تورم موجود، سقف تسهیلات اعتباری دولت ازلحاظ اقتصادی کارآمد نخواهد بود. آخرین عامل کلیدی نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن بود. بیشترین مداخله دولت درخصوص مسکن مربوط به اعطای اعتبارات مالی ساخت مسکن از طریق بانک، ساخت مسکن توسط کمیتۀ امداد امام خمینی برای محرومان، تأمین زمین برای ساخت مسکن طبقات کم‌درآمد (مسکن مهر) و برخی سیاستهای تشویقی برای انبوه‌سازان بوده است. بخش خصوصی بیشترین سهم را از ساخت مسکن به خود اختصاص داده است و سیاست یکپارچه و هماهنگی از سوی دولت در این خصوص وجود ندارد. هفت عامل ذکرشده باعث موفق‌نشدن سیاستهای تأمین مسکن در کلان‌شهر اهواز می‌شود. نتایج دیگر بررسیها نشان‌دهندۀ آن است که سناریوی سوم با کسب 5 حالت مطلوب و درصد مطلوبیت 42.87درصد، خوش‌بینانه‌ترین و امیدوارکننده‌ترین سناریوی پیش روی نظام تأمین مسکن شهر اهواز است. سناریوی اول و دوم حالت بینابینی دارند. سناریو‌های دوم و چهارم نیز به‌ترتیب بحرانی‌ترین سناریو‌ها هستند و نامطلوب‌ترین وضعیت را برای نظام تأمین مسکن شهر اهواز متصور می‌شوند.
نتایج حاصل از این پژوهش با نتایج تحقیق روستایی و شری زاده (1398) همسو بوده است که در پژوهشی به تدوین سناریو‌های برنامه‌ریزی مسکن برای گروههای آسیب‌پذیر شهری با رویکرد آینده‌نگاری در شهر تبریز توجه کرده‌اند. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که قیمت زمین و مسکن، میزان رشد شهرنشینی، سیاستهای تأمین مسکن، حاشیه‌نشینی، سرمایۀ مالی خانوار، مدیریت زمین، تسهیلات بانکی، بافت فرسوده و اشتغال در تأمین مسکن شهر تبریز نقش دارند. از طرفی، با نتایج تحقیق فنی و همکاران (1400) همسو نیست که در پژوهشی به آینده‌پژوهی عوامل مؤثر بر تحقق‌پذیری مسکن پایدار در کلان‌شهر تهران توجه کرده‌اند. نتایج حاکی از آن است که عواملی چون زمین، توسعۀ عمودی، کیفیت و استحکام مساکن، منابع آب، بحران‌های طبیعی و دسترسی‌ها جزو عوامل اثرگذار هستند.
در همین راستا، پیشنهادهای زیر مطرح می‌شود:
- ایجاد امکانات رفاهی و خدماتی در مسکن مهرشهر اهواز (شهر اهواز دو پروژۀ مسکن مهر دارد: شیرین شهر در فاصله 30 کیلومتری شهر و شهر جدید رامین در فاصلۀ 45 کیلومتری شهر اهواز. در این مساکن هیچ‌گونه امکانات رفاهی و خدماتی وجود ندارد. به‌طوری که فاقد خیابان، مدرسه و سرویس حمل‌و‌نقل شهری بوده‌اند؛ بنابراین دو پروژۀ مسکن مهر شیرین شهر و شهر جدید رامین هم نه‌تنها نتوانسته باری از دوش مردم بردارد که خود تبدیل به معضل حاشیه‌نشینی برای مردم شهر شده است.
- مدیریت توانمند و کارآمد و برنامه‌ریزی جامع و یکپارچه برای تأمین مسکن اقشار کم‌درآمد
- الزام در اجرای تعهد دولت در تأمین مسکن برای اقشار کم‌درآمد مطابق قانون اساسی کشور و منشور حقوق شهروندی با رعایت اولویت و امکانات
- استفاده از ظرفیت‌‌های بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در امر ساختوساز مسکن ارزان‌قیمت
- ایجاد نهاد بانک توسعه‌ای به‌عنوان تجربۀ موفق جهانی برای دسترسی اقشار کم‌درآمد به وام ارزان‌قیمت و بلندمدت و بانک‌پذیرکردن آنها (به دلیل نداشتن اسناد رسمی مالکیت زمین)
- اجرایی‌کردن طرح مسکن اجتماعی با استفاده از ظرفیت‌‌های بخش خصوصی و کمک‌‌های مالی دولت
[1] . برای مطالعۀ بیشتر به کتاب ذیل مراجعه فرمایید:
پلیچی و همکاران (2011)، تخصیص مسکن اجتماعی و بی‌مسکنی. ترجمۀ ابوالفضل مشکینی، مسلم ضرغام فرد و علی مهدی. انتشارات طحان.
[2] . محلات حاشیه‌نشین شهر اهواز: آل صافی، حصیرآباد، زویۀ 2، زویۀ 1، سیاحی، شلنگ‌آباد ،شهرک رزمندگان، عین دو، کریشان، گلدشت و گلبهار، ملاشیه و منبع آب
)
